Notkowski, Andrzej
Państwowa polityka prasowa Drugiej
Rzeczypospolitej (1918-1939)
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 17/1, 65-87
1978
ANDRZEJ NOTKOWSKI
PA ŃSTW O W A PO L IT Y K A PR A SO W A D R U G IEJ R Z E C Z Y PO S PO L IT E J (1918— 1939)
CZĘŚĆ I
P o lity k a prasow a realizow ana przez państw o je s t jed n y m z p o d sta w ow ych czynników reg u lu jąc y c h działanie znacznej części społecznego obiegu inform acji, idei i w artości. Pod k reślić n ależy przede w szystkim , że w zasadniczy sposób w pływ a n a w a ru n k i i fo rm y tw orzen ia się opinii publicznej w d an y m państw ie. Oczywiście nie je s t ona jed y n y m elem en tem m echanizm u pow staw an ia opinii publicznej. Ale określając ram y , w jak ich na co dzień fu n k c jo n u ją d ru k i periodyczne, państw ow a polity k a prasow a odgryw a w ty m m echanizm ie rów nie doniosłą rolę, ja k ogólny poziom cyw ilizacyjny poszczególnych społeczeństw .
S p raw y p aństw ow ej po lity ki prasow ej D rugiej R zeczypospolitej nie doczekały się do tąd w lite ra tu rz e naukow ej u jęcia odpow iedniego do sw ojej wagi. N ieliczne p race p oruszające tę p ro b lem aty k ę stanow ić m ogą jed y n ie p u n k t w yjścia dla p rób y całościowej an a lizy 1. W ty m stanie rz e czy a rty k u ł n in iejszy nie p rzed staw ia choćby n aw et szkicowego zary su 1 Na pierwszym m iejscu w ym ienić należy obszerną pracę M. P i e t r z a k a
Reglamentacja wolności prasy w Polsce 1918—1939 (Warszawa 1963), przedstaw ia
jącą rozwój polskiego prawa prasowego oraz — na licznych przykładach — prak tykę stosow ania poszczególnych przepisów; praca koncentruje się na represyj nej stronie państw ow ej p olityki prasowej. Ten aspekt polityki prasowej władz Drugiej Rzeczypospolitej, lecz już w dużo w ęższym zakresie, poruszał M. Pietrzak w pracy Prasa chłopska w latach 1926—1939 w św ietle konfiskat prasowych, „Wieś W spółczesna”, 1958, nr 6, 7/8. O represjach adm inistracji państwowej wobec prasy p isali na m arginesie swoich opracowań rów nież in ni autorzy; zob. np. M. M e g 1 i c k a, Prasa komunistyczna dwudziesto lecia m iędzyw ojenn ego, „Prze
gląd Biblioteczny”, 1962, z. 1, oraz Prasa K P R P 1918—1923, Warszawa 1968;
W. K a s z u b i n a, Polska prasa komunistyczna oraz prasa „komunizująca” w la
tach trzydziestych , „Rocznik Łódzki”, 1969, t. 13 (16); B. K r z y w o b ł o c k a ,
Z d zie jó w legalnej le w ic o w e j p rasy społeczno-kulturalnej 1918—1939, „Biuletyn Nau k ow y Zakładu Badań Prasoznaw czych”, 1956, nr 11; H. C i m e k , Z d zie jó w prasy
Zjednoczenia L ew icy Chłopskiej „Samopomoc”, „Annales UMCS”, 1965, t. 20;
B. D y m e k , Prasa Niezależnej Partii Chłopskiej (1924—1927), „Rocznik Historii C zasopiśm iennictwa Polskiego” (dalej RHCzP), 1968, t. 7, z. 2; A. P a c z k o w s k i ,
p roblem u we w szy stk ich jego aspektach. O granicza 'się jed yn ie do ogól n y ch u sta le ń dotyczących p rzedm iotu, celów, m etod i u w a ru n k o w a ń p a ń stw ow ej polityki prasow ej D rugiej Rzeczypospolitej (część I) oraz do p ró b y ukazan ia działalności c e n traln y c h ośrodków dyspozycji w ty m za k resie (część II). Zasadniczą podstaw ą źródłow ą a rty k u łu są m ate ria ły arch iw aln e. N ajw ięcej in fo rm acji do te m a tu zaw ierają zespoły P re z y dium R ady M inistrów , M in isterstw a S p ra w W ew nętrzn ych, ak ta K azi m ierza Św italskiego i a k ta S tan isław a K auzika z w arszaw skiego A rch i w um A k t N ow ych oraz zespoły U rzędów W ojew ódzkich K ieleckiego i L ubelskiego przechow yw ane w odpow iednich arch iw ach terenow ych. W eg zem plifikacyjnej w a rstw ie a rty k u łu p rzew ażają odniesienia do p r a sy p ro w in cjo n aln ej. P o w stał on bow iem p rz y okazji p rac n a d w iększym stu dium dotyczącym tej w łaśnie części p rasy polskiej okresu m iędzyw o jen neg o 2.
Pojęciem państw ow ej p o lity k i prasow ej określam tu oddziaływ anie Prasa polityczna ruchu ludowegp (1918—1939), W arszawa 1970; L. H a s s , Prasa klasowego ruchu zawodowego w latach drugiej niepodległości, „K w artalnik H i
storii Ruchu Zawodowego”, 1972, n r 1. Wymienić też w arto opracowania m ateria
łów źródłowych: Zgromadzenie w obronie wolności słowa w Warszawie 26 li
stopada 1929, oprać. E. R u d z i ń s k i , RHCzP, 1966, t. 5, z. 2; L isty do Sylw ina Strakacza jako przyczynek do sytuacji prasy opozycyjnej w ostatnich latach D ru giej Rzeczypospolitej, oprać. H. P r z y b y l s k i , tamże, 1969, t. 8, z. 1; Cenzura w prasie w arszaw skiej przed drugą wojną światową, oprać. A. T r e p i ń s k i ,
tamże, 1972, t. 11, z. 1. N otatnik M ieczysława K rzepkowskiego z konferencji pra
sowych w M inisterstw ie Spraw Zagranicznych (luty— czerwiec 1939), oprać. M.
K o ź m i ń s k i i A. P a c z k o w s k i , tamże, 1975, t. 14, z. 2/3. Znacznie mniej prac ujm uje państw ow ą polityką prasow ą od strony działań o charakterze pozytywnym. W stępnym zarysem niektórych zagadnień organizacji ap aratu prorządow ej pro pagandy prasowej po zamachu m ajow ym jest arty k u ł E. R u d z i ń s k i e g o
Kształtow anie się system u prasy kontrolow anej w Polsce w latach 1926—1939,
„Dzieje Najnowisze”, 1969, nr 1. Przyczynkam i do powyższego problem u są nie które inne prace E. R u d z i ń s k i e g o : Inform acyjne agencje prasowe w Polsce
1926—1939, W arszawa 1970 i O koncernach „prasy czerwonej” i „IKC” w latach 1926—1939, RHCzP, 1968, t. 7, z. 1 (polemika: M. K r z e p k o w s k i , Św iadek i do ku m en ty, RHCzP, 1969, t. 8, z. 2), a także opublikowane w opracow aniu tegoż
autora m ateriały źródłowe: O działalności „Ruchu”, RHCzP, 1966, t. 5, z. 1 i Dwa
dokum enty dotyczące działalności i składu personalnego Polskiej Agencji Tele graficznej, tamże, 1974, t. 13, z. 2; ponadto w arto wymienić arty k u ł J. P e l c z a r -
s k i e g o N iektóre fa k ty z historii koncernu „Ilustrowany Kurier Codzienny”, „Prasa Współczesna i D aw na”, 1958, nr 2, oraz dwie prace zaw ierające inform acje o działalności propagandowej wojska: P. S t a w e c k i e g o Następcy Komendanta.
W ojsko a polityka w ew nętrzna Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1935—1939, W ar
szawa 1969 i Z dziejów polskiej prasy w ojskow ej w latach 1918— 1939, D okum en
ty, oprać. J. P y t e l , RHCzP, 1966, t. 5, z. 2.
2 A. Kotkowski, Polska prasa prow incjonalna Drugiej Rzeczypospolitej. Roz praw a doktorska przygotowana pod kierunkiem doc. d r A ndrzeja Garlickiego, obroniona na Wydziale Historycznym U niw ersytetu W arszawskiego w grudniu 1975 r. W rozpraw ie znajduje się osobny rozdział przedstaw iający praktyczną re a lizację państwowej polityki prasow ej wobec prasy prow incjonalnej.
w ładz i in sty tu c ji p ań stw o w y ch na całą sferę funkcjo no w ania p ra sy w s tru k tu rz e m asow ej k om u nik acji społecznej. Na u ży te k tem a tu a rty k u łu , pow yższe pojęcie ograniczam do bieżących działań organów w y k o n aw czych państw a, p o d ejm ow anych w oparciu o odpow iednie p rzepisy (głów nie praw o prasow e), stanow ione bądź zatw ierdzone przez w ładze u s ta w odaw cze. P odkreślić trzeb a, że ta k rozu m ian a polity ka państw ow a wobec p ra sy nie zaw sze pozostaje w zgodzie z in te n c ja m i aktó w u staw o daw czych, czyli •— m ów iąc obrazow o — duchem praw .
P rzed m iotem p aństw ow ej p o lity k i p rasow ej jest ogół przedsiębiorstw , in sty tu c ji i osób bezpośrednio zaangażow anych w procesie p rzy go tow a nia do udostępnienia publicznego dru k ó w periodycznych: W ym ienione przedsiębiorstw a, in sty tu c je i osoby to w y daw n ictw a praso w e działające w ró żny ch form ach (spółki ak cyjne, spółdzielnie, w łasność osób in d y w i d ualnych) w raz z ich całym a p a ra te m (redakcja — kolegialna lub jed n o osobowa, ad m in istra c ja, kolportaż); zak ład y d ru k arsk ie — w chodzące w skład w y daw nictw lu b działające odrębnie; in fo rm acy jn e agencje p raso we; b iu ra ogłoszeniowe; firm y kolportażow e; zrzeszenia w ydaw ców ; zrze szenia w łaścicieli d ru k a rn i oraz zw iązki dziennikarzy.
Za podm iot państw ow ej p o lity k i prasow ej D rugiej R zeczypospolitej p rzy jm u ję tu — zgodnie z dokonanym w yżej zaw ężeniem pojęcia — a p a r a t ad m in istra c y jn y i w ojskow y p ań stw a (zw any dalej w skrócie w ładza mi państw ow ym i), stanow iący techniczny in stru m e n t panow ania klaso wego. W te ry to ria ln ie zorganizow anej społeczności klasow ej a p a ra t ten w y k o n u je n a bieżąco w szystkie fu n k cje zw iązane z ochroną porządku socjalnego opartego na dom in u jący m typ ie w łasności środków prod u kcji. A p a ra t ad m in istra c y jn y je s t głów nym ogniw em układów nadrzędności i podporządkow ania w społeczeństw ie w y n ik ający ch ze stosunków w ła snościow ych. Ogólne ra m y jego działania w ytyczone są przepisam i p ra w
n y m i stanow ionym i przez w ładzę ustaw odaw czą, oczywiście ró w
nież klasow o określoną..
G dy n a początku bieżącego stulecia fra n c u sk i socjolog Em il Lobl pisał: „poniew aż d ru k o w an e słowo w obecnych czasach w y stę p u je jako potęga, m u siały p ań stw a zająć p e w n y określony stosunek wobec p ra sy”3 — ju ż w te d y należało to od daw na do stw ierd zeń oczyw istych. N a w et w społeczeństw ach, o k reślan y ch pod w zględem c h a ra k te ru kom un i kow ania m asow ego jako przejściow e, to znaczy takich, w k tó ry c h tec h niczne środki in fo rm acji oraz k o n ta k ty osobiste o d g ry w ają w system ie m asow ego przek azu rów n o rzęd n ą ro lę4, działalność ty c h p ierw szych sta now iła dla w ładz p ań stw ow y ch w ielkiej w agi problem polityczny. Skala
" •
3 E. L o b l , K ultura i prasa, pod red. i z przedm. S. Gorskiego, W arszawa 1905, s. 141.
4 Opieram isię tu n a klasyfikacji am erykańskiego socjologa Daniela Lernera, wyróżniającego ze względu na charakter kom unikow ania masowego społeczeństwa tradycyjne (przewaga kontaktów osobistych), przejściowe (wymienione wyżej) i
no-p ro blem u coraz b ardziej w z rastała w raz z rozszerzaniem się zasięgu od działyw ania społecznego technicznych środków inform acji.
W k ap italisty czn y m m odelu rozw oju tech n iczn ych środków in fo rm a cji procesow i w chodzenia w o rb itę ich oddziaływ ania coraz szerszych k rę gów społeczeństw a tow arzy szy ły dwa c h a ra k te ry sty c z n e zjaw iska, ściśle ze sobą sprzężone:
1. Ludzie w y ra ż ają cy publicznie opinie stali się zdecydow aną m n ie j szością, zajm u jącą przy ty m wobec m asy odbiorców pozycję dom inującą. Publiczność zaś stała się a b stra k c y jn y m zbiorow iskiem o d b ierający m im p u lsy em itow ane i przenoszone za pom ocą środków m asow ego p rze kazu. Jednostki; poszczególne k ręg i publiczności i społeczeństw o jako ca łość spadły do ro li obiektów oddziaływ ania dla treści in fo rm acy jn o -p ro - pagandow ych.
2. Placów ki przek azu info rm acji -— kręg i ludzi w y ra ż ają cy c h opi nie w form ie tw orzonych p rzez siebie treści p rzekazu i po sługujących
się p rzy ty m odpow iednią bazą tech n iczn o -m aterialn ą — uległy
całk ow itej in sty tu cjo n alizacji. N astąpiło to w w y n ik u oparcia ich działal ności na szczegółow ych p rzepisach p raw n y c h i zw yczajach, k tó re z cza sem stały się trw a łą częścią m asow ej św iadom ości społecznej. Z p u n k tu w idzenia prezentow anego pro b lem u bardzo isto tn e znaczenie m iała eko nom iczna stro n a sform alizow ania środków m asow ego przekazu. W w a ru n k a c h k ap italizm u p rzy tłaczająca większość placów ek p rzekazu dzia łała n a zasadach p rzed sięb io rstw gospodarczych. Często by ły to p rzedsię biorstw a k om ercyjne, co odnosi się zwłaszcza do placów ek najw iększych, ob ejm u jący ch swoim w pływ em szerokie k ręgi publiczności. P odkreślić też należy rozw ój różnych form k o n c e n trac ji środków przekazu, u ja w n ia jący się w ram a ch tre n d u charak tery sty czn eg o dla całości gospodarki k a pitalisty czn ej. Sform alizow ane środki in fo rm acji osiągnęły ta k w ysoki stop ień organizacji w ew n ętrzn ej, że jednostki, a n a w e t poszczególne kręgi publiczności, pozbaw ione zostały p rak ty czn ie społecznej m ożliw ości p rz e ciw staw iania arg u m en tó w w łasn y ch w y rażan y m przez te środki opi nio m 5.
woczesne (przewaga technicznych środków informacji). Zob. Rola prasy, radia i te
lew izji. Przegląd badań zagranicznych, oprać. J. K u b i n , K raków 1963, s. 110—114.
Przeprowadzone według metody D. L ernera badanie odpowiednich cech społeczeń stw a Polski międzywojennej wykazało, że ze względu na charakter kom unikow a nia masowego reprezentow ało ono jako całość typ przejściowy. Bardziej szczegóło w a analiza ujaw nia poważne różnice regionalne: Polska Zachodnia (Wielkopolska, Pomorze, G. Śląsk) — zbliżone do typu nowoczesnego, Polska centralna — typ przejściowy, tereny wschodnie i południowo-wschodnie — typ tradycyjny. Badanie zostało przeprowadzone w ram ach prac nad rozpraw ą Polska prasa prowincjonalna
Drugiej Rzeczypospolitej. W Polsce międzywojennej podstawowymi środkam i tech
nicznymi inform acji były różnego rodzaju druki, zwłaszcza prasowe.
B O zjaw iskach tych zob. szerzej m. im. C. W. M i l l s , Elita w ładzy, W arsza wa 1961, s. 399; C. J u 1 i e u, Samobójstwo dem okracji, W arszawa 1974, s. 315—323.
Z p rzed staw io n ych zjaw isk w y n ik ały p rzesłan k i n ak azujące w ładzom p aństw ow ym ingerow anie w procesy kom unikow ania m asow ego oraz p rzesłan k i u łatw iające tę ingerencję. N akaz in geren cji staw ał się koniecz nością w raz ze w zrostem m ożliw ości oddziaływ ania społecznego środków in fo rm acji m ierzonego efektyw nością w pływ u i zasięgiem ilościow ym . U łatw ien ia były n a to m ia st pochodną zin sty tucjo n alizow ania środków in form acji, dokonanego zresztą częściowo przez państw o (przepisy praw ne) oraz k o m ercjalizacji środków in form acji.
S fe rą szczególnego nasilenia in g eren cji w ładz p ań stw ow y ch w p ro cesy kom unikow ania m asow ego stała się pro pag an d a polityczna jako pod staw ow a m etoda w alki m iędzy różnym i ug rupow aniam i, re p re z e n tu ją cym i poszczególne k lasy i w a rstw y społeczeństwa®.
W ram a ch in g eren cji w procesy k o m unikow ania p aństw o zaczęło w y konyw ać dw ie funkcje: k iero w an ia ty m i procesam i oraz kontro lo w ania ich przebiegu. Obie fu n k cje dotyczą zarów no okoliczności pow staw ania przekazów in fo rm acy jn y ch , ja k i sam ej treści przekazów .
N a ty c h fu n k cjach in g ere n cy jn y c h oparła się po lityk a prasow a w ładz państw o w ych D rugiej R zeczypospolitej, realizow ana jako jed n a z zasad niczych części oddziaływ ania p ań stw a na system kom unikow ania m aso wego. Do obu fu n k cji odnieść m ożna dw a zasadnicze rodzaje działań w ładz w dziedzinie po lityk i p rasow ej. N azw iem y je działaniam i p ro p a gandow ym i i działaniam i reg lam en tacy jn y m i. P ierw sze w y n ik a ją z fu n k cji kierow an ia k o m u n ikacją społeczną, d ru g ie — z fu n k cji k o n tro li nad jej przebiegiem .
P rz y pierw szym ro d zaju działań w ładze zm ierzały do stw orzenia związanego z n im i politycznie i w w ielu w ypad k ach zależnego od nich finansow o kom pleksu środków przekazu upraw iająceg o ty p pro p ag an dy określony przez T. P arso n sa m ianem „w zm ocnienia”. Cel gen eraln y po lity k i p rasow ej, realizow anej w ram a ch om aw ianego ro d zaju działań, zaw iera się w dążeniu w ładz do spotęgow ania przyw iązania społeczeń stw a do podstaw ow ych w zorów in sty tu cjo n a ln y c h i tra d y c ji będących podłożem funkcjo n o w an ia s tr u k tu ry p ań stw o w ej. P ro p ag an d ę „w zm oc n ien ia ” prow adzono w dw óch płaszczyznach: a firm a c ji o kreślonych wzo rów i tra d y c ji oraz um yślnego i system atycznego przeciw działania u ja w n iający m się ten den cjo m d ew iacy jn y m i d e stru k ty w n y m 7. W bieżącej
6 Na użytek niniejszego opracowania najodpow iedniejsza w ydaje się defini cja propagandy politycznej proponow ana przez J. K o s s e c k i e g o (C ybernetyka
społeczna, W arszawa 1975, s. 419—420): „planowe oddziaływanie na psychikę ludzi
za pomocą bodźców o charakterze inform acyjnym , zm ierzające do przekonania o słuszności określonego program u politycznego lub w ykazania niesłuszności inne go program u”.
7 T. P a r s o n s , Propaganda a kontrola społeczna, [w:] t e g o ż , Szkice z teo
rii socjologicznej. W arszawa 1972, s. 222—223. W literatu rze krajow ej podobnie:
J, K o s s e c k i , op. cit., s. 420 (choć nie używa term inu propaganda „wzmocnie nia”).
ak c ji propagandow ej nastaw ion ej n a „w zm ocnienie” , zadania szczegółowe sprow adzić m ożna do przek azyw an ia przez p rasę treści m ający ch w y tw orzyć w społeczeństw ie:
1) p rzek o n anie o legalności w ładz i ak ceptację jej kierow nictw a (uzna nie rzą d u za swój w łasn y i u tw o rzo n y zgodnie z fu n k cjo n u jąc y m w spo łeczeństw ie poczuciem praw a);
2) poczucie k o m peten cji w ładzy (ludzie w aparacie w ładzy c h a ra k te ry z u ją się dostatecznym i k w alifik acjam i in te le k tu a ln y m i, o rg an izacy jn y m i i m o ralny m i do spraw nego i skutecznego w ykony w an ia sw ych obo wiązków);
3) u zn an ie w ydolności o rg anizacyjnej a p a ra tu w ładzy (stru k tu ra i za sady organizacyjne in sty tu c ji odpow iadają ich celow i i stw a rz a ją m ożli wości skutecznego załatw ian ia sp ra w w chodzących w zakres p rac y in stytucji);
4) u znanie odpow iedzialności w ładzy (istnienie m echanizm u g w a ra n cji w yznaczających zakres użycia środków jak im i w ładza dysponuje wo bec obyw ateli);
5) k lim at ap ro b a ty w w a ru n k a ch przy gotow ań a p a ra tu a d m in istra c y j nego do podjęcia i realizacji decyzji w y n ik a ją c y c h z w ykonyw ania w ła dzy;
6) zrozum ienie w duchu poglądów g ru p y sp raw u jącej w ładzę koniecz ności podjęcia ty c h decyzji ju ż po ich ogłoszeniu i n ad an iu im sank cji o ficjalnej (w ynika z tego gotowość obyw ateli do podporządkow ania się ty m decyzjom);
7) prześw iadczenie, że elem enty opozycyjne wobec sp raw u jący ch w ła dzę re p re z e n tu ją n iesłuszne poglądy, a cele ich oraz w ynikające stąd działania są sprzeczne z po trzebam i i dążeniam i społeczeństw a i p a ń stw a; usiłow ano w te n sposób w ykazać, że jed y n ie słuszną linię re p re z e n tu ją rządzący oraz osłabić opozycję poprzez ograniczenie jej bazy m aso w ej (w drodze n e u tra liz ac ji propagandow ej lu b przeciągnięcia n a stronę w ładzy).
Celem m in im um przyśw iecającym realizacji ty ch zadań było niedo puszczanie do w y stąp ien ia sprzeciw u groźnego dla trw ałości i ciągłości w ładzy. Nie zawsze bow iem m ożliw e było w yrobienie w społeczeństw ie poczucia ap ro b a ty lub zrozum ienia wobec poczynań w ładz. W w y padku podejm ow ania przez w ładze posunięć uciążliw ych dla społeczeństw a, suk cesem okazyw ało się u k ształto w an ie w śród większości obyw ateli p ostaw y n e u tra ln e j czy n aw et rezyg n acji z przeciw działania. Rzecz jasna, w raz z p ersw azy jn y m oddziaływ aniem p rasy należy m ieć tu na uw adze istn ie jącą w św iadom ości społecznej obaw ę użycia przez w ładze zn ajd u jąc y c h się w ich gestii środków p rew e n cy jn y c h (sądow nictw o, policja, w ojsko itp.).
R ów nolegle z działaniam i pro p ag andow ym i w ładze zawsze podejm o w ały w stosunku do p ra sy działania reg lam en tacy jn e. Ich celem było
ograniczanie swobody oraz skuteczności akcji propagandow ej, prow adzo nej za pośrednictw em p ra sy przez ugru p o w ania opozycyjne wobec sp ra w ujący ch w ładzę. P rz y b ie ra ły one c h a ra k te r posunięć fo rm a ln y c h i n ie form alnych. W pierw szym w y p ad k u działania o p a rte by ły na przepisach p raw n y c h n o rm u ją cy c h całokształt fu n k cjo now an ia w y daw nictw p raso w ych (zwłaszcza p raw a prasow ego i karnego). Często jed n a k w ładze do puszczały się p ra k ty k in te rp re ta c y jn y c h niezgodnych z przy jm o w an y m i przez społeczeństw o zasadam i praw orządności. P rz y posunięciach n iefo r m alny ch w ładze, nie zachow ując ju ż n a w e t pozorów p raw ny ch, stosow ały różnego ro d zaju naciski ekonom iczne i polityczne, ograniczenia w bezpo śred n im dostępie do p ełn y ch i w y czerp u jących in fo rm acji, in g ere n cje w system ko lpo rtażu p ra sy itp. P od w zględem zak resu i ostrości działania reg la m e n tac y jn e odznaczały się zawsze dużym zróżnicow aniem . Ogólnie m ożna powiedzieć, że po lity k a w ładz zależała głów nie od a k tu a ln ej sy tu acji w ew n ętrzn ej w p aństw ie, d eterm in u jącej różnice tak ty c zn e w po dejściu w ładz do poszczególnych u g ru po w ań opozycji.
Dwom zasadniczym rodzajom działań w ładz w sferze p o lity k i p raso w ej p rzy porządkow ane b y ły odpow iednie m eto d y realizacji p rak ty czn ej. Z aproponow ać tu m ożna n a stę p u jąc ą klasyfikację: m eto dy p opierania i pozyskiw ania odnoszące się do działań propag and ow y ch oraz m eto dy n e u tra liz ac ji i zw alczania odnoszące się do działań reg lam en tacy jn y ch .
M etoda popierania polegała n a stw arzan iu przez w ładze różnego ro dzaju u ła tw ie ń w działalności dla istn iejącej ju ż w d anym m om encie p rasy p rorządow ej. Rozszerzoną fo rm ą popierania było zakładanie z in sp ira c ji w ładz now ych pism , k tó re otaczano n a stęp n ie specjaln ą opieką a p a ra tu ad m inistracyjn eg o . P o p ieran ie p rzy b ierało najczęściej form ę po m ocy ekonom icznej udzielanej przez w ładze pism om prorząd ow y m (sub sydia gotówkowe, do starczanie p ła tn y c h ogłoszeń, udogodnienia w zacią ganiu i spłacie pożyczek, ulgi podatkow e itp.). Szeroko p rak ty k o w a n ą form ą popierania było tak że u łatw ia n ie ko lp ortażu p rasy rządow ej.
Pozyskiw anie m iało m iejsce, gdy w ładze p rzy zastosow aniu różnego ro d zaju środków zapew niały sobie d ecyd u jący w p ływ n a k ieru n ek poli tyczn y poszczególnych pism ju ż istn iejący ch w danym czasie. Od m o m en tu pozyskania, dokonanego najczęściej w drodze zachęt lub nacisków m aterialn y ch , pism a tak ie w chodziły w skład kom pleksu prorządow ej p ro p agand y prasow ej. Na zew nątrz w ystępow ały jed n a k z reg u ły pod szyldem organów niezależnych. Dalsze postępow anie w ładz wobec pism pozyskanych przyb ierało najczęściej form ę popierania. Szczególne zna czenie dla w ładz m iało pozyskanie pism w ielkonakładow ych, o b e jm u ją cych swoim oddziaływ aniem szerokie k ręg i społeczeństw a. W w ielu w y padkach pism a tak ie okazyw ały się podatn e na zabiegi w ładz, co w y nikało z kom ercjalnego c h a ra k te ru w y d aw n ictw w ielkonakładow ych. Dochodziło w ten sposób do typow ego dla om aw ianej epoki sprzęgnięcia k a p ita łu z a p a ra te m w ładzy.
Pism a należące do kom pleksu p rorządow ej p ro p ag an d y prasow ej pod leg ały system aty czn ej i dokładnie program ow an ej in sp irac ji tem atyczn ej ze stro n y w ładz. W większości w ypadków in sp irac ja ta m iała postać szczegółow ych d y re k ty w o k reślający ch sposób ośw ietlania k o n k retn y c h sp raw życia k ra ju i problem ów m iędzynarodow ych. P rzy w ileje, jak ie pism a prorządow e o trzy m y w ały od w ładz w zw iązku z w y ko ny w aniem zaleceń in sp iracy jn y ch , sp row adzały się głów nie do ró żny ch fo rm w sp a r cia m aterialn ego . In sp irac ję w zak resie treści pism m ożna określić jako podstaw ow ą p ra k ty k ę nieodłącznie zw iązaną z d ziałaniam i p rop ag ando w ym i.
Trzecia z w y m ienionych m etod p aństw ow ej po lityk i prasow ej, n e u tralizacja, p rzejaw iała się w posunięciach w ładz zm ierzający ch do stępie n ia antyrządow ego o strza p ro p ag an d y u g ru p o w a ń opozycyjnych. Rolę n e u tra liz a c y jn ą o d g ry w ały p rzep isy p raw a prasow ego zakazujące pod groźbą k o n fisk aty n a k ła d u i odpow iedzialności sądow ej zam ieszczania w p rasie o k reślon y ch sform u ło w ań k ry ty k u ją c y c h po rząd ek polityczny i społeczno-ekonom iczny pań stw a. W ram a ch m eto dy n e u tra liz a c ji w ła dze k o rzy stały często z in sty tu c ji sprostow ań i k o m u n ik ató w oficjalnych, p rzek azy w an y ch pism om do opublikow ania w try b ie obow iązkow ym , na p o d staw ie przepisów p raw a prasow ego8. O głaszanie w p ism ach opozycyj n y c h tak ich p u b lik acji urzędow ych, dem en tu jący ch lu b odpow iednio k o m en tu jący ch poszczególne in fo rm acje zam ieszczane w ty c h pism ach, m iało n a celu p o d erw anie zaufania społeczeństw a do ich praw d om ów ności. Środkiem n e u tra liz a c ji p ra sy było także stosow ane przez w ładze od początku la t trzy d ziesty ch p rew e n cy jn e uprzedzanie p ism o zak resie po ru szan ia poszczególnych tem ató w . M iało to już c h a ra k te r p ra k ty k i n ie fo rm aln ej. Za p rzekroczenie ograniczeń p raw n y c h treści prasy, odm owę zam ieszczenia sprostow ania czy k o m u n ik a tu oraz w w yp adk u niestoso w an ia się do p rew e n cy jn y c h zakazów dotyczących treści, pism a n a ra ż a ły się na re p re sje — k o n fisk aty , g rzy w n y czy n a w e t zaw ieszenie. Sank cje te u d e rz a ły bezpośrednio w p o d staw y m ate ria ln e w y daw nictw . P o sług u jąc się więc om aw ianym i śro dk am i n e u tra liz ac y jn y m i w ładze uży w ały p re s ji ekonom icznej. U ginały się pod n ią najczęściej słabe finansow o pism a, w y stęp u jące oficjalnie jako b e z p arty jn e . A tak ie w łaśnie pism a, głów nie o o rie n tac ji centrow ej i praw icow ej, skład ały się na podstaw o w ą m asę p rasy opozycyjnej D rugiej R zeczypospolitej9. W arto dodać, że n iek tó re z ty ch pism , zneu tralizo w an e w sk u tek nacisków ekonom icznych, b y ły potem pozyskiw ane przez w ładze i w ciągane do prorządow ego kom plek su p ro p ag an d y prasow ej. D rugim rów noległym to rem akcji n e u tra li- zacyjnej b y ły poczynania w ładz w zakresie do starczania in fo rm acji dla
8 Szerzej o tym M. P i e t r z a k , Reglamentacja wolności prasy... s. 109—121. 8 A. P a c z k o w s k i , „Geografia polityczna” prasy polskiej 1918—1939, Prze
p rasy . Z ajm ow ały się ty m w yspecjalizow ane kom órki różn y ch ogniw ap a r a tu adm in istracyjn eg o: w y d ziały i re fe ra ty praso w e o raz oficjalne i n ie oficjalne pań stw o w e agencje prasow e. W iększość in fo rm acji pochodzących z ty c h źródeł odznaczała się tendencyjnością. N ajczęściej p rep aro w an e b y ły w odpow iedni sposób oficjalne in fo rm acje dotyczące życia w ew nę trznego k ra ju . W ładze stw a rz a ły jednocześnie ograniczenia w bezpośred n im dostępie p ra sy do in fo rm a c ji p ełn y ch i całkow icie p raw dziw ych. In fo rm acje oficjalne, szeroko rozpow szechniane przez p rasę prorządow ą, służy ły p rzed e w szy stk im celom i zadaniam p ro p ag an d y „w zm ocnienia”. N e u tra liz a c y jn a działalność państw o w y ch agend in fo rm a c y jn y c h polegała ' zaś głów nie na tym , że z ich serw isu k o rzy stała też częściowo p rasa opo
zy cy jn a i że od gryw ały one rolę zapory ograniczającej dostęp do w iado m ości p ełn y ch i obiektyw nych. Z w iązana z w ładzam i służba in fo rm a c y j na, z ra c ji swojego u p rzy w ilejo w an ia w stosunku do in n y ch k rajo w y ch agencji prasow ych, zaw sze dysponow ała w iadom ościam i n a ja k tu a ln ie j szym i. To stanow iło o jej przew adze na k a p italisty czn y m r y n k u p raso w ym , n a k tó ry m szybkość in fo rm acji je s t jed n y m z zasadniczych czyn ników w alki k o n k u ren cy jn ej. N arzu cane przez ry n k o w e re g u ły g ry te m po p rac y re d a k c y jn e j często n ie pozw alało n a spraw dzenie lu b u z u p eł n ian ie o trzy m y w an y ch info rm acji. O dkładanie zaś w iadom ości dla zw e ry fikow ania pow odow ało zazw yczaj ich dezaktualizację. Pism o zam iesz czające in fo rm acje choćby najd o k ład n iej spraw dzone, lecz n ieak tu aln e, n ie mogło liczyć n a pow ażniejsze w p ły w y finansow e. Rzecz jasn a, było to św iadom ie w y g ry w an e przez w ładze, sta ra ją c e się zresztą w szelkim info rm acjo m o ficjalnym nadaw ać cechy rzetelności i p raw dopodobień stw a. Isto tn e znaczenie m iał także zaw aro w any specjalny m i rozporządze niam i m onopol państw ow ej służby in fo rm acy jn ej na dostarczan ie w szy st kich w iadom ości o działalności in sty tu c ji p aństw ow ych. F o rm aln ie do k o n tak tó w z p rasą u p raw n ie n i byli w yłącznie fu n k cjo n ariu sze w y d zia łów i re fe ra tó w p rasow y ch istn iejący ch n a w szystkich szczeblach a p a ra tu adm in istracy jn eg o od p o w iatu wzw yż. P ow staw ała w ten sposób na ogół skutecznie działająca zapora uniem ożliw iająca prasie bezpośredni dostęp do szeregu in fo rm acji. N aszkicow ane tu m echanizm y i u w a ru n k o w ania p rac y państw ow ej służby in fo rm acy jn ej spraw iały, że p rasa opo zycyjna zam ieszczała w iele w iadom ości ze źródeł oficjalnych, często p o d dając się p rzy ty m nieśw iadom ie działaniu zabiegów n e u tra liz ac y jn y ch ze stro n y w ładz.
M etodę zw alczania stosow ano wobec pism zdecydow anie opozycyj nych, tra k to w a n y ch p rzez a p a ra t pań stw o w y jako pow ażniejsze placów ki w alki politycznej. W ładze p osługiw ały się m etodą zw alczania w celu osłabienia p od staw eg zystencji i skuteczności działania ośrodków n ad aw czych p ro p ag an d y an ty rząd o w ej. Z w alczanie p rasy opozycyjnej p ro w a dzone było z różną wobec poszczególnych pism ostrością i z różnym n a si leniem . Często p rzy b ierało jed n a k postać sk rajn ą: sy stem aty czn y ch za
biegów w ładz w k ie ru n k u niszczenia k o n k re tn y c h pism . W w ielu w y p a d k ach niszczone pism a nie w y trzy m u jąc p resji ze stro n y w ładz b y ły lik w i dow ane przez w ydaw ców . Ogólnie m ożna pow iedzieć, że ostrość i n a sile nie zw alczania zależały bezpośrednio od znaczenia na polu w alki p ro p a gandow ej przypisyw anego określonym pism om przez w ładze. Z w alczanie odbyw ało się przede w szystkim n a płaszczyźnie politycznej i ekonom icz n ej. W sferze politycznej zw alczanie prow adzono w ram a ch fu n k cji pro- rządow ego kom pleksu propagandow ego (polem iki z w y stąp ien iam i pism opozycyjnych). N ieporów nanie groźniejsze dla p ra sy opozycyjnej było zw alczanie jej w płaszczyźnie ekonom icznej. W ładze w y m ierzały bow iem sw oje ud erzen ia bezpośrednio w podstaw y finansow e pism . C zyniły to najczęściej w fo rm ie zarządzania k o n fisk at n a k ład u , o rzekania grzyw ien, zaw ieszania w y d aw n ictw i różnego ro d zaju m an ip u lacji podatkow ych. Do pow szechnie p rak ty k o w a n y c h fo rm zw alczania należało także dezor ganizow anie zaplecza technicznego i k o lp ortażu pism opozycyjnych. W ła dze osiągały p o d w ó jn y efekt: w sk u tek zakłóceń w p ro d u k cji i sprzedaży zw alczane pism a ponosiły s tr a ty m ate ria ln e , a jednocześnie zm niejszał się zasięg ich oddziaływ ania społecznego. In n ą d otk liw ą dla p ra s y a n ty rządow ej fo rm ą zw alczania b y ły re p re sje p erson alne wobec red a k to ró w w y d aw n ictw (k ary a resztu lu b w ięzienia orzek ane przez sądy na w nio sek w ładz ad m in istracy jn y ch ).
P rzed staw io n a propozycja syntetycznego ujęcia działalności w ładz p ań stw o w y ch w zak resie po lity k i prasow ej dotyczy chyba nie ty lko sto sunków polskich la t m iędzyw ojennych. W ydaje się, że odnieść ją m ożna do w szystkich p ań stw o u s tro ju k ap italisty czn y m z w y ją tk ie m tych, w k tó ry c h zakazana była legalna działalność opozycji (d y k ta tu ry faszysto w skie i n iek tó re reżim y a u to ry ta rn e )10. P rz y tak im p o tra k to w a n iu p rop o now ane ujęcie n a b ie ra c h a ra k te ru ogólnego m odelu, k tó ry d aje się za pisać w postaci zamieszczonego schem atu.
K onsekw encją powyższego stanow iska będzie m odelow e uogólnienie zagadnienia podstaw ow ych czynników w p ły w ających na realizację p a ń stw ow ej p o lity k i prasow ej. W p rzy p a d k u państw , do k tó ry c h odnosi się
10. Sugerują to wnioski z szeregu prac, np. J. K a y s e r, Mort d’une liberté, P aris 1955; B. V o y e n n e , La presse dans la société contemporaine, P aris 1962; F. H u f e n, Politik und Massenmedien, Mainz 1970; D. R i e s m a n, N. G 1 a z e r, R. D e n n e y, Sam otny tłum , W arszawa 1971; K. M a n n h e i m , C złowiek i spo
łeczeństwo w dobie przebudow y, W arszawa 1974; C. W. M i l l s , op. cit.; H. I.
S c h i l l e r , Sternicy świadomości, K raków 1976; H. J a b ł o ń s k i , Opinia—par
lam ent—prasa, W arszawa 1974; G. J a s z u ń s k i , M iędzy wolnością a zyskiem . Szkice o prasie na Zachodzie, W arszawa 1971; S. G ł ą b i ń s k i , Jak kierowana jest prasa am erykańska, [w:] Niektóre problem y dem okracji burżuazyjnej, „Ze
szyty Dokum entacyjne PA P”, 1969, n r 4/52; H. K u r t a , A. S ł o m k o w s k a, Z a
rys historii prasy francuskiej, W arszawa 1966; A. i Z. S ł o m k o w s c y, K rótki zarys historii prasy brytyjskiej, W arszawa 1967; L. M e i s s n e r , Prasa w syste m ie politycznym RFN, W arszawa 1974.
R ealizowane cele: w yrobienie afirm a- cji społecznej dla tradycji, na jakich opiera się władza oraz rzeczywistości kreowanej przez władzę
przeciwdziałanie dążeniom dew iacyj
nym i destruktyw nym skierowanym
przeciw podstawom ideologicznym
i bieżącej działalności w ładzy
p rezen to w an y m odel, za czynniki tak ie uzna« m ożna: 1) c h a ra k te r sy ste m u politycznego pań stw a; 2) system p raw a prasow ego; 3) ogólną sy tu a cję polity czn ą w k ra ju , a zwłaszcza a k tu a ln y u k ład sił m iędzy rząd em a opozycją; 4) organizację ekonom iczną p ra s y k rajo w ej; 5) ogólne położe nie gospodarcze, k ra ju ; 6) d o m in u jący w śród publiczności ty p czytelnika p rasy ; 7) w ew n ętrzn ą zaw artość p olityczną i o rg an izacy jn ą państw ow ego
a p a ra tu adm in istracy jneg o; 8) um iejscow ienie ośrodków d yspozycyjnych i w ykonaw czych p o lity ki prasow ej w stru k tu rz e w ładz p aństw ow ych oraz c h a ra k te r stosow anych przez nie środków działania.
Ze w zględu na p rz y ję te założenia tem aty czn e i ra m y objętościow e, oddziaływ anie w ym ien io ny ch czynników na państw ow ą polity k ę p raso w ą D rugiej R zeczypospolitej, z w y ją tk ie m ostatniego, może być p rze d staw ione jed y nie w bardzo skrótow ej form ie. A naliza sprow adzona zo stanie do n ajo g ó ln iejszy ch w niosków n asu w a ją c y c h się po przeb ad an iu d ostępn y ch m ate ria łó w źródłow ych.
Do p rze w ro tu m ajow ego D ruga R zeczpospolita b yła p ań stw em dem o k rac ji p a rla m e n ta rn e j z w łaściw ym dla tej fo rm y u stro jo w ej system em w ielo p arty jn y m . Po objęciu w ładzy przez obóz J. Piłsudskiego n astąp iła zasadnicza zm iana: P olska stała się pań stw em a u to ry ta rn y m , a n a m ie j sce system u w ielo p artyjn eg o pow stał system p a rtii d om inującej, tj. taki, w k tó ry m obóz rząd zący nie lik w id u je partia opozycyjnych, ale uniem oż liw ia im zdobycie w ład zy drogą leg aln ą oraz stale z a jm u je pozycję d y sp o n en ta całego a p a ra tu p aństw ow ego11. Do zam achu m ajow ego skład p a rty jn y rządów i opozycji ulegał często zasadniczym zm ianom w zależ ności od a k tu a ln y ch flu k tu a c ji p a rla m e n tarn y c h .
N ato m iast od m aja 1926 r. aż do końca istn ien ia D rugiej R zeczypo spolitej u k ład rząd —opozycja b y ł stabiln y. W ładzę spraw ow ał ciągle ten sam obóz polityczny, niezm ienna pozostaw ała tak że s k tru k tu ra p a rty jn a opozycji. W ty c h w a ru n k a ch po przew rocie m ajo w ym pań stw o w a p o lity k a p rasow a w sw oim tech niczn y m aspekcie m ogła być realizo w an a dużo skuteczniej niż w czasach rządów p a rla m e n ta rn y c h , co w ynikało przede w szystkim z dw óch powodów:
a) stabilność p olityczna u k ład u rz ą d —opozycja pociągała za sobą n ie
zm ienność k ie ru n k u d ziałań propagandow y ch i d ziałań re g la m e n tac y j- nych; um ożliw iało to w y praco w an ie k o n k re tn y c h koncepcji postępow ania
11 Cechy systemu p artii dom inującej za: J. Z a r n o w s k i, S tru ktu ra i podło
że społeczne obozu rządzącego w Polsce w latach 1926—1939, „Dzieje Najnowsze
Polski. M ateriały i Studia z okresu 1914—1939”, 1966, t. 10, s. 75 (tamże o fu n kcjonow aniu system u w w arunkach polskich). Zob. też M. S o b o l e w s k i , Partie
i system y partyjne świata kapitalistycznego, W arszawa 1974, s. 464-—471; T, S m o
l i ń s k i , D yktatura Józefa Piłsudskiego w św ietle K onstytucji m arcowej w latach
1926—1930. Parlament—Prezydent—Rząd, Poznań 1970. Za F. Ryszką pojęcie fo r
my ustrojow ej państw a odnoszę do układu zależności funkcjonalnych między po wołanym i przez ustaw y lub decyzje polityczne organam i władzy, a ipojęcie syste
m u politycznego (partyjnego) do rzeczywistych zależności między podm iotam i
działań politycznych, tj. rozgryw ających ,się wokół władzy, jak np. działania p artii politycznych, grup nieform alnych lub form alnych, w yw ierających w pływ na decy zje polityczne, F. R y s z k a , Państwo autorytarne [w:] D yktatury w Europie środ
kow o-w schodniej 1918—1939, Wrocław 1973, s. 115—116 (tamże cechy państw a auto
rytarnego; szerzej zob. F. R y s z k a, A utorytaryzm i faszyzm , „K w artalnik H isto ryczny”, 1972, n r 2).
wobec całości p rasy różn y ch k ieru n k ó w czy n a w e t poszczególnych w aż n iejszy ch pism oraz stałe u sp ra w n ia n ie stosow anych m etod i środków ;
b) w raz z rozw ojem a u to ry ta rn e j fo rm y państw ow ej i system u p a rtii dom inującej następow ało znaczne zaw ężenie zak resu k o n tro li w ładzy w ykonaw czej przez w ładze ustaw odaw cze, w ładze sądowe oraz różnego ro d zaju organizacje szerokiej opinii publicznej {spraw ujące tę k o n tro lę głów nie w form ie k ry ty k i prasow ej u p raw ia n e j przez ich pism a); p a ń stw ow y a p a ra t a d m in istra c y jn y uzy sk iw ał w ten sposób dużą swobodę działania, m .in. n a odcinku p o lity k i p rasow ej.
W Polsce w ciągu całego o kresu m iędzyw ojennego panow anie poli tyczne w szystkich w a rstw k lasy k ap italisty czn y ch posiadaczy środków p ro d u k cji m iało c h a ra k te r p o śre d n i12. W ynikało to z położenia typow ego dla ogółu k rajó w słabo ro zw in ięty ch gospodarczo, ch arak tery zu jąceg o się słabością ekonom iczną k rajo w ej k lasy posiadaczy (w porów nan iu z k r a jam i wysoko rozw iniętym i) i odpow iadającą tem u w ielk ą ro lą p ań stw a w sferze gosp od ark i13.
12 J. Z a r n o w s k i , Społeczeństwo Drugiej R zeczypospolitej 1918—1939, War szawa 1973, s. 297. W edług W. W esołowskiego panow anie pośrednie — ujm ując rzecz m odelowo — to taki typ stosun k ów m iędzy w arstw ą biurokratyczną sprawu jącą rządy polityczne a Masą uprzyw ilejow aną ekonomicznie, w którym w arstw a rządząca nie podporządkowując się nieraz zdaniu klasy kapitalistów ani jej p oli tycznych przedstaw icieli „realizuje zupełnie w łasne pom ysły, często przeciw staw ne pom ysłom politycznych przedistawicieli klasy panującej. Niem niej gw arantuje i chro n i panow anie ekonom iczne tej k lasy”. Przeciw staw nym typem stosunków jest pa now anie bezpośrednie klasy kapitalistów: „Rząd znajduje się pod decydującym w pływ em zorganizowanej presji i w yartykułow anych żądań k lasy panującej; robi to, czego oczekuje lub żąda od niego ta klasa”. Podkreślając modelowość ujęcia relacji władza polityczna— panow anie ekonomiczne, autor zaznacza, że „w rze czyw istości w ystępow ać może szereg układów politycznych charakteryzujących się cecham i m ieszanym i”. (W. W e s o ł o w s k i , K la sy w a r s t w y i władza, Warszawa 1974, s. 55—59). Zob. też wyczerpującą i oryginalną analizę S. O s s o w s k i e g o ,
W ładza polityczna i w ładza ekonomiczna, [w:] t e g o ż , Dzieła, t. 5: Z zagadnień str u k tu r y społecznej, W arszawa 1968, s. 51—82.
18 Zob. np. Z. L a n d a u , Oligarchia finansowa Drugiej Rzeczypospolitej,
„Przegląd H istoryczny”, 1971, z. 1; R o z m o w y pana prem ie ra Kazim ierza Bartla
z przem ysłow cam i, Warszawa 1929; Protokół Kon ferencji Grup K o n se rw a ty w n y c h z u dzia łe m przedstaw icieli m arszałka Piłsudskiego w Dzikowie w dniach 14—16 w r ześn ia 1927 г., орг. К. К e r s t e n, Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i S tu
dia z okresu 1914—1939, 1959, t. 2; T. B e r n a t d z i k i e w i c z , Koncern p a ń stw o w y w Polsce, Warszawa 1935; M. M .. D r o z d o w s к i, Polityka gospodarcza rządu ■polskiego 1936— 1939, Warszawa 1963; T. G r a b o w s k i , Rola p ań stw a w gospo
darce Polski (1918—1928), Warszawa 1967; R. G r a d o w s k i , Przy czy n e k do zagad nienia kapitału państw ow o-m onopolistycznego w Polsce 1918—1939, Warszawa 1965;
L. L a n d a u , Rozm ia ry zamóvjieú p a ń stw o w yc h dla przedsiębiorstw p rze m y s ło
w y c h w Polsce, „Prace Instytutu Badań Koniunktur Gospodarczych i Cen”, pod
red. E. Lipińskiego, 1932, z. 2; S. L a u t e r b а с h, Finansowanie p rze z skarb życia
prywatn o-gospodarczego, W arszawa 1936: T. L u l e k , Przedsiębiorstw o pań stw o w e w Polsce, Kraków 1932; B. S i k o r s k i , Interwencjoniz m, e ta tyz m , kartele,
P rz ed m ajem 1926 r., w w a ru n k a ch system u w ieloparty jneg o, do w a r stw y rządzącej należała jako jed n a z jej części stosunkow o liczna grupa przed staw icieli k lasy kapitalistó w . A utonom ia w a rstw y rządzącej m iała więc ograniczony c h a ra k te r.
Po zam achu m ajo w y m zakres autonom ii w a rstw y rządzącej znacznie się rozszerzył. W ydaje się, że złożyły się n a to trz y zasadnicze p rz y czyny:
a) sk ład w a rstw y rządzącej ograniczony został do przedstaw icieli jednego ty lk o obozu politycznego, p rz y czym znaczna część k lasy k a p ita listów (zwłaszcza śred nie i drobne m ieszczaństw o) stanow iła k lien telę u g ru p o w ań p raw icy i c e n tru m opozycyjnych wobec tego obozu;
b) w a rstw ę rządzącą tw o rzy li ludzie w w iększości nie zw iązani z k la są k ap italisty czn ą z ra c ji swojego pochodzenia społecznego (inteligen cja), a p rzede w szystkim specyficznej tra d y c ji rad y k a ln o -k o m b a ta n c - k ie j14;
c) dzięki dynam icznem u rozw ojow i sek to ra państw ow ego w gospo darce k rajo w ej w a rstw a rządząca uzysk ała w łasną, o d rębną od k a p ita łu p ry w atn eg o bazę ekonom iczną.
S an acy jn a w arstw a rządząca skupiała więc w sw oich ręk a c h w szyst kie podstaw ow e kateg o rie n arzędzi w ładzy: środki przem ocy, środk i eko nom iczne oraz ideologię oficjalną, k tó rą próbow ano zaszczepić całem u społeczeństw u w form ie tzw . w ychow ania państw ow ego. Z achow ując w zw iązku z ty m szeroką au tonom ię wobec chronionej przez siebie klasy k ap italistó w większość energii ko n cen tro w ała w obronie swojego m ono polu na w ładzę polityczną.
Z zarysow an y ch p rzesunięć w stosu nkach m iędzy w a rstw ą b iu ro k ra tyczn ą D rugiej R zeczypospolitej a k ra jo w ą klasą k ap italistó w w y n ik ały w ' dziedzinie pań stw ow ej p o lity k i prasow ej dw ie zasadnicze konsek w encje:
a) w poró w n aniu z czasam i rządó w p a rla m e n ta rn y c h , po przew rocie m ajow y m w ładze p aństw ow e dysponow ały znacznie szerszym i m ożliw oś ciam i sam odzielnego fin ansow an ia d ziałań p rop ag an d o w y ch 15; b y ł to je d en z najw ażn iejszy ch czynników w zględnej niezależności ideologicznej w ładz pom ajow ych od sfer k a p ita łu p ry w atn eg o i zasobnych m ate ria ln ie g ru p politycznych;
W arszawa 1938; S. S t a r z y ń s k i , Rola państwa w życiu gospodarczym, W arsza wa 1929; P. S t a w e c k i , N astępcy Komendanta. W ojsko i polityka w ew nętrzna
Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1935— 1939, W arszawa 1969 (zał. 1 i zał. 2, s. 258—
—263; w ykazy wojskowych na eksponowanych stanow iskach w przedsiębiorstw ach państwowych i pryw atnych), H. T e n e n b a u m , Ośrodki dyspozycji gospodar
czych w Polsce, W arszawa 1928.
14 O tych cechach pom ajowej w arstw y rządzącej szerzej pisze A. H e r t z ,
Drużyna wodza, „Przegląd Socjologiczny”, t. 5: 1937; zob. też J. Z a r n o w s k i , Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej, s. 304—309.
b) w okresie rządów p a rla m e n ta rn y c h re p re sje konfisk acy jne obej m ow ały w jedn ak o w y m zakresie k ry ty k ę stosunków społeczno-ekono m icznych i k ry ty k ę in sty tu c ji państw ow ych; w czasach pom ajo w y ch n a stąpiło n a to m ia st w yraźne p rzesunięcie p u n k tu ciężkości na w y stąpienia przeciw ko p aństw ow ym organom w ład zy 16.
P raw o prasow e D rugiej R zeczypospolitej przeszło ew olucję od w zględ nie lib e raln y c h zasad d ek retó w o tym czasow ych przep isach p raso w y ch i d ru k a rsk ic h dla b. zaboru rosyjskiego z lutego 1919 r. do pow ażnych o graniczeń wolności słow a w p row adzonych d ek retam i o zunifikow an y ch p rzepisach p raso w y ch i ochronie in teresó w P a ń stw a z listop ad a 1938 r .17 Treść i duch przepisów p raw n y c h b y ły w iern y m odbiciem zasadniczych ten d e n c ji państw ow ej p o lity k i p rasow ej. W czasach rządów p a rla m e n ta rn y c h wolność p ra sy podniesiona została do ran g i zasady k o n sty tu c y j nej w yróżnionej w u staw ie zasadniczej z 1921 r. sp ecjalny m arty k u łem (105). O bow iązujące w ów czas p rzep isy szczegółowe18 m im o w szy stkich ograniczeń w sum ie pozostaw iały p rasie n iem a ły zakres sw obodnego dzia łania. M om entem przełom ow ym b y ł zam ach m ajow y. Zachodzące od
1926 r. zm iany w p raw ie p raso w y m w iązały się ściśle z p rzeob rażen iam i u s tro ju i system u p a rty jn e g o Polski. W skazać m ożna cz te ry zasadnicze k ie ru n k i ty c h zmian:
Deputowanych, państw ow e w ydatki na wszystkie rodzaje propagandy <w tym także prasow ą) wynosiły w Polsce co najm niej 26 m in fr., czyli 9,1 m in zł (0,4% ówcze snych w ydatków budżetowych Rzeczypospolitej). Staw iało to Polskę pod tym względem n a ' piątym m iejscu w całej Europie (bez ZSRR), po Niemczech, Wło szech, F rancji i Anglii, a na pierwszym wśród europejskich państw średnich i mniejszych (przed W ęgram i i Czechosłowacją). Cyt. za: E. R u d z i ń s k i , In fo r
m acyjne agencje prasowe w Polsce, s. 38—39.
16 Zjawisko to można odczytać analizując wykazy konfiskat prasow ych —• za równo sprawozdania zbiorcze obejm ujące cały k raj, jak i -sprawozdania z poszcze gólnych terenów . AAN, Prezydium Rady Ministrów. A kta grupowe (dalej: PRM. A. gr.). Prasa sygn. 63—2, 63—51, CA MSW, K om isariat Rządu na m. st. W arsza wę. sygnj. 2a., 4a,, 5a, 10, 12, 24; CA KC PZPR. Urząd Wojewódzki Łodzi (dalej: UW Łódź), sygn. AM 1583/1—13, AM 2083; Urząd Wojewódzki Pom orski (dalej: UW Pom), sygn. AM 1770/2—3, AM 1772/1—13, AM 1778/1—5; Urząd Wojewódzki Poznański (dalej: UW Pozn.), sygn. AM 1742/1—11, AM 1767/1—4; Urząd Wojewódz ki Śląski (dalej: UWŚ1), sygn. AM 1795/1—8; WAP Kielce, Urząd Wojewódzki K ie lecki (dalej: UW KI), sygn. 3020—isyign. 3036; WAP Bydgoszcz, Starostwo Pow ia towe (dalej: SP) Tuchola, sygn. 478—sygn. 484, SP Świecie, sygn. 497—isygn. 509; WAP Dublin, Urząd Wojewódzki Lubelski (dalej: UW Lb), sygn 532—sygn. 552, Ko misarz Rządu na m. Lublin, sygn. 66, Starostw o Grodzkie Lublin, sygn. 85—sygn. 90. W ymienione m ateriały obejm ują lata 1920—1939.
17 Szczegółowy w ykład rozwoju praw a prasowego Drugiej Rzeczypospolitej przedstaw ia M. P i e t r z a k , Reglamentacja wolności prasy w Polsce, s. 23—77.
18 Przejęte po zaborach przepisy prasow e niemieckie (główny akt — ustaw a prasow a z 1874 r) i przepisy austriackie (główne akty — ustaw y prasow e z 1862 i 1873 r. w raz z nowelam i z 1894 i 1899 r.) obowiązujące na ziemiach b. zaboru pruskiego i b. Galicji oraz wymieniony dekret z lutego 1919 r. obowiązujący na po zostałym obszarze kraju.
1) sy stem aty czn e ograniczanie zakresu w olności p ra s y z jednocze snym stały m podw yższaniem k a r za p rze stęp stw a prasow e;
2) zw rócenie o strza przepisów reg la m e n tac y jn y ch przeciw p rasie w szy stk ich stro n n ictw p o lity czn y ch z w y ją tk ie m obozu piłsudczyków ;
3) p o zap arlam en tarn e stanow ienie ustaw o daw stw a prasow ego (rozpo rząd zen ia p rez y d e n ta z m ocą ustaw y);
4) stałe zw iększanie k o m peten cji w ładz a d m in istra c y jn y c h p rz y n a d zorze nad p rasą z rów noczesnym o g raniczaniem do m in im u m ro li sądow n ictw a w tej dziedzinie.
C h a ra k te ry sty c zn ą cechą o kresu pom ajow ego było su b iek ty w n e in te rp re to w a n ie obow iązujących przepisów w zależności od p o trzeb w ładz, w y n ik ający ch z bieżącej sy tu a c ji politycznej. W ładze c e n tra ln e ud zielały -w ty m w zględzie podległym organom a d m in istra c y jn y m specjalnych szczególnych in stru k cji. N astępow ała w ięc p rzew aga p ra k ty k i n a d n o r m am i p raw n y m i. Rozwój sy tu a c ji w dziedzinie p raw a prasow ego po m a ju 1926 r. n a jw y ra ź n ie j ilu s tru ją dw a fakty : b ezp raw n e stosow anie przez p raw ie trz y la ta d ek retó w o p raw ie p raso w y m i k a ra c h za rozpow szechnianie n iep raw d ziw y ch w iadom ości z m aja 1927 r. oraz pozbaw ienie w olności p ra sy ran g i zasady k o n sty tu c y jn e j (K o n stytu cja z 1935 r. w a rt. 5 zaw ierała ty lk o ogólnikow ą g w a ra n cję w olności słow a z jednocze snym stw ierdzeniem , że g ran icą tej w olności je s t „dobro pow szechne”). K onsekw encje zarysow anej ew olucji p raw a prasow ego D rugiej Rze czypospolitej u ja w n iły się p rze d e w szystkim w sferze działań re g la m e n ta c y jn y c h p aństw ow ej p o lity k i prasow ej:
a) po przew rocie m ajow ym , w m ia rę praw nego ograniczania zak resu w olności słow a, w z ra sta ła n e u tra liz a c y jn a ro la przepisów praso w ych;
b) w p oró w n an iu z rząd am i p a rla m e n ta rn y m i w ładze p o m a|o w e d y sponow ały liczniejszym i i znacznie o strzejszym i fo rm aln y m i iro d k a m i zw alczania p ra s y opozycyjnej.
R o zp atru jąc rozw ój s y tu a c ji w e w n ętrzn e j w Polsce w la ta c h m iędzy w o jen n y ch w skazać m ożna n a stę p u jąc e m o m en ty szczególnych napięć i ożyw ienia życia politycznego:
a) koniec 1918— 1919 r. (w ybory do S ejm u U staw odaw czego, w zm o żona aktyw ność lew icy rew o lu cy jn ej);
b) 1922— 1923 (ofensyw a polityczna N arodow ej D em okracji, in fla c y j n y k ry zy s ekonom iczny, n ajw ięk sze w dw ud ziestoleciu m ięd zyw ojenny m n asilen ie w alk społecznych k lasy robotniczej);
c) 1926— 1928 (przew rót m ajow y, opanow y w anie przez piłsudczyków a p a ra tu państw ow ego, k am p an ia w yborcza do S ejm u i S en atu d ru g iej kadencji);
d) 1930 r . (akcja C entrolew u, tzw . w y b o ry brzeskie);
e) 1936— 1937 (m asowe w alk i społeczne kiero w an e przez lew icę leg al n ą i kom unistów , p ró b y tw o rzen ia jednolitego fro n tu lew icy, o fensyw a p olityczna sanacji).
P odk reślić jeszcze należy w y stąp ien ie w la ta c h 1929— 1935 n a jw ię k szego w dw udziestoleciu zaostrzenia rządow ego k u rsu w polityce w ew nę trz n e j, u podłoża którego leżały społeczno-gospodarcze p ro b le m y w ielkie go k ryzysu.
W zaznaczonych w yżej o k resach n asilały się rządo w e re p re s je wobec p ra sy opozycyjnej, a z d ru g iej s tro n y w z ra sta ła aktyw ność w ładz w dziedzinie działań propagandow ych. W idoczne są tu jed n a k zasadnicze różnice jakościow e m iędzy okresem rządów p a rla m e n ta rn y c h a czasam i pom aj owym i.
Jeżeli za m ie rn ik n asilen ia rząd o w y ch re p re s ji wobec p ra s y »przyjąć liczbę konfiskat, z całą p ew nością m ożna stw ierdzić, że ogólne ich roz m ia ry przed zam achem m ajo w y m b y ły k ilk a k ro tn ie m niejsze niż pod rządam i san acji19. Pon ad to, poza k ró tk im i m o m entam i szczególnego w zrostu napięć politycznych, k o n fisk a ty d o ty k ały w ów czas głów nie leg al n ą p rasę lew icy rew o lu cy jn ej (wobec k tó re j zresztą przez całe dw udzie stolecie wolność słow a w p ra k ty c e b y ła fikcją) o raz p rasę m niejszości niem ieckiej i u k raiń sk ie j. Po 1926 r., obok p ra s y rew o lu cy jn ej i p rasy u k raiń sk ie j, w ładze p aństw o w e n ajo strzejszy m rep re sjo m p od d aw ały ta k że p rasę N arodow ej D em o k racji o raz stro n n ictw lew icy p a rla m e n ta rn e j, zwłaszcza P P S . U grupow ania te uzn ała bow iem san acja za głów ne siły zagrażające jej rządom .
Isto tn e zm iany zaszły tak że w sferze d ziałań propagandow ych. Do m aja 1926 r. p ro rząd o w y kom pleks p ro p ag an d y prasow ej składał się z organów stro n n ictw należący ch w d an y m m om encie do k o alicji g abine to w ych (lub p o p ierający ch g a b in e ty p o z a p arla m e n ta rn e) oraz pozyska n y c h przez w ład ze tzw . pism niezależnych. W zm aganie d z ia łań p ro p ag a n dow ych polegało na zw iększaniu pom ocy m a te ria ln e j dla prorząd ow ych pism p a rty jn y c h oraz in ten sy fik o w an iu akcji pozyskiw ania. Z akładanie z funduszów p ań stw ow y ch now ych pism należało n a to m ia st w ów czas do rzadkości. K w eren d a bibliograficzna i dostępne m a te ria ły źródłow e20
19 Do takiego wniosku doszedł już przed kilkunastu laty M. P i e t r z a k (op.
cit., s. 518), posługując się danym i fragm entarycznym i. Udostępnione później m a
teriały archiw alne, zaw ierające m.in. cytowane wyżej wykazy konfiskat prasowych, w pełni potw ierdzają w yniki analizy M. Pietrzaka. Według ustaleń tego autora, poczynając od 1931 r. ogólne-rozm iary represji konfiskacyjnych w Polsce kształto wały się powyżej 2000 zajęć rocznie (z w yjątkiem 1935 r., co wiązało się z p rzej ściową liberalizacją na początku rządów gabinetu. M. Kościałkowskiego); najwyższe natężenie konfiskat w całym dwudziestoleciu przypadło na lata .1933—1934 (op. cit., s. 520).
£0 AAN, PRM. Dziennik podawczy 1922 r., n r 13925, 14514, 16995; Protokoły posiedzeń Rady M inistrów (dalej: Prot. pos. RM), t. 13 (mkf 20057), k. 391, 404— —405, pos. n r 26, 28 II 1921, pkt. 4; AAN, Towarzystwo Straży Kresowej (dalej: TSK), sygn. 422, k. 9; CA KC PZPR, Instytucje Wojskowe (dalej: Lnst. Wojsk.). Dowództwo 3 A rm ii WP, sygn. 296/1—70, k. 56—57; WAP Poznań, Polski Związek Zachodni, sygn. 264, 265, 267, 285.
u ja w n iły zaledw ie około 40 tak ic h w ypadków , p rz y czym m ia ły one m ie j sce ty lk o w la ta c h 1919— 1922. Z aznaczyć trz e b a, że w ładze nie pow oły w ały ty ch pAsm z m yślą o w y k o rzy stan iu ich do w alk i polity cznej toczą cej się m iędzy stro n n ictw am i polskim i. B yły to bow iem w y daw nictw a służące ag itacji plebiscytow ej n a Ś ląsku, M azu rach i W arm ii, o rg an y p ro pagandow e z okresu w o jn y po lsko-radzieckiej, pasma Z w iązku O brony K resów Z achodnich i T o w arzy stw a S tra ż y K resow ej oraz n iek tó re w y d aw n ictw a w y stę p u ją c e o ficjalnie pod firm ą p ry w a tn ą , działające w kie ru n k u w zm ocnienia elem en tu polskiego n a zachodnich i w schodnich ob szarach k r a ju 21. M ożna więc powiedzieć, że w okresie rząd ów p a rla m e n ta rn y c h zak ład an ie n o w y ch pism przez w ładze w iązało się ściśle z pro ce sem odbudow y państw ow ości polskiej. S k rom n e ro zm iary ilościow e tej akcji w y n ik a ły zaś praw d o p od o bn ie z ogran iczeń fin ansow y ch i polity cz nych, jak ie stw arzan e b y ły w ładzom w ykonaw czym w w a ru n k a ch ów czesnego u s tro ju p a ń stw a i sy ste m u w ielo party jneg o.
Z ko lei po przew rocie m ajo w y m tw o rzen ie now ych pism w oparciu o dotacje p ań stw o w e stało się, n a ró w n i z pozyskiw aniem , głów ną fo rm ą nasilan ia rząd o w y ch d ziałań p ro p ag an d o w y ch 22. W ynikało to z fak tu , że obóz piłsudczykow ski, w y stęp u jąc ze w zględów zasadniczych jako sa m odzielna i niezależna od żad ny ch u g rup ow ań p a rty jn y c h siła po litycz na, swój ko m pleks prorządow ej p ro p ag a n d y prasow ej tw orzyć m usiał
21 O części tych pism zob. szerzej: W. Z i e l i ń s k i , Polska i niem iecka pro
paganda plebiscytowa na Górnym Śląsku, W rocław 1972; L. Ł y d k o , L. S o b o
c i ń s k i , Z dziejów prasy pom orskiej, Grudziądz 1925; T. B a r t k o w i a k ,
„Strażnica Zachodnia” w latach 1922—1939. (P rzyczynek do historii prasy poznań skiej), „K ronika m iasta Poznania”, 1972, n r 3; B. S r o c k i, A kcja przeciw ko To w arzystw u Straży K resow ej w prasie i Sejm ie, W arszawa 1921.
22 Z dostępnych m ateriałów katalogowo-bibliograficznych i archiw alnych w y nika na przykład, że tylko na samej prow incji podczas kam panii wyborczej na przełom ie lat 1927 i 1928 powstało przy m aterialnym poparciu władz państwowych ok. 40 nowych pism: 18 dzienników i gazet oraz 20 tygodników, a w czasie kam panii wyborczej w 1930 r., gdy p rasa prosanacyjna była już poważnie roz budow ana — ponad 20 nowych pism: 14 dzienników i gazet oraz 9 tygodników (za prasę prow incjonalną uważam pisma w ydaw ane poza W arszawą, Łodzią, Wilnem, Poznaniem, Katowicami, K rakow em i Lwowem; szerzej uzasadniłem tę propozycję we w stępie do arty k u łu Rozw ój ilościowy polskiej prasy prow incjonal
nej w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. C harakterystyka statystyczna, RHCzP,
1974, t. 13. Na obie wymienione kam panie wyborcze przypadło najwyższe w całym dwudziestoleciu nasilenie państw ow ej akcji popierania i pozyskiwania prasy. Trze cim co do zasięgu ilościowego momentem szczególnego wzmożenia działań w tym k ierunku był okres od kam panii wyborczej w 1922 r. do m aja 1923 r., kiedy poza p arlam entarne gabinety J. Nowaka i gen. W. Sikorskiego pozyskiwały prasę (ale nie zakładały w łasnych wydawnictw!) poprzez udzielanie pismom dogodnego k re dytu n a zakujo papieru z magazynów rządowych (tzw. pożyczka papierowa) — AAN, Zespoły Szczątkowe Oddziału I. A kta K azim ierza Switalskiego (dalej K. Switalski), sygn. 69 (liczne zapiski z przełom u 1927/1928 r.); PRM, Rekt. 35. t. 1, 2, 3.
od podstaw . Z achow ując szerok ą autonom ię wobec k lasy k ap italistó w i jej re p re z e n ta c ji polityczn ych w ładze pom ajow e w tra k c ie budow y, a n a stę p n ie ro zw ijan ia tego kom pleksu, w całej pełn i k o rzy sta ły ze stw o rzo n y ch sobie dużych m ożliw ości dostępu do p ań stw o w ych zasobów fi nansow ych. N ie liczyły się p rz y ty m zupełnie ze sprzeciw am i opozycji, n aw et jeżeli zgłaszano je o ficjalnie na fo ru m sejm ow y m 23.
Ekonom iczna organizacja p ra s y D rugiej R zeczypospolitej c h a ra k te ry zow ała się n a stę p u jąc y m i podstaw ow ym i cecham i:
a) w m asie sw ojej w y d aw n ictw a prasow e sta n o w iły w łasność p ry w a t n ą osób in d y w id u aln y ch lub różnego ro d zaju spółek;
b) ogół w y d aw n ictw o raz zakładów i p rzed sięb io rstw uczestniczących w procesie przyg o to w an ia p ra s y do obiegu społecznego (druk arstw o, p rzem y sł p apierniczy, pośrednictw o ogłoszeniowe, kolportaż, agencje prasow e) zorganizow any b y ł n a zasad ach ko m ercy jny ch;
c) p rasa fu n k cjo n ow ała jako to w a r ry n k o w y o c h a ra k te rz e tzw . p ro d u k tu łącznego: w ydaw ca o trzy m y w ał zysk jednocześnie ze sprzedaży n a k ła d u o raz zam ieszczanych w piśm ie p ła tn y c h ogłoszeń i re k la m 24; do chód z in se ra tó w pozw alał na skalk u lo w an ie ceny pism a poniżej kosztów w łasnych, zaś p rzy n iskiej cenie egzem plarza rozszerzał się zb y t pism a, a ty m sam ym ro sły zyski w ydaw cy; rów nolegle p rz y sztyw nej cenie egzem plarza i stosunkow o m ało elastycznej cenie in se ra tó w je d y n ą drogą m ak sym alizacji zysku w y d aw cy było sy stem aty czn e pow iększanie części ogłoszeniow ej pism a; zapew n ien ie sobie dochodów z ogłoszeń i rek lam oraz stałe pozyskiw anie now y ch ogłoszeniodaw ców m iało izatem zasad n i cze znaczenie dla egzy sten cji i rozw oju w y d aw n ictw prasow ych;
d) na ry n k u praso w ym w idoczna b y ła o stra k o n k u ren c ja m iędzy pism am i m ająca c h a ra k te r ekonom iczny; n a p ro w in cji dodatkow y czyn n ik zao strzania k o n k u ren c ji stanow ił n a p ły w p ra sy w ielkom iejskiej, z k tó rą w spółzaw odniczyć m u siały w szystkie w y d aw nictw a m iejscow e;
e) podstaw ow a m asa p ra s y polskiej odznaczała się daleko p o sun iętą słabością ekonom iczną, czego dow odem jest ogrom na ilość efem ery d w y daw niczych oraz bardzo pow olny postęp w dziedzinie w zro stu p rze c ię t nego n a k ła d u jednorazow ego25;
23 Na przykład S p ra w a Gabriela Czechowicza prze d T rybu n ałem Stanu, W y
bór dokum entó w, oprać. Z. L a n d a u i B. S k r z e s z e w s k a , Warszawa 1961;
W;niosek Klubu Narodowego w spraw ie gospodarki subw encyjnej Rządu z 11 gru dnia 1934. Sejm RP II Kadencji, druk sejm ow y nr 986, Warszawa 1934.
24 R ealizow ały się w ten sposób rów nolegle dw ie w artości użytkow e prasy: zaspokajanie społecznego zapotrzebowania na inform ację oraz nakłanianie czytel nika do kuipna reklam ow anych tow arów i korzystania z usług ogłaszających się przedsiębiorstw i instytucji. Teorię prasy jako produktu łącznego analizuje w opar ciu o badania ekonom istów am erykańskich I. K r a s i c k i (Prasa jako tow ar
i przedsiębio rstw o, Kraków 1973, s. 126— 138).
26 Zjawisko efem eryd analizow ali m .in.: W. G i e ł ż y ń s k i , Agonia prasy pol
skiej, „Św iat”, 1931, nr 39; P. G r z e g o r c z y k , Zycie i śmierć gazety, „Prasa”,
