View of „Who Do We Become to Others throughout Our Lives.” Thinking and Love, Philosophy and Politics: About Hannah Arendt and Martin Heidegger

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LXIV, numer 3 – 2016 DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rf.2016.64.3-4. KS. JACEK GRZYBOWSKI. *. „KIM PRZEZ SWE

(2) YCIE STAJEMY SI DLA INNYCH” MYLENIE I MIO, FILOZOFIA I POLITYKA W

(3) YCIU HANNAH ARENDT I MARTINA HEIDEGGERA Wy, którzy wynurzycie si z odmtu Kiedy my ju w nim przepadniemy Wspomnijcie Mówic o naszych sabociach Mroczne czasy, Co was ominy […] Ale wy, kiedy doczekacie A czowiek bdzie czowiekowi pomoc Wspomnijcie nas Pobaliwie. Bertold B RECHT , Do urodzonych ju potem. WST P. Niniejszy tekst, cho filozoficzny i z zaoenia, i z treci, bdzie opowieci nie tylko o filozofii, a moe nie tyle wprost o filozofii, ile raczej o tym, co bardzo ludzkie: o mioci i przyja ni, jakie mog zrodzi si wród genialnych umysów, o smutku i zdradzie, które dotykaj nawet najbardziej wybitnych. Bdzie to próba powrotu myl do czasów trudnych, penych dramatycznych wydarze i rozpaczliwych wyborów. I cho napisano o tym ju naprawd sporo, to historia ycia, mioci, mylenia i samotnoci Hannah Arendt i Martina Heideggera — profesora i uczennicy, uwodziciela i kochanki, Niemca i

(4) ydówki — którym przyszo y w czasach katastroficznych projektów politycznych, domaga si ukazywania wci na nowo uniwersalnych racji przyzwoitoci i prawdy. Do dzi oboje s symbolem skomplikowania si ludzkich losów w wieku XX, a to, co ich poczyo — mylenie i mio — stao si zarówno ich si, jak i udrk. Ks. dr hab. JACEK GRZYBOWSKI, prof. UKSW — Instytut Filozofii, Wydzia Filozofii Chrzecija skiej na Uniwersytecie Kardynaa Stefana Wyszy skiego w Warszawie; adres do korespondencji: ul. Wóycickiego 1/3, 01-938 Warszawa; e-mail: j.grzybowski@uksw.edu.pl.

(5) 80. KS. JACEK GRZYBOWSKI. Nie wybrali sobie yciowych dróg, tak jak nikt nie wybiera sobie miejsca i czasu — jestemy, jak to dostrzeg i opisa Martin Heidegger — „wrzuceni w wiat” i, bytujc ku mierci, musimy zmierzy si z tym, co przynosi egzystencja. Oboje odkrywali to, co on potem tak sugestywnie opisywa: Dasein jest bytem rzuconym, to znaczy przygodnym poród innych, których nie wybra, poród których przyszo mu y , czego zmieni nie moe, gdy jest bytem sko czonym, czyli ontycznie „niestwórczym”. Oboje zostali zagarnici przez ówczesn spoeczn i polityczn zawieruch, która bya tak silna, e nikt w caej Europie nie móg pozosta wobec niej obojtny. Dwie wojny wiatowe za ycia jednego pokolenia, nieuwie czone ani ostatecznym triumfem pokoju, ani wytchnieniem, uformoway, ale w sposób bardzo odmienny, tych dwoje adeptów filozofii. Std zarówno filozofia, jak i polityka rozpisay im yciowe cieki i wybory. Jak to si jednak stao, e Hannah Arendt przebya drog od filozofii teoretycznej do filozofii polityki, stajc si jednym z najwaniejszych gosów filozofii politycznej w XX wieku, a Martin Heidegger, cho — jak zauwaymy — podj dramatyczn prób stworzenia w swojej filozofii fundamentów dla polityki, utkn w swym hermetycznym jzyku, nie mogc (a po wojnie nie majc ku temu yciowego uprawomocnienia) analizowa na gruncie filozofii zagadnie politycznych? Podjta w tym artykule refleksja bdzie prób odpowiedzi na pytanie: dlaczego ydowska mylicielka staa si filozofem polityki, a niemiecki filozof, mimo e pragn metafizyki jako dziejowej metapolityki narodu (jak uj to Cezary Wodzi ski), nigdy nie mia do tego prawa.. ODNALE G BI SWEJ ISTOTY. Ci, którzy dobrze znali Hannah Arendt, mówili, e w modoci bya niemiaa, skromna, cho czasem bywaa arogancka, zdolna do krytyki, dna wiedzy, czujna, gotowa do riposty i oporu. Miaa w sobie wiele siy i temperamentu. Gdy bya czym zafascynowana, jej twarz janiaa 1. Jak dobrze pamitam t wyjtkow nowicjuszk. Niemiaa i zamknita w sobie, z uderzajco piknymi rysami i samotnymi oczami, w jaki nieokrelony sposób wyróniaa si, bya „wyjtkowa”, „osobna”. Byskotliwo intelektualna nie stanowia tam rzadkoci. Ale urok wokó niej roztaczao jakie natenie, we1. Por. Antonia GRUNENBERG, Hannah Arendt i Martin Heidegger. Historia pewnej mi oci, tum. Jadwiga Wolska-Stefanowicz i Bogdan Baran (Warszawa: PIW, 2013), 61..

(6) MYLENIE I MIO, FILOZOFIA I POLITYKA W

(7) YCIU H. ARENDT I M. HEIDEGGERA. 81. wntrzne poczucie kierunku, instynktowna ocena wartoci, lepe denie do istoty rzeczy, poszukiwanie gbi. Czuo si absolutne zdecydowanie pozostania sob, realizowane nieustpliwie mimo wielkiej wraliwoci2.. Bya postrzegana jako osoba pena uroku, jednoczenie praktyczna, rozsdna, cho przecie gdy rozpoczynaa sw przygod z filozofi, bya jeszcze bardzo mod kobiet. W pewnym jednak momencie zarówno przez spotkanie z Martinem Heideggerem, a potem z Karlem Jaspersem, jak i pod wpywem historycznych wydarze — tego, co zobaczya, przeya i co stao si w jej wiecie — szybko staa si politycznie wiadom

(8) ydówk i Niemk. Filozofia nie stanowia dla niej jedynie historii myli, lecz yw materi stwarzajc teoretyczne i psychiczne ramy dla modej kobiety poszukujcej w yciu punktów orientacyjnych, obdarzonej wyobra ni i nietuzinkow inteligencj3. Do ko ca bya wierna sobie i swojemu widzeniu wiata, swojemu byciu-w-wiecie. Jej refleksja zawsze podaa za tym, co widziaa i przeywaa. Chciaa ogarn myl, opisa , oceni i ujawni ludziom jako przestrog to, co ju wtedy wydawao si niewyobraalne i niepojte w mocy okrucie stwa i bestialstwa. To dziki temu szczególnemu uporowi i mocy mylenia, które wprowadzia na trwale do dyskursu o polityce, odpowiedzialnoci, winie i sumieniu, nie mona ju dzi, po dowiadczeniach totalitarnych potwornoci, bagatelizowa stworzonych przez ni kategorii: „radykalne zo”, „kondycja ludzka”, „korzenie totalitaryzmu” czy „banalno za”. Nie zapominajmy jednak, e wszystko to rozpoczo si wtedy, gdy modziutka mieszkanka Królewca zapragna studiowa filozofi i przybya do Marburga. To tam na wykadach spotkaa i poznaa modego docenta Martina Heideggera, syszc najpierw od swoich przyjació o niezwykym filozofie, którego studenci nazywali „maym czarodziejem z Meßkirch”. Ten filozoficzny mody geniusz oczarowywa suchaczy moc swych przemyle i interpretacji, a w 1925 r. do modziutkiej studentki napisa w licie: To, e Pani zostaa moj uczennic, a ja Pani nauczycielem, jest zaledwie pretekstem do tego, co si nam przydarzyo. Mnie nigdy nie bdzie wolno Pani posi , ale Pani od tej chwili stanie si czci mojego ycia, które winno rosn. dziki Pani4.. 2. Hans JONAS, „Republika przyjació”, tum. Jacek Sieradzki, Przegld Polityczny 55 (2002): 32. Por. Laure ADLER, ladami Hannah Arendt, tum. Janina Aleksandrowicz (Warszawa: Wydawnictwo Ksikowe „Twój Styl”, 2008), s. 38. 4 Hannah ARENDT, Martin HEIDEGGER, Korespondencja z lat 1925-1975, red. Ursula Ludz, tum. Sawa Lisiecka (Warszawa: IW PAX, 2010), 13. 3.

(9) 82. KS. JACEK GRZYBOWSKI. Wykady i seminaria prowadzi rano, a mimo to mia w sali ponad sto osób, niektórzy stali w przejciu. Heidegger opowiada z wdzikiem, humorem, wtrca poezj, ale zachowuje si naturalnie, bez pozy. Jego jzyk jest jasny i czysty, nie czyta z notatek, kae studentom wyobraa sobie, e uczestnicz w pocztkach wiata, u zarania myli. W tym wszystkim by zapa, namitno , entuzjazm, nowo i rado . Panowa wic ukryty wadca w królestwie mylenia, które cho cakiem z tego wiata, tak bardzo jest w nim ukryte, e nigdy z ca pewnoci nie wiadomo, czy naprawd istnieje. A mimo to zamieszkuje je wicej ludzi, ni to si na ogó przypuszcza. Jake bowiem inaczej moglibymy wytumaczy ten wyjtkowy, czsto podskórny wpyw mylenia Heideggera i jego mylcego czytania, rozpocierajcy si poza krg studentów i uczniów, a nawet poza zasig tego, co zwyko si powszechnie rozumie jako filozofi? 5. Ludzie szli ladem wieci o Heideggerze, by uczy si myle . Dowiadczali mylenia jako siy samej w sobie, to znaczy niepowodowanej pragnieniem wiedzy ani poznawania. Przekonywali si, e mylenie jako czynno. sama w sobie moe sta si namitnoci, która bynajmniej nie podporzdkowuje sobie innych umiejtnoci i talentów, lecz je uporzdkuje i opanuje6. Na marburskim uniwersytecie skrzyoway si drogi tych dwojga i rozpocz si dynamizm mylenia i mioci. W tym spotkaniu Hannah Arendt niewtpliwie dowiadczya prawdziwoci tego, co w jednym z listów do swego ucznia pisa w latach dwudziestych Martin Heidegger: Filozofowanie jest tylko wtedy faktycznie zwizane egzystencjalnie z uniwersytetem, to znaczy nie twierdz, e filozofia jest tylko tutaj, lecz e filozofowanie wanie ze wzgldu na swój egzystencjalny sens podstawowy ma na uniwersytecie wasn faktyczno realizacji, a wraz z tym granice i ograniczenia. Czym wic jest filozofia uniwersytecka, mona wykaza tylko wasnym yciem7.. CZARODZIEJ Z MEßKIRCH. Kim by myliciel uwaany do dzi za jednego z najwybitniejszych w XX wieku, do którego modzie z caych wrcz Niemiec przybywaa, by sucha. 5. Hannah ARENDT, „Martin Heidegger ko czy osiemdziesit lat”, w: Ludzie w mrocznych czasach, red. Ewa Rzanna, tum. zbiorowe (Gda sk: Sowo/obraz terytoria, 2013), 176. 6 Por. tame, 178. 7 Martin Heidegger do Karla Löwitha, list z 19.08.1921, za: Martin HEIDEGGER, Karl LÖWITH, Drei Briefe w: Zur philosophischen Aktualität Heideggers, t. 2, Im Gespräch der Zeit, red. Dietrich Papenfuss, Otto Pöggeler (Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann, 1990), 28–29..


(11) YCIU H. ARENDT I M. HEIDEGGERA. 83. interpretacji filozoficznych pyta ? Odpowied na to trudne pytanie ley, by. moe, gboko w zakamarkach jego biografii. Niewtpliwie inaczej ni jego rodzice i dziadkowie odkry on w sobie szczególn mio do wiedzy i nauki. Gdy uzyska w gimnazjum pierwsz nagrod, napisaa o nim nawet miejscowa gazeta. A potem: Odtd zawsze widziano go w czasie ferii z nosem w ksice. Docieka, poszukiwa i cich coraz bardziej, wkrótce zarysowa mu si w duszy idea — uczonego — a pobona prosta matka miaa nadziej na ksidza — bya to walka, któr w ko cu wygra i wywoywa sobie moliwo ycia czystym poznaniem, a matka uwierzya, e i filozof moe dziaa dla ludzi i ich wieczystego szczcia — ile razy pytaa syna: „Powiedz ty mi, co to jest ta filozofia?”, a on nie zna odpowiedzi8.. W czasach modoci, szkoy i studiów materialne zabezpieczenie Heideggera byo wielce niepewne i wystarczao mu zaledwie na przeycie. Mia jednak przekonanie o wasnej wartoci, która czynia go powoanym. Czu w sobie nieuwarunkowanie, które wnosio go wysoko ponad przecitno . Niemniej to wanie przecitni ludzie tworzyli jego otoczenie, by od nich zaleny. Taki rozd wik musia zrodzi egzystencjalne napicie, od którego trudno mu byo si uwolni 9. Hugo Ott pokazuje, e ju w czasie studiów dostrzec mona u Heideggera pewn osobowociow skaz, jaki rodzaj zranionej dumy, zawzito . Analizujc swoiste biograficzne ledztwo prowadzone przez Otta, dostrzegamy, e motywem i ródem jego wielu wanych yciowych decyzji byy nie tyle intelektualne racje, ile raczej — cho brzmi to kontrowersyjnie, a moe wrcz obrazoburczo — urazy osobiste. wiadczy o tym moe historia niezostania jezuickim klerykiem, a potem niepowoanie na wakujc katedr na wydziale teologicznym fryburskiego uniwersytetu. Napicie w modym uczonym, wychowanym w katolickiej i pobonej niemieckiej rodzinie, jeszcze bardziej si nasilio, gdy w 1916 r. odrzucono jego wniosek o objcie etatu profesury teologii katolickiej. W trakcie procedury aplikacyjnej Heidegger jasno dojrza upokarzajcy fakt, e jego wysoka samoocena róni si od tego, jak postrzegaj go starsi koledzy. Heinrich Rickert (ówczesny pracownik i profesor zwyczajny filozofii) nawet „nie kiwn palcem” w tej sprawie, take nowo powoany, znany ju wtedy filozof Edmund Husserl, nie podj nawet próby wstawiennictwa. Heideggerowi przyznano zaledwie 8. Martin Heidegger do Elfride Petri, list z 15.12.1915, za: Martin HEIDEGGER, „Mein liebes Seelchen!“. Briefe Martin Heideggers an seine Frau Elfride. 1915-1970, red. Gertrud Heidegger (München: Deutsche Verlags-Anstalt, 2005), 21. 9 Por. A. GRUNENBERG, Hannah Arendt, 27..

(12) 84. KS. JACEK GRZYBOWSKI. uprawnienia do pracy dydaktycznej prywatnego docenta w dziedzinie teologii, ale tylko w wypadku, gdyby zrezygnowa jedyny kandydat — Josef Geyser10. Martin Heidegger, jak dano mu do zrozumienia, nie zdoby jeszcze odpowiedniego statusu, by zosta profesorem. Odmowa bya jak przygana i najprawdopodobniej wywoaa gniew w ambitnym modym badaczu11. Jakie jednak znaczenie maj te personalne przepychanki , które zdarzaj si przecie na kadej uczelni i kadym wydziale? Obrazuj one charakter niemieckiego myliciela i pomagaj zrozumie jego wewntrzny wiat. Pokazuj, e ju w modym wieku nosi on w sobie jaki rodzaj napicia i nierozwizanych sprzecznoci.. POLITYCZNE WYBORY I PARADOKSY. Warto zauway , e reakcja Heideggera na obojtno niedoszego protektora i kolegi Heinricha Rickerta, cho oscylowaa midzy wynios pogard a zimnym szaem, oficjalnie bya zupenie inna. Co ciekawe, nadal zapewnia Rickerta o swoim szacunku. W dwuznaczny sposób dzikowa mu za to, e ten pozwoli mu porzuci szkoln filozofi12. Wydaje si, e te egzystencjalne rany utkwiy w filozofie gboko. Skrywa je w sercu i wraca do nich pó niej. Zachowa uraz i niech . Nie przez przypadek i nie bez przyczyny na swym wasnym uniwersytecie w latach trzydziestych okaza si nieprzejednanym wrogiem zarówno filozofii chrzecija skiej, jak i dawnych wspópracowników, dokonujc w swoisty sposób spó nionej zemsty za doznane niezrozumienia i krzywdy13. Upór i zawzito osigny sw kulminacj w latach trzydziestych, gdy nad Niemcy nadcigna czarna chmura ideologii. Heidegger, jak sam potem wspomina, da si jej uwie . Co do narodowego socjalizmu oczekiwaem duchowego odnowienia caego ycia, zagodzenia przeciwie stw spoecznych i ratunku dla zachodniego sposobu mylenia zagroonego przez komunizm14. 10. Zob. Hugo OTT, Martin Heidegger. W drodze ku biografii, tum. Janusz Sidorek (Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Volumen”, 1997), 77. 11 Por. A. GRUNENBERG, Hannah Arendt, 37. 12 Por. tame, 38. Koniunkturalizm, ukrycie prawdziwych intencji i myli, nieszczero Heideggera wida take w listach, jakie pisa do Karla Jaspersa, opisujc t spraw. Zob. Martin HEIDEGGER, Karl JASPERS, Korespondencja 1920-1963, red. Walter Biemel, Hans Saner, tum. zbiorowe (Toru : Wydawnictwo „Rolewski”, 2000), 55–65. 13 Zob. Por. H. OTT, Martin Heidegger, 218–221 14 Tame, 111. Wiemy, e te smutne wydarzenia opisao wiele osób: Theodor Adorno, Hannah Arendt, Karl Jaspers, François Bondy, Jacques Derrida, Victor Farias, Jürgen Habermas, Hans-.


(14) YCIU H. ARENDT I M. HEIDEGGERA. 85. Dlatego w 1933 r. rektor Heidegger realizowa wielki narodowy przeom, pokazujc, e „jednostka, obojtne na jakim stoi stanowisku, jest niczym, los naszego narodu w swoim pa stwie liczy si ponad wszystko”. Swoimi wypowiedziami uprawomocnia przekonanie, e utrzymanie duchowego wiata narodu, którym jest ziemia i krew, stanowi moc samowiednego istnienia15. Przekonywa potem, e jego zamiarem nie byo wydanie uniwersytetu na pastw partyjnej doktryny, lecz przeciwnie — próba zapocztkowania duchowej przemiany w ramach narodowego socjalizmu. Twierdzi, e mówienie, i „narodowy socjalizm i partia nie miay adnych duchowych celów wobec uniwersytetu i nauki, nie jest prawd” 16. We wczesnych latach trzydziestych by zafascynowany konwulsyjnym wrcz stylem mówienia, jaki prezentowa Hitler, i jego antykapitalistycznym nastawieniem. Dobrze zaobserwowa i zapamita to Karl Jaspers: Po raz ostatni, przelotnie, by u nas Heidegger w maju [1933 r.]. Przyjecha do studentów i profesorów heidelberskich z odczytem, ju jako rektor uniwersytetu we Fryburgu, powitany przez przewodniczcego Zwizku Studentów Scheela jako towarzysz Heidegger [czonek partii NSDAP]. Mistrzowski w formie odczyt by w treci programem narodowosocjalistycznej odnowy uniwersytetu. Domaga si totalnej przemiany jego duchowej istoty17.. Jaspers od razu zauway, e Heidegger jest odmieniony, rozpromieniony i pobudzony tym, co wtedy dziao si w Niemczech. U samego Jaspersa, którego ona bya

(15) ydówk, a on ze smutkiem obserwowa poczynania Hitlera, wzbudzio to zaenowanie. Kiedy w 1937 r. Jaspers zosta usunity z uniwersytetu, Heidegger nie zdoby si nawet na jedno sowo, cho wczeniej w latach zdobywania pozycji naukowej mieni si jego powiernikiem i zwraca do : „drogi ojcowski przyjacielu”18. Georg Gadamer, Emmanuel Levinas, Karl Löwith, Jean-François Lyotard, Otto Pöggeler — by wymieni tylko postacie najwaniejsze. W Polsce problematyk t dokadnie i celnie ukaza i zanalizowa Cezary Wodzi ski w swojej monografii Heidegger i problem z a (Warszawa: PIW, 1994). 15 Por. H. OTT, Martin Heidegger, 118, 149, 223, 264. 16 Zob. tame, 155. 17 Karl JASPERS, Autobiografia filozoficzna, tum. Stanisaw Tyrowicz (Toru : Wydawnictwo „Corner”, 1993), 98–99. 18 Tame, 99-100. Sam Heidegger w 1966 r. tak mówi w wywiadzie: „Moja przyja z Karlem Jaspersem datuje si od 1919 roku. W semestrze letnim 1933 roku odwiedziem jego i jego on w Heidelbergu. Karl Jaspers przysya mi wszystkie swoje publikacje z lat 1934-1938 «z serdecznym pozdrowieniem»”. Martin HEIDEGGER, „Tylko Bóg mógby nas uratowa . Wywiad udzielony przez Martina Heideggera tygodnikowi Der Spiegel 23 wrzenia 1966 r.”, Teksty 33 (1977), 3: 147..

(16) 86. KS. JACEK GRZYBOWSKI. Jakkolwiek ocenimy i nazwiemy motywy, faktem jest, e od 1933 r. a do ko ca wojny niemiecki filozof nalea do NSDAP i wiernie nosi jej odznak. Wprowadza na Uniwersytecie Fryburskim zewntrzne formy hitleryzmu: pozdrowienie Sieg Heil, zakaz funkcjonowania studenckich organizacji ydowskich, rejestr aryjski, suba pracy, szkolenie ideologiczne dla studentów i docentów, realizacja „rozporzdze ydowskich”. Zadenuncjowa, jako element niepewny politycznie i narodowo, przyszego noblist Hermana Staudingera, jak równie koleg Eduarda Baumgartena. Nieelegancko zachowa si wobec swojego promotora i mistrza Edmunda Husserla. Co byo tego powodem? Niech i urazy czy te — jak przekonuje Marek Kwiek — pragnienie ufundowania polityki na mocnych podstawach swojej filozofii. Moe wizja przeomu przychodzcego w tym wanie historycznym momencie i w tym ruchu politycznym, mogcym ujawni wewntrzn, ukryt prawd dziejów19. Co wicej, jak podaje Hans Ott, a obecnie potwierdza to opublikowanie prywatnych zapisków Heideggera z lat 1931–1941 (tzw. Czarnych zeszytów), sam Edmund Husserl wspomina wielokrotnie o antysemityzmie Heideggera, który uzewntrznia si zarówno wobec uczniów, jak i ydowskich czonków Wydziau Filozofii Uniwersytetu Fryburskiego20. Taka postawa otworzya 19. Por. Marek KWIEK, Dylematy tosamoci. Wokó autowizerunku filozofa w powojennej myli francuskiej (Pozna : Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM, 1999), 189. 20 Zob. Martin HEIDEGGER, Überlegungen II-VI (Schwarze Hefte 1931-1938), Gesamtausgabe [GA], Bd 94; Überlegungen VII-XI (Schwarze Hefte 1938/39), GA, Bd 95; Überlegungen XII-XV (Schwarze Hefte 1939-1941), GA, Bd 96 (Frankfurt am Main: Vittorio Klosterman, 2014). Ju w swoim licie do Hannah Arendt z 1932 r. Heidegger odnosi si do tych, krcych ówczenie zarzutów: „Dwaj stypendyci z Notgemeinschaft, których przeforsowaem w cigu ostatnich 3 semestrów, to

(17) ydzi. Kto za moim wstawiennictwem otrzymuje wanie stypendium do Rzymu —

(18) yd. Jeli kto chce to nazwa ‘wciekym antysemityzmem’, prosz bardzo”. Zob. H. ARENDT, M. HEIDEGGER, Korespondencja, 57. Na al Jaspersa co do tego, e po 1933 r. ju nie odwiedza jego i jego ydowskiej ony, Heidegger odpowiada: „Drogi Jaspersie, nie byem w Pa skim domu od 1933 roku, to nie dlatego, e mieszkaa tam ydowska kobieta, lecz dlatego, e byo mi po prostu wstyd… pod koniec lat trzydziestych, gdy zapanowao absolutne zo poczone z dzikimi przeladowaniami, natychmiast pomylaem o Pa skiej onie”. Zob. Martin HEIDEGGER, Karl JASPERS, Briefwechsel 1920-1963, nr 141, red. Walter Biemel, Hans Saner (Frankfurt am Main: Vittorio Klosterman, 1990), 196. Do tezy o antysemickim nastawieniu i zachowaniach Heideggera krytycznie odnosi si Cezary Wodzi ski, mówic, e „w wietle publikacji tekstów filozofa zarzut antysemityzmu nie znajduje powanego uzasadnienia”. „Dzisiejsza wraliwo. semantyczna przestrzega przed bezkrytycznym uywaniem takich wyrae , jak Judentum czy Weltjudentum (polskie kalki jzykowe — ydostwo, wiatowe ydostwo). One natychmiast dyskredytuj ich neutralno , a nawet kwalifikuje si je jako antysemickie, lecz w dyskursie publicznym lat trzydziestych byy one nacechowane znacznie mniej negatywnie. Dla Heideggera judaizm staje w jednym szeregu — bez rónicy — z chrzecija stwem, bolszewizmem, komu-.


(20) YCIU H. ARENDT I M. HEIDEGGERA. 87. drog ku zwyczajnej, ju nieubranej w pikne sowa i usprawiedliwienia, podoci. Heidegger prowadzi w latach trzydziestych agitacyjne odczyty otwarcie popierajce Hitlera (wymie my tylko kilka: Uniwersytet w nowej Rzeszy; S uba pracy a uniwersytet; Narodowosocjalistyczne wykszta cenie; Deklaracja poparcia Adolfa Hitlera i pastwa narodowosocjalistycznego21) i do 1945 r. paci partyjne skadki. Co zaskakujce i smutne, nigdy mocno i gono nie zdoby si na protest wobec bestialstwa i okrucie stwa nazizmu, cho ju przed wojn by mylicielem i filozofem znanym w Europie i na wiecie 22. Ju po wojnie i uwiadomieniu sobie rozmiarów zbrodni dokonanych przez Niemcy, Karl Jaspers — niemiecki intelektualista — pisze nizmem, amerykanizmem, liberalizmem, planetaryzmem, imperializmem i — co oczywicie najbardziej oburzajce — z nazizmem.

(21) ydowska krowa take jest czarna. Tyle e — w metapolitycznej perspektywie — decyduje o tym nie zasada rasowa, lecz dziejowa wspóprzynaleno do wiata zachodniej metafizyki: nihilistyczno-technicznej postaci czowiecze stwa. Mona si spiera ? A jake! Tylko na inny bodaj «temat» ni antysemityzm”. Zob. Cezary WODZISKI, „Nie zabijajcie Heideggera”, Gazeta Wyborcza, nr 189 (8221) z 16-17.08.2014, 26-27; IDEM, Metafizyka i metapolityka (Gda sk: Sowo/obraz terytoria: 2016), 45; IDEM, Heidegger i problem z a, 53. Take Julian Young stara si pokaza , e Heidegger nie by „antysemit organicznym”, w czasie rektoratu wystpowa przeciwko zachowaniom antyydowskich bojówek. Std oskaranie go o antysemityzm potrzebuje jeszcze „ostatecznego dowodu”. A zatem moe s nim wydane wanie Czarne zeszyty? Zob. Julian YOUNG, Heidegger, filozofia, nazizm, tum. Hanna Szapka (Warszawa, Wrocaw: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000), 48–53. Z kolei Piotr Nowak przekonuje, e kontrowersyjne sowa i wyraenia zawarte w Czarnych zeszytach, „mowie rektorskiej” czy wielu innych miejscach „stanowiy bardziej wasno epoki, anieli differentia specifica danego myliciela. Dlatego, mówic o nacjonalizmie Heideggera czy te jego antysemityzmie, warto bada kontekst kadej wypowiedzi, sytuacj historyczn, w jakiej paday okrelone sowa, to wic, co wisiao w powietrzu, a take to, jakich zwizków frazeologicznych wówczas uywano, do jakich ogólnych poj odwoywano si w dyskursie publicznym itd. […] W oczach Heideggera

(22) ydzi stanowili przypadek egzemplaryczny wykorzenionego czowiecze stwa, a zatem upadku wiata, nie za osobny fenomen wart historycznego badania. Wszake Heidegger by nie tylko wybitnym filozofem — by moe najwybitniejszym filozofem XX wieku — ale by take zwykym chopem ze Schwarzwaldu, mieszkajcym w chacie ze studni, bez elektrycznoci. A wic kim zupenie nieodpornym na antysemityzm ludowy, t religi hooty. I wanie ten chop siedzcy w wielkim mylicielu nakazywa mu zapisywa zdania w rodzaju: Nieustpliwa zrczno w kalkulowaniu, robieniu pienidzy i tasowaniu nimi stanowi podstaw ydowskiej bezwiatowoci. Na czym polega wic sensacja zwizana z publikacj Czarnych zeszytów? Z pewnoci nie moe ni by ludowy antysemityzm Heideggera, od dawna dobrze znany tym wszystkim, którzy znale li cho chwil, by zapozna si z dzieem chilijskiego historyka, Victora Fariasa [Victor FARIAS, Heidegger i narodowy socjalizm, tum. Pawe Lisicki, Robert Marszaek, Warszawa: Wydawnictwo „Aletheia”, 1997]”. Por. Piotr NOWAK, „Czarna legenda Martina Heideggera”, Odra 2015, 5 (633): 35–36; Georg BLUME, „Er ist der falsche Verdächtige. Ein Gespräch mit dem französischen Philosophen François Fédier über den Antisemitismus Heideggers und die Schwarzen Hefte”, Die Zeit 18/1/2014. 21 Zob. Guido SCHNEEBERGER, Nachlese zu Heidegger. Dokumente zu seinem Leben und Denken (Bern: [s.n.], 1962), 23–97. 22 Por. A. GRUNENBERG, Hannah Arendt, 138–139..

(23) 88. KS. JACEK GRZYBOWSKI. znaczcy tekst Problem winy, w którym dokonuje swoistej analizy i rozrachunku z tym, co nazwa naley win niemieck na rónych poziomach 23. Heidegger nawet nie próbowa polemizowa z tak wanym tekstem Jaspersa.. MARTIN — CZAS U PODSTAW ISTNIENIA. Czy filozoficzne wybory, fascynacje i idee maj wpyw na yciowe drogi? A moe jest odwrotnie? Moe to, jakie lady czynimy w yciu naszymi decyzjami, determinuje filozoficzne rozstrzygnicia, ksztatuje tezy, a ostatecznie utrwala wiatopogldowe racje i wybory? Czy mona, jak Teodor W. Adorno, radykalnie powiedzie o na wskro faszystowskim charakterze filozofii Heideggera? Czy, jak mówi Karl Löwith, Julian Young bd Pierre Bourdieu, Richard Wolin czy Tom Rockmore, mona twierdzi , e zaangaowanie si Heideggera po stronie narodowego socjalizmu tkwi w istocie jego filozofii?24 By spróbowa chocia w jakiej czci odpowiedzie na to pytanie, zanalizujmy szybko kilka Heideggerowskich tez i kategorii. Wiemy, e Heidegger wie pojcie prawdy z odsoniciem i wydarzeniem. „Wy-darza. (Er-eignen) znaczy pierwotnie: u-naoczni , tzn. spoglda , przywoywa. w spojrzeniu, na-darza ”25. Krzysztof Michalski mówi, e Heidegger uywa tego pojcia, nazywajc to, co obdarza nas (i inne byty) nasz wasn istot, przekazujc j nam jakby na wasno 26. Semantycznym ródem sowa Ereignis jest bowiem wyraenie er-augen: „uchwyci spojrzeniem”, a take eneignen: „przyswoi ”, „przywaszczy ”. Std pojcie to wydaje si mie fundamentalne znaczenie, poniewa jest symbolem dynamicznego charakteru Dasein. Bycie wydaje siebie z wntrza prawdy, która jest wy-darzaniem si i ujawnianiem si bytu w dziejowoci. Std pytanie o „istot” bycia (ide bycia) jest, jak mówi Pöggeler, chybione, poniewa byt zawsze ukazuje si 23. Karl JASPERS, „Problem winy”, „Wi ” 1974, 9 (197): 78–88. Zob. szerzej: Karl LÖWITH, Mein Leben in Deutschland vor und nach 1933 (Stuttgart: J.B. Metzler, 1986); K. LÖWITH, „The Political Implications of Heidegger’s Existentialism”, New German Critique 1988, 45: 117–134; J. YOUNG, Heidegger, filozofia, nazizm; Richard WOLIN, The Politics of Being: The Political Thought of Martin Heidegger (New York: Columbia University Press, 1990); Hans D. SLUGA, Heidegger’s Crisis: Philosophy and Politics in Nazi Germany (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1995). 25 Martin HEIDEGGER, Identyczno i rónica, tum. Janus Mizera (Warszawa: Wydawnictwo „Aletheia”, 2010), 57–58. 26 Zob. Krzysztof MICHALSKI, Zrozumie przemijanie (Warszawa: Fundacja Augusta Hrabiego Cieszkowskiego, 2011), 244. 24.


(25) YCIU H. ARENDT I M. HEIDEGGERA. 89. tylko dziejowo w wietle swego bycia27. W pierwszej czci dziea Bycie i czas zrozumienie istoty Dasein jako bycia-tu-oto w codziennoci jest wpisane midzy trwog i mier , a nie transcendentne idee i interpretacje. Dlatego Dasein wywouje troskliwo , poniewa aby dorosn do moliwoci swojego bycia-tu-oto, czowiek musi pyta o byt i tylko poprzez te pytania moe urzeczywistnia bytowanie autentyczne. Inn wan kategori w filozofii Martina Heideggera s dzieje. Dla Heideggera sowo „dzieje” (Geschichte) oznacza bowiem „co, co si wydarza” 28. Pisze on, e „dzianie si dziejów jest dzianiem si bycia-w-wiecie”. Dopiero na tym gruncie moliwe s dzieje wiata i dziejowa przynaleno. do dziejów wiata. Wszystko to za staje si moliwe dziki szczególnej roli, jak w jego filozofii odgrywa czas. Dla Heideggera czas, jak pisze Wawrzyniec Rymkiewicz, nie jest dodatkiem do naszej egzystencji albo miejscem, w którym zostaa ona umieszczona, lecz konstytuuje on nasz w obecno. wiecie, ludzkie przebywanie poród rzeczy. Istnienie czowieka ma czasowy ksztat i charakter. Czas jest zoony u podstaw wszelkiego istnienia. On jest jedynym i najszerszym horyzontem, w jakim zjawiaj si wszelkie moliwe formy istnienia29. Ekstaza ródowego czasu nie jest jedynie opisem wiata, kierunkiem wydarze wiatowych, ale jest waciwym sposobem bycia Dasein, jest jego sensem. W tej perspektywie byt ludzki jest sko czony, wieczno nie istnieje, a staje si logiczn konstrukcj 30. W swym faktycznym byciu Dasein zawsze „jest” tak, jak ju byo, i jest tym, „czym” ju byo. Jawnie lub nie jest swoj przeszoci, i to nie tylko tak, e jego przeszo niejako posuwa si „za nim”, a ono posiada to, co przesze w postaci jeszcze obecnej wasnoci, która niekiedy jeszcze na oddziauje. Dasein „jest” sw przeszoci zgodnie ze sposobem swojego bycia, które, mówic ogólnie, zawsze „dzieje si” na podstawie swej przeszoci. Kadym swym sposobem bycia, a wic i wraz z waciwym sobie rozumieniem bycia, Dasein wrasta w pewn odziedziczon wykadni i z niej wyrasta31. Wychodzi od wasnej przeszoci, podajc ku projektom przy27. Por. Otto PÖGGELER, Droga mylowa Martina Heideggera, tum. Bogdan Baran (Warszawa: Spóldzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 2002), 185. 28 Zob. Martin HEIDEGGER, Nauka i namys , w: Odczyty i rozprawy, tum. Janusz Mizera (Warszawa: Wydawnictwo „Aletheia”, 2007), 57. 29 Por. Wawrzyniec RYMKIEWICZ, Formy istnienia. Heidegger wed ug Arystotelesa (Warszawa: Fundacja Augusta Hrabiego Cieszkowskiego, 2015), 12–13. 30 Por. Wodzimierz PAWLISZYN, Aleksandra PAWLISZYN, Kwestia filozofii i Heidegger. Dowiadczenie metafilozoficzne (Gda sk: Uniwersytet Gda ski, 2014), 116. 31 Zob. Martin HEIDEGGER, Bycie i czas, § 72, tum. Bogdan Baran (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010)..

(26) 90. KS. JACEK GRZYBOWSKI. szoci. W wyniku tego tosamociowe ujcie bycia i myli jest zawsze „uwikane” w wydarzanie si i dzieje. Oznacza to, e niezalenie od tego, jak Heidegger pyta o bycie, prawd i wiat, to nie ma adnej wtpliwoci co do tego, e funkcj przewodni tego zapytania peni czas, dzieje i dziejowo . Egzystencja dla Heideggera jest dziejowa, a dziejowo (Geschichtlichkeit) oznacza „czasow form istnienia samego przebywania”. Czowiek nie jest tu rzecz umieszczon w dziejach, a one nie s dodatkiem do jego obiektywnego bytu. Znajdujc wasne istnienie przed sob, odnajduje je w horyzoncie dziejów. Dzieje s fenomenem wiatowym32. Std zawsze naley mówi o dziejowoci rozumienia bycia, o dziejach bycia, o prawdzie i wiecie jako wydarzeniu. Wy-darzanie si (Er-eignis) jest ródem i podstaw dziejów (Ursprung der Geschichte) i samymi ródowymi dziejami 33. Wydarzenie jest dziejowym sposobem, w jakim czas i bycie wzajemnie nale do siebie i w ten sposób wspóbrzmi z rozstrzygniciem rónicy bytu i bycia, które pozwala dopiero napotka byt jako byt i nadej mu z rozmaitoci „jest”. Wydarzenie i przewit umoliwiaj to-same uobecnianie si bytu w horyzoncie czasu 34. Poniewa w czasowoci Dasein zawsze zachodzi ju rónica bycia i bytu, czasowo (Zeitlichkeit) jest korzeniem i podstaw moliwoci, a dobrze zrozumiana — zarazem faktycznej koniecznoci uprzedmiotowienia uprzednio danych bytu i bycia 35.. A zatem na kade pytanie o ludzkie jestestwo odpowiedzi jest wskazanie, jak rozumiany jest przez nie czas, poniewa sensem Dasein jest czasowo (Zeitlichkeit), a czowiek jest istot przeniknit dogbnie czasem. „Wystpujca czasowo bycia-w-wiecie okazuje si zarazem fundamentem specyficznej przestrzeni jestestwa” 36. Wydaje si wic, e opisanie i zrozumienie konsekwencji tej filozofii dokona si moe przez ukazanie bycia jako istoczcego si wydarzenia, swoistego procesu dziania si w dziejowoci, którego ostatecznym skutkiem jest wiadomociowe uobecnienie w Dasein. Projekt bycia dokonuje si ze wzgldu na czas. 32. Por. W. RYMKIEWICZ, Formy istnienia, 230–231. Por. C. WODZISKI, Heidegger i problem z a, 423. 34 Zob. O. PÖGGELER, Heidegger dzisiaj; Hans-Georg GADAMER, „Heidegger i Grecy”, Aletheia 1990, 1 (4): 94, 108, 135. 35 Martin HEIDEGGER, Podstawowe problemy fenomenologii, tum. Bogdan Baran (Warszawa: Wydawnictwo „Aletheia”, 2009), 346. 36 M. HEIDEGGER, Bycie i czas, § 67; Karolina Magorzata CERN, Koncepcja czasu wczesnego Heideggera (Pozna : Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM, 2007), 20. 33.


(28) YCIU H. ARENDT I M. HEIDEGGERA. 91. Czasowo (Zeitlichkeit) jest warunkiem moliwoci ukonstytuowania si bycia Dasein. Do tego ukonstytuowania za naley rozumienie bycia, gdy Dasein jako egzystujce odnosi si do bytu, którym samo nie jest i do bytu, którym jest ono samo. W konsekwencji czasowo musi te by warunkiem moliwoci rozumienia bycia przez Dasein37.. Oznacza to, e czas jest zawsze datowany ze wzgldu na pewien moment struktury datowalnoci, w oparciu o schemat okrelonej ekstazy czasowej, przez czynno przynalec do praktyki spoecznej38. Byt nie znajduje si — jak komentuje Rymkiewicz — poza naszym dowiadczeniem, nieruchomy i niedostpny, przedmiot domysów i spekulacji, lecz wychodzi nam naprzeciw, prezentujc si i przedstawiajc. Byt jest czym, co sobie u-przy-tamniamy i przy-czym si przy-tomnie odnajdujemy, co w nas tera -niejszo razi. W ten sposób znika rónica pomidzy czasem a istnieniem. Tym samym czas okrela sens rzeczywistoci. Heidegger, wchodzc w gb naszego dowiadczenia, chce zstpi do czasu, który nie ma postaci ilociowej, lecz jest pewnym porzdkiem sensu. Istnieje tylko to, co teraz obecne, co sobie wanie uprzytamniamy 39. Tera niejszo jest bardziej radykalna ni nastpstwo. Nasz siedzib jest tu tera niejszo , w której onie d wicz echem najodleglejsze skraje: przeszo i przyszo 40. Dziejowe przezwycienie metafizyki. Czy moemy dostrzec i uchwyci konsekwentne drogi tak formuowanego mylenia? Sdz, e tak. Co wicej — moim zdaniem, cho mam wiadomo jak ryzykownie to brzmi — w nich tkwi istota yciowych wyborów niemieckiego filozofa, dostrzegana i rozumiana w perspektywie jego teorii egzystencji. Jest ni kategoria czasu, a dokadnie ujawnienie swoistej roli jedynego narodu, który zasuguje na miano „dziejowego”. Waciwa mu niesamowito zasadza si na jego misji, bo bycie „dziejowym” znaczy tu bycie zdolnym do podjcia zadania przezwycienia metafizyki. Mowa oczywicie o „narodzie poetów i mylicieli” (Volk der Dichter und Denker), o narodzie Hölderlina i Nietzschego, którzy tocz skryt i tajemnicz „walk o istot niemieckoci”. Istot, której naród niemiecki nigdy sobie nie przyswoi, ale któr ostatecznie utraci z chwil, kiedy „naród poetów i mylicieli” sta si 37. M. HEIDEGGER, Bycie i czas, § 45. Por. K.M. CERN, Koncepcja czasu wczesnego Heideggera, 161; Guenther STERN-ANDERS, „On the Pseudo-Concreteness of Heidegger’s Philosophy”, Philosophy and Phenomenological Research, 8 (1948), 3: 345. 39 Por. W. RYMKIEWICZ, Formy istnienia, 145, 162. 40 Zob. Jean BEAUFRET, Dominique DE BUHAN, Eryck DE RUBERCY, „Dwanacie pyta w sprawie Heideggera”, tum. Maria Ochab, Teksty 1977, 3 (33): 126. 38.

(29) 92. KS. JACEK GRZYBOWSKI. — Heidegger powouje si tu, jak przypomina Wodzi ski, na mow Baldura von Schiracha, nazistowskiego ideologa i przywódcy Hitlerjugend — „narodem poetów i onierzy”41. Ale przez to wanie ta filozofia w moliwociowym, czasowym i dziejowym projekcie Heideggera zmienia, jak przejmujco mówi Karol Tarnowski, sens prawdy, dokonujc tym samym swoistego zabiegu oddalenia „tego, co jest” w czasowo (Zeitlichkeit), która niczego nie oczekuje, niczego nie ofiarowuje. Heideggerowskie ods anianie si, przewitywanie prawdy ostatecznie nic nie przynosi, dziejowo nic nie daje, niczym nie obdarowuje. Nie uczy, by by gotowym, raczej zmusza do tego, by oczekiwa tego, co nadejdzie w dziejach, cokolwiek to bdzie42. Jak pisa Jürgen Habermas, interpretujc prawd jako nie-skryto , Heidegger zignorowa element bezwarunkowoci roszczenia do wanoci, które transcendentuje lokalne i tymczasowe wymiary. To sprawio, e filozofia Bycia i czasu nie potrafia krytycznie i rzetelnie rozpozna faszu i za nazizmu43. Dlaczego? Poniewa niezalenie od tego, jak Heidegger pyta o bycie, prawd i wiat, to nie ma adnej wtpliwoci, e funkcj przewodni tej refleksji stanowi czas, dzieje i dziejowo . Potworny dyktat czasowoci (Zeitlichkeit) ma w tej filozofii ostatnie sowo.

(30) adna prawda, adna idea nie ma takiej siy, by w sposób ostateczny (absolutny) przetrwa nieprzezwycion i przemon moc dziejów. Czy mona zaryzykowa twierdzenie, e jeli Martin Heidegger uzna metafizyk za onto-teologiczn idolatri pojciow, polegajc na wymyleniu Boga jako ens supremum i causa sui i majc za zadanie uniesprzecznienie caej klasycznej filozoficzno-wiatopogldowej konstrukcji, to ostatecznie dla niego oznaczao to, e nie moe by Boga, który jest Panem historii wiata, a w mocy swej Opatrznoci przewodnikiem i stróem ludzkich dziejów? Jeli jest tak, e Heidegger pody za ide Fryderyka Nietzschego i wiat ponadzmysowy straci dla niego si oddziaywania w historii, yciu i filozofii, to w konsekwencji kategoria czasu nabiera w tej refleksji wymiaru absolutnego. Dasein i zwizane z nim wszystkie egzystencjay maj jedynie charakter horyzontalny, nigdy nie zorientuj si ku transcendencji44. Czy, jak rozumiem rozwaania Rymkiewicza, Heideggerowskie porzucenie metafizyki obecnoci poskutkowao ostatecznie odej41. Por. C. WODZISKI, „Nie zabijajcie Heideggera”, 35–36. Por. „Idole Heideggera. Z Karolem Tarnowskim rozmawia Krzysztof Mech”, Znak 2007, 3 (622): 49. 43 Zob. Jürgen HABERMAS, „Heidegger — dzieo i wiatopogld”, w: V. FARIAS, Heidegger, 11. 44 Por. G. STERN-ANDERS, „On the Pseudo-Concreteness”, 364. 42.


(32) YCIU H. ARENDT I M. HEIDEGGERA. 93. ciem od wiekuistej Tera niejszoci Boga i idei oraz zgod na rozpraszajc tyrani wiecznej Chwilowoci? Czy dlatego wieszczenie prawdy bycia otwiera „bdcego-w-wiecie czowieka”, na przyjcie od „dziejcych si dziejów” wszystkiego, co one ze sob nios: egzystencja okazuje si doczesnoci?45 Otto Pöggeler zwróci uwag, e by moe caa yciowa i filozoficzna tre , która wypenia twórczo Heideggera, miaa swe ródo w 1929 r., kiedy to, odrzuciwszy katolicyzm (i jako wiar, i jako wiatopogld, i jako filozofi), zwróci si ku Nietzschemu i Hölderinowi, dokonujc w swym yciu swoistego neopoga skiego zwrotu. W wyniku tego za poczynionym przez Heideggera utosamieniem polityki Rzeszy z dziejami bycia nie sta aden transcendentny autorytet. Jeli Dasein jest podstaw niewanoci czy negatywnoci (Nichtgkeit), to ludzkie bycie nie ma oparcia, jest bezpodstawne, nie moe si oprze ani na Bogu, ani na rozumie, ani na wiadomoci46. Ostatecznie zatem — postawmy odwan tez — jeli dla Heideggera „Bóg umar” i kada czasoprzestrze utracia ask boskoci47, to przekroczenie wyaniajcego si z tego faktu nihilizmu stao si moliwe tylko dziki ideologii narodowego socjalizmu. Idea, która nadesza w latach trzydziestych XX wieku, staa si dla egzystencji bycia-tu, bycia-w-wiecie jedynym realnym horyzontem. Oznacza to jednak (i wydaje si to konstatacj suszn, przyjmujc filozoficzn wykadni Martina Heideggera), e pozostajemy skazani na wydarzajce si, uwikane w dzieje bycie-w-wiecie, a tym samym, jak mówi Tarnowski, zdani na przychodzc histori i jej idole48. Czas jest, wedug tej koncepcji, czym bardziej podstawowym ni istnienie. W latach trzydziestych minionego wieku rewolucja narodowosocjalistyczna jawia si wielu jako „podstawowe wydarzenie naszej dziejowoci”. Moe dlatego Heidegger zaczyna myle narodowo, ale nie staje si ciasnym nacjonalist. Jzykowe i mylowe metafory zdaj si przychodzi mu atwo, jakby naturalnie: modo i narodziny Nowego Ducha, barbarzy stwo i pozorne ycie, kryzys i duchowa misja filozofii, entuzjazm duszy i ducha, przynaleno do narodu, niezbdno przywódców. To wtedy w Niemczech 45. Por. W. RYMKIEWICZ, Formy istnienia, 154, 197. Por. Paulina SOSNOWSKA, Arendt i Heidegger. Pedagogiczna obietnica filozofii (Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 2015), 203, 291. 47 Zob. Martin HEIDEGGER, „Samoutwierdzenie si niemieckiego uniwersytetu. Mowa rektorska z 27.03.1933”, tum. Jan Garewicz, Aletheia 1990, 1 (4): 377. 48 Por. „Idole Heideggera”, 54. Zob. take R. WOLIN, „The Politics of Being”, 132–146; The Heidegger Controversy: A Critical Reader, ed. Richard Wolin (Cambridge, MA: MIT Press 1993), 264. 46.

(33) 94. KS. JACEK GRZYBOWSKI. czas przynosi ze sob volkwistowsk wiadomo i ide przywódcy. Duchowe zadanie, jakie w tym pokoleniu stano przed narodem niemieckim, byo zadaniem dziejowym, ujawniajcym jego przeznaczenie. W horyzoncie Dasein pozbawionym transcendentnych odniesie Heidegger odnalaz swoje nadzieje i dostrzeg spoeczne szanse. Sta si czowiekiem „rzuconym w wiat”, który przestaje by panem bytu, a skazany jest na bycie z innymi, poniewa bycie-tu-oto zawsze ju byo wspó-byciem z innymi w wiecie. Jeli ideologie uczyni z nas kolektyw, któ bdzie móg przeciwstawi si jednoci?. HANNAH — CZOWIECZESTWO I FILOZOFIA. Filozoficzne i yciowe losy Hannah Arendt potoczyy si inaczej, cho. przecie rozpoczynaa sw wiadom drog wraz z Heideggerem, który mówi, e „mylenie jest zblianiem si do odlegego 49”. Przez cae ycie zdawaa si by wierna odziedziczonemu dziki jego wykadom przekonaniu, e mylenie powinno mocniej ogarnia wiat, wicej zajmowa si lud mi, ich dowiadczeniami, kryzysami, klskami, potrzebami. W mowie pogrzebowej Hans Jonas powiedzia o niej: Mylenie byo jej namitnoci, a mylenie razem z ni — dziaalnoci moraln. Bya arliw moralistk, lecz cakowicie woln od moralizatorstwa. Wszystko, co mówia, byo doniose50.. A ona sama w wywiadzie z Günterem Gausem mówia: Nie sdz, by istnia jaki proces mylowy, który byby moliwy bez osobistego dowiadczenia. Cae mylenie jest przemyliwaniem, myleniem wedug rzeczy, czy nie? 51. Std jej szczególna wraliwo na prawd, rozumian chyba nie tak, jak chcia tego Heidegger — jako nieskryto , ale jako zawiadczenie, przemówienie w imieniu rzeczywistoci. Wierzya ona w nieustanne, ale przemijajce usiowanie ujrzenia tej strony prawdy, któr sytuacja wanie nam od49 Por. Martin HEIDEGGER, Wyzwolenie, tum. Janusz Mizera (Kraków: Wydawnictwo „Baran i Suszczy ski”, 2001), 34. 50 Hans JONAS, „Sowa wypowiedziane na pogrzebie Hannah Arendt”, Literatura na wiecie 1985, 6 (167): 211. 51 „Co pozostaje? Günter Gaus rozmawia z Hannah Arendt”, Przegld Polityczny 2002, 55: 55..


(35) YCIU H. ARENDT I M. HEIDEGGERA. 95. sania. Pragna uczyni wszystko, bymy mieli wicej wiata, aby w dociekaniach i dyskusjach przyblia si do tego, co jest naprawd 52. O ile prawda jest wydarzeniem — pisaa — byaby ródem (nie celem) mylenia, a taki jest punkt widzenia Heideggera. Prawda, jak najbardziej odlega od tego, by by ko cem, a zatem rezultatem mylenia, jest jego pocztkiem53. Dlaczego Arendt zwizaa sw refleksj filozoficzn z polityk? Po pierwsze dlatego, e cho studiowaa filozofi, to wanie sprawy publiczne i polityczne stay si jej przeznaczeniem. Jak relacjonowa Hans Jonas, w latach emigracyjnej tuaczki w Paryu jej teoretyczne zainteresowania zwróciy si w kierunku polityki. Waciwy jednak impuls ku temu, co zostao nazwane filozofi polityki nadaa jej praca w Stanach Zjednoczonych. Tamtejsze dowiadczenie ycia w ustroju republika skim przesdzio o ksztacie jej politycznego mylenia, zawsze wspomaganego etosem klasycznym, a zahartowanego wczeniej w ogniu europejskich despotyzmów, katastrof i dylematów54. Wierzya, e nauki polityczne s w najwyszym sensie powoane do poszukiwania prawdy i zaspokajania potrzeby prawdziwego rozumienia politycznych faktów55. Kluczowe jednak, jak sdz, okazao si to, co stao si z narodem ydowskim w czasie II wojny wiatowej. Gdy w 1943 r. dociera do Ameryki wiadomo o potwornociach Holokaustu, nigdy ju nie bdzie moga oddycha tak jak przedtem. Najpierw nie moglimy w to uwierzy , poniewa to byo wbrew wszelkiej koniecznoci, wszelkim wojskowym potrzebom. To nie powinno byo si sta . Ale wydarzyo si co, z czym my wszyscy nie moemy sobie poradzi . Tamto [Shoah] to byo co zupenie innego. Ze wszystkim innym mona byo sobie poradzi samemu56.. Po wojnie, przez rozmylania i rozwaania na rzecz totalitaryzmów i tego, co stao si w czasach jej modoci, co spotkao Europ i wiat, odesza od filozofii teoretycznej, a wesza w sfer rozwaa politycznych. Mylenie polityczne odnosi si bowiem do realnych spraw w realnym wiecie.. 52. Zob. H. JONAS, „Sowa wypowiedziane na pogrzebie Hannah Arendt”, 213. Zob. Hannah ARENDT, Denktagebuch: 1950-1973. Erster Band, ed. Ursula Ludz, Ingeborg Nordmann (München: Piper Verlag, 2002), 489. 54 Zob. H. JONAS, „Sowa wypowiedziane na pogrzebie Hannah Arendt”, 211. 55 Zob. Hannah ARENDT, „Rozumienie i polityka”, tum. Jacek Sieradzki, Literatura na wiecie 1985, 6 (167): 153. 56 „Co pozostaje?”, s. 53. 53.

(36) 96. KS. JACEK GRZYBOWSKI. Szczególnie wida to w jej pracy Kondycja ludzka, gdzie podstaw rozwaa jest mylenie polityczne oparte na filozofii. Dziki temu staje si moliwe dotknicie ju nie abstrakcyjnego, ale konkretnego problemu definiowania dobra i za. Radykalnym zem jest to, co nie powinno si zdarzy , tj. to, z czym nie mona si pogodzi , czego w adnym razie nie mona przyj jako dopustu losu, i to, nad czym nie mona milczco przej do porzdku. Radykalnym zem jest to, za co nie mona przej odpowiedzialnoci, bo jego skutki s nieprzewidywalne, a poród tych skutków nie ma kary, która byaby adekwatna57.. W tej perspektywie filozofi czy z polityk — mówia — to, e obchodzi wszystkich. Z tego powodu filozofia naley do sfery publicznej, gdzie liczy si tylko osoba i to, jak sprosta próbie. Hannah Arendt dojrzewa do prawdy, e filozof — w przeciwie stwie do naukowca — tym przypomina ma stanu, e za swoje opinie rczy wasn osob. M stanu jest zreszt w lepszej sytuacji, bo odpowiada tylko przed wasnym narodem, podczas gdy prawdziwy filozof — Hannah ma na myli promotora swego doktoratu, a potem przyjaciela, Karla Jaspersa — zawsze pisze i mówi tak, jakby bra pod uwag konieczno odpowiadania przed ca ludzkoci58. W optyce wydarze i dramatów swego czasu Arendt rozumie, e gboki, sigajcy poza wszystko, co w obiegowym znaczeniu polityczne, sens sfery publicznej polega na tym, e ów daimonion — wewntrzny gos osoby mylcej — moe pojawi si tylko tam, gdzie istnieje przestrze spoeczna. Winna ona by bowiem przestrzeni duchow i to w niej pojawia si to, co Rzymianie nazywali humanitas, majc na myli co w najwyszym stopniu ludzkiego — czowiecze stwo, to, co wico osobowe, co czowieka, który je zyska, ju nigdy nie opuci59. Dlaczego zatem Hannah Arendt zostaa filozofem polityki? Sdz, e zdawaa sobie spraw z ran i nieodwracalnych skutków, jakie zada ludzkoci wiek XX. Wedle niej totalitaryzm stanowi negacj tradycyjnej filozofii politycznej, dlatego tym bardziej potrzeba refleksji i pracy w tym kierunku. Bya wiadkiem tamtej epoki, wiadkiem wiadomym, mylcym, odpowiedzialnym i twórczym. Z gorycz, ale i z nadziej pisaa: 57. Hannah ARENDT, „Dziennik myli”, Przegld Polityczny” 2002, 55: 7. Por. Hannah ARENDT, „Laudacja dla Karla Jaspersa”, w: Ludzie w mrocznych czasach, 92– 93. Gboko i przenikliwie o stosunku mylenia filozoficznego do politycznego, sensie uniwersytetu i celu wychowania, pisa Ernst Wolfgang Böckenförde w Geschichte der Rechts-und Staatsphilosophie (Tübingen: Mohr Siebeck, 2002), 70 nn. 59 Por. Ludzie w mrocznych czasach, 91. 58.


(38) YCIU H. ARENDT I M. HEIDEGGERA. 97. W cigu niecaych szeciu lat Niemcy zniszczyy moraln struktur zachodniego wiata, popeniajc zbrodnie, o których nikt wczeniej nie sdzi, e s moliwe, a z kolei zwycizcy obrócili w gruzy i popió materialne dowody ponad tysicletniej historii Niemiec60.. Czy oznacza to, e naley zrezygnowa z rozwaa i pyta ? Czy polityka ma jeszcze jaki sens? Dla Arendt tak — polityka ma sens, jeli jest nim wolno . W imi swoich idei, sama nie nalec do adnej szkoy ani nie korzystajc ze wsparcia filozoficznych rodowisk, przez kilkadziesit lat aktywnego naukowo ycia stawia pytania dotyczce polityki, róde za, totalitaryzmów, spoecznoci konsumpcyjnej, idei i konsekwencji powoania do istnienia pa stwa Izrael, wypdzonych, degradacji swobód na skutek wojen i konfliktów. Jednoczenie zawsze wydawaa si osob wierzc w nieposkromion si dobra, w zasoby spoecznoci, w przyszo jako nadziej. czya w sobie wol wiary w moralne prawo przestrzegane przez wszystkich z rozwaaniami nad kruchoci spraw ludzkich 61. Charakteryzowaa j sia myli i niezwyka lojalno zarówno wobec przyjació, jak i wobec rozpoznanych idei. Uznawaa siebie za suebnic ducha. Przez cae ycie staraa si zachowywa Husserlowskie przekonanie, e myle to przede wszystkim egzystowa jako odpowiedzialny podmiot. Std filozofia bya dla niej nie tyle kwesti systemu czy nawet wizji wiata, lecz szczególn przynalenoci do egzystencji z nieko czcym si zadawaniem pyta . Myle to znaczy by odpowiedzialnym i obdarza mioci 62. Nie mona, pisaa w swoim dzienniku, myle bez mioci i oparcia, bez tradycji, bez fundamentów. Mio to zdarzenie, z którego moe wynikn historia i los, a wolno jest tego gwarantem. Czowiek jest wolny nie dlatego, e bytuje ku mierci, jak chcia filozof z Fryburga, ale dlatego, e moe zainicjowa co, czego w tym wiecie jeszcze nie byo — publiczne dziaanie, publiczn mow i odpowiedzialno w wielkoci ludzkich podmiotów63.. FILOZOF ODPOWIADA PRZED LUDZKOCI. Ze spotkania, mioci, wspólnoty, a ostatecznie antagonizmu Hannah Arendt i Martina Heideggera wyrós powany spór filozoficzny XX wieku. Spór 60. Hannah ARENDT, „Wizyta w Niemczech”, Przegld Polityczny 2002, 55: 110. L. ADLER, ladami Hannah Arendt, 6. 62 Por. tame, 59. 63 Por. H. ARENDT, „Dziennik myli”, 5; P. SOSNOWSKA, Arendt i Heidegger, 293. 61.

(39) 98. KS. JACEK GRZYBOWSKI. midzy myleniem wiata politycznego, wiata odpowiedzialnoci (Arendt) a filozoficznym dyskursem o potdze Bycia (Dasein) i czasu (Zeit) (Heidegger). Jest to konfrontacja, która nie tyle, w moim przekonaniu, cechuje jedynie poprzednie stulecie, ile tak naprawd toczy si do dzi — jest debat nad wyborami, ideami, autentycznoci refleksji, przyzwoitoci w postawach. Bez wtpienia tych dwoje najbardziej róniy motywy dziaania i mylenia. Rozwaania Hannah Arendt byy wynikiem zarówno jej mocnego charakteru, jak i szoku, jakiego doznaa, dowiadczajc upadku dawnego wiata w potwornociach obozów zagady i grozie totalitaryzmów. Z kolei Heidegger dostrzega upadek niemieckiej tradycji uniwersyteckiej czy — szerzej — kulturowej, ale przez pryzmat staroytnoci abstrahowa od realnoci. Wykuwa swe rozwaania w myl przekonania, e nie ma zasadniczej sprzecznoci midzy istnieniem (Dasein) a czasem, a doczesno — i tylko ona — stanowi form naszej egzystencji. Chcia, jak pisze Marek Kwiek, jako filozof, a nie jako urzdnik, rektor, polityk czy ideolog, wpywa bezporednio na bieg wydarze w nazistowskich Niemczech. Wierzy, e zosta osobicie wezwany do udziau w historii bycia. Dlatego pragn zrewolucjonizowania uniwersytetu w taki sposób, by móg si sta on polityczn i filozoficzn ku ni przywódców. Miejscem, skd promieniowa bd idee zmieniajce niemieck egzystencj, dokonujc realizacji duchowej misji narodu: nowa wiedza, nowa odwaga, nowe mylenie, nowy wiat 64. Niewtpliwie Heidegger chcia odnowy uniwersytetu i uwaa, e narodowy socjalizm pomoe zrealizowa waciw kademu „mono istnienia”, któr on sam postrzega jako obowizek i przeznaczenie. By przekonany, e tylko t drog bdzie mona przynie caoci tego ruchu uzdrowienie i oczyszczenie65. Uniwersytet staje si miejscem, które ma kierowa. nastpujcym wanie przeomem duchowym, formowa w dyscyplinie mylenia przywódców, by uksztatowaa si wola spenienia duchowego i historycznego zadania narodu niemieckiego66. Tak mocno pragn celów, e godzi si na rodki. Dlatego, by poprze Hitlera, Heidegger pooy na szal 64 Por. M. KWIEK, Dylematy tosamoci, 199, 200. Zob. take: Andrzej GNIAZDOWSKI, Antynomie radykalizmu. Fenomenologia polityczna w Niemczech 1914-1933 (Warszawa: IFiS PAN, 2015), 31. 65 „Der Spiegel: Panie Profesorze, czy naley przez to rozumie , e sdzi Pan wówczas [w 1933 r., J.G.], i mona razem z narodowymi socjalistami doprowadzi do uzdrowienia uniwersytetu? Heidegger: To sformuowanie jest faszywe. Nie razem z narodowymi socjalistami, bowiem uniwersytet mia si odrodzi si wasnej refleksji i tym samym zdoby now pozycj wobec niebezpiecze stwa upolitycznienie nauki”. M. HEIDEGGER, „Tylko Bóg mógby nas uratowa ”, 145. 66 Por. M. KWIEK, Dylematy tosamoci, 190, 200–201..


(41) YCIU H. ARENDT I M. HEIDEGGERA. 99. cay swój autorytet, a potem, mimo kompromitacji nazizmu i jego makabrycznych czynów, broni swoich pogldów. Nie potrafi przyzna si do tego, jak bardzo pomyli si w ocenie sytuacji w Niemczech w latach trzydziestych, w ocenie Führera i caej nazistowskiej ideologii. Po wojnie lka si o swój los, a jednak nie wyraa skruchy. Wierzy w narodowe przebudzenie, które wydobdzie wielki naród niemiecki z ndzy i chaosu. Pragn naprawy uniwersytetu, dlatego przyj od nazistów stanowisko rektora. Bya to misja i byo to brzemi. Poniós klsk, pomyli si, ale nie co do wiary w ideologi, ile w ocenie moliwoci transformacji instytucji. Dlatego zoy dymisj67. Jak po latach wspomina Jürgen Habermas, Heidegger naprawd uwierzy, e jako duchowy przywódca moe stan na czele ruchu odnowy kraju, a gdy spotkao go rozczarowanie, uzna to za bd, ale taki, za który nie jest odpowiedzialny osobicie. Odpowiedzialni s ci, którzy nie docenili gbi jego wizji i przewodnictwa68. Std, jak mówi Marek Kwiek, rozczarowanie narodowym socjalizmem nie przyszo z racji okrucie stwa czy barbarzy stwa, ale niezalenoci rewolucji od filozoficznego wpywu filozofa z Fryburga, jej hermetycznoci i nieprzemakalnoci na jego filozoficzne tezy69. Franz Böhm z gorycz pisa o nim, e to czowiek, który w decydujcym momencie, jako rektor wielkiego niemieckiego uniwersytetu i filozof o midzynarodowej sawie, ogarnity fanatyzmem, zwróci ster polityki w faszywym kierunku i gosi zgubne i bdne nauki. Co wicej, nauk tych ostatecznie nigdy nie odwoa70. Oczywicie nie on jeden. W trudnych czasach pocztków nazizmu wielkie autorytety, profesorowie i liderzy dali si uwie. Hitlerowi. Na usprawiedliwienie mona tylko wyobrazi sobie, jak wielki wstyd pali uczonych, mów stanu, ludzi wyksztaconych i z klas, którzy dali si nabra na krzykliwe i prostackie tezy Hitlera i mu uwierzyli. Moe dopiero po wojnie, ale jednak zrozumieli, e wpadli w straszn puapk. Heidegger nie uwaa si wszelako za ofiar pomyki, sdzi, e bardziej naley si ba komunistów i Stalina, którzy zagarn Europ, ni wstydzi si Hitlera i nazizmu. Herbert Marcus, ucze Heideggera, w licie napisanym do. 67. Por. Frédéric TOWARNICKI, Martin Heidegger. Souvenirs et chroniques (Paris: Payot-Rivages, 1999), 175 nn. 68 Zob. Jürgen HABERMAS, „Life-Forms, Morality and the Task of the Philosopher”, w: Autonomy and Solidarity: Interviews with Jürgen Habermas, ed. Peter Dews (London: Verso, 1992), 192–196. 69 Por. M. KWIEK, Dylematy tosamoci, 220. 70 Por. M. OTT, Martin Heidegger, 258..

(42) 100. KS. JACEK GRZYBOWSKI. niego 28 sierpnia 1947 r. wprost powiedzia mu, e jako jego nauczyciel przez swe dziaania dopuci si zdrady filozofii71. Jest w tym wiele racji, bo przecie jeli Heidegger by wielkim filozofem, a niezaprzeczalnie tak byo, nazizm za by poraajcym zem, a filozofia jest zawsze woln, mdrociow refleksj nad wiatem, to te dwa obszary s nie do pogodzenia. Dlatego intuicyjnie czujemy, e pod znakiem zapytania pozostaje wielko Heideggera jako filozofa albo barbarzy sko nazizmu. Nie mona by dobrym i mdrym filozofem, a jednoczenie realizowa zbrodnicze idee72. Nie mona oderwa czowieka od jego dziea; ycie i myl s tym samym, szczególnie wtedy, gdy jest si filozofem tak arliwym w myleniu. Hans Jonas, take ucze Heideggera i Rudolfa Bultmanna, po latach ocenia: Filozof nie powinien wtrca si w sprawy nazistów, nie wolno mu, ale poniewa najwikszy filozof owego czasu [Heidegger] nie podporzdkowa si temu, ludzie nie mogli dowiadczy zbawiennego dziaania na rzecz ycia w subie prawdy73.. Wydaje si, e w latach trzydziestych Heidegger ze rodka swych rozwaa o zapomnieniu bycia i fenomenie czasu móg przej do tematu wolnoci. Nie uczyni tego jednak, a po rezygnacji z funkcji rektora w latach 1933/1934 waciwie nie mia prawa zblia si do sfery politycznej, musiaby bowiem najpierw przyzna , jak bardzo si pomyli, pokadajc swe nadzieje w ludziach, którzy wolno zgwacili i podeptali. Kilka lat przed rektoratem pojcie dziejowoci (Geschichtlichkeit) zwiza z kategoriami losu, woli, przesania, a gdy w niemieckim narodzie do gosu dosza historia polityczna, powiza j, wanie t nauk, z nadziej na lepsze Niemcy, które dla siebie i caej Europy wypeni dziejow misj. Zgodzi si na prostack 71. „Ich — und sehr viele andere — haben Sie als Philosophen verehrt und unendlich viel von Ihnen gelernt. Aber wir können die Trennung zwischen dem Philosophen und dem Menschen Heidegger nicht machen — sie widerspricht Ihrer eigenen Philosophie. Ein Philosoph kann sich im Politischen täuschen — dann wird er seinen Irrtum offen darlegen. Aber er kann sich nicht täuschen über ein Regime, das Millionen von Juden umgebracht hat — bloß weil sie Juden waren, das den Terror zum Normalzustand gemacht hat und alles, was je wirklich mit dem Begriff Geist und Freiheit und Wahrheit verbunden war in sein blutiges Gegenteil verkehrt hat. Ein Regime, das in allem und jedem die tödliche Karikatur jener abendländischen Tradition war, die Sie selbst so eindringlich dargelegt und verteidigt haben. Und wenn das Regime nicht die Karikatur, sondern die wirkliche Erfüllung dieser Tradition war — auch dann gab es keine Täuschung, dann mußten Sie diese ganze Tradition anklagen und abschwören”. Zob. TÜTE Stadtmagazin (Sonderheft), Politik und Ästhetik am Ende der Industriegesellschaft (Tübingen: [s.n.], 1989), 72–73. 72 Por. M. KWIEK, Dylematy tosamoci, 185. 73 Hans JONAS, Erkenntnis und Verantwortung. Gespräch mit Ingo Hermann in der Reihe, Zeugen des jahrhunderts, red. Ingo Hermann (Göttingen: Lamuv, 1991), 68..


(44) YCIU H. ARENDT I M. HEIDEGGERA. 101. brutalno narodowego socjalizmu i uproszczone hasa, moe w imi dalekiej, ale realnej heglowskiej idei dopeniania si kroczenia Ducha przez wiat (gang des Geistes). Po zorientowaniu si, e nadzieje te byy pomyk, historia polityczna i w ogóle polityka stay si dla niego mroczne i zowieszcze. Std zbyt proste byoby usprawiedliwianie Martina Heideggera przez sprowadzanie filozofii do literatury, a filozofa do pisarza. Bycie filozofem zobowizuje jako etos, dlatego nie mona lekko przej nad filozoficznie uzasadnianymi wypowiedziami, publicznymi deklaracjami i zachowaniami skadanymi polityce. Heidegger by w peni wiadomy tego, e zagarny go dzieje, ale da si im uwie . wiadomie dy do sprzgnicia si w jego yciu filozofii i polityki. W zwrotnym dla historii 1933 r. sdzi, e oto nadchodzi chwila, dziki której moe dokona si historyczna i duchowa misja narodu niemieckiego, bo w momencie powszechnego kryzysu dziejowego przywództwo przypada wanie Niemcom74.. MIO MO

(45) E BY WIELK WIAR. Inaczej byo z Arendt. Moda i zafascynowana swym profesorem filozofii studentka szybko zorientowaa si, bez adnych zawiych rozstrzygni , e nazizm jest czym strasznym. W przeciwie stwie do wielu osób, w tym take przyjació, wraz ze swoim pierwszym mem Güntherem Sternem bya jedn z niewielu osób, które bardzo powanie potraktoway ukazanie si w 1925 r. ksiki Mein Kampf.

(46) e nazici s naszymi wrogami — mój Boe, eby to wiedzie , wcale nie potrzebowalimy dojcia Hitlera do wadzy. Przecie to byo najzupeniej jasne dla kadego czowieka, który nie by niespena rozumu, od co najmniej czterech lat75.. Pokazywaa i przypominaa, e do odpowiedzialnych — w szerszym znaczeniu — za to, co stao si w Europie trzeba zaliczy tych wszystkich, którzy byli zwolennikami Hitlera, dopóki to byo moliwe i którzy oklaskiwali go w Niemczech i w innych krajach europejskich. Tym samym dowiedli nad wszelk wtpliwo swej niezdolnoci do oceny ówczesnej sytuacji politycznej76. Arendt, dowiadczywszy na sobie i swoich bliskich potwornoci wadzy totalitarnej, dziki wewntrznej prawoci i zmysowi przenikliwoci, zacza. 74. Por. M. KWIEK, Dylematy tosamoci, 186-187, 192, 214-215. „Co pozostaje”, s. 51. 76 Zob. H. ARENDT, „Zorganizowana wina”, 36. 75.

(47) 102. KS. JACEK GRZYBOWSKI. widzie dzieje (Geschichte) przeciwnie ni Heidegger — jako wynik zdarze i osobistych zaangaowa . Sowem i czynem wpisujemy si w wiat ludzki, i to wpisanie jest niczym drugie narodziny, którymi potwierdzamy i bierzemy na siebie nagi fakt naszego pierwotnego fizycznego pojawienia si. Ludzie s initium, nowymi przybyszami, którzy daj czemu pocztek na mocy samych swoich narodzin, dlatego podejmuj si czego nowego i skonni s do dziaania77.. Heidegger nie ma wic racji. Czowiek nie zostaje wrzucony (Geworfen) w wiat, mówia. Jeli ju jestemy wrzuceni to — nie inaczej ni zwierzta — na Ziemi. Czowiek zosta po prostu skierowany na wiat, nie wrzucony, i wtedy dopiero powstaje kontynuacja (cigo ) i przejawia si jego przynaleno . Biada nam gdybymy byli wrzuceni w wiat 78. A zatem historia — zdaniem Arendt — nie stanowi skutku niewidzialnych si czy idei. Jest niejako wydana na to, co czyni ludzie. Nie ma wadztwa dziejów, jest wadanie ludzi. Gdy nastpuje zdarzenie tak wielkie, e moe owietli wasn przeszo , powstaje historia. Dopiero wtedy chaotyczny labirynt przeszych wydarze wyania si jako fabua, relacja, któr mona opowiedzie , bo posiada pocztek i koniec. „Owietlajce” wydarzenie ujawnia w przeszoci dotychczas ukryty porzdek79.. To dawao jej optymizm nawet wtedy, gdy bya tak zajadle krytykowana za negatywn ocen postawy samych

(48) ydów podczas eksterminacji narodu, co uprzytomnia sobie, uczestniczc w procesie hitlerowskiego zbrodniarza Adolfa Eichmanna80. Oczywicie nie bya lepa na to, co zego wydarzao si 77. Hannah ARENDT, Kondycja ludzka, tum. Anna agodzka (Warszawa: Wydawnictwo „Aletheia”, 2010), 207. 78 Por. Hannah ARENDT, Denktagebuch: 1950-1973, 549–550. Jak przekonuje P. Sosnowska, myl polityczna Arendt, szczególnie w wymiarze antropologicznym, jest zbudowana na ostrym sporze z Heideggerem i warunkow afirmacj. Arendt odwraca pewne Heideggerowe kategorie: bycie-ku-mierci na narodziny, osamotnienie Dasein zastpuje warunkiem wieloci. Zob. P. SOSNOWSKA, Arendt i Heidegger, s. 159. 79 Zob. H. ARENDT, „Rozumienie i polityka”, 151. 80 Obserwujc Adolfa Eichmanna (Obersturmbannführer SS), Arendt ukua kontrowersyjny dla ydowskich czytelników termin „banalno za”. Eichmann by wedug niej nieledwie „marnym urzdnikiem”, nie odznacza si wielkim ilorazem inteligencji. Ten niepozorny mczyzna w okularach bardzo precyzyjnie i starannie planowa Ostateczne Rozwizanie (Endlösung) wobec europejskich

(49) ydów, ale nie jako demon za, a jako banalny, marny urzdniczyna wielkiej machiny NSDAP. On te, co stao si jawne na procesie, pertraktowa z Judenratami (ciaami samorzdowymi wewntrz gett), ustala rozkady pocigów dowocych wi niów do obozów — wszystko po to, by jak najsprawniej umierci jak najwiksz liczb

(50) ydów. Wedug Arendt.


(52) YCIU H. ARENDT I M. HEIDEGGERA. 103. w powojennych latach europejskiej i wiatowej historii81, niemniej umiaa w sobie odnale pasj i rado ycia, cho zachowanie wasnej tosamoci i siy kosztowao j bardzo drogo. ledzc biografi mylicielki, dostrzegamy, jak bardzo cenia przyja , zaufanie, wierno , otwarto . Sama te staraa si y tymi wartociami. Jej filozoficzna i ludzka solidarno naley do najpikniejszych dowiadcze tych lat. Od 1933 roku na emigracyjnej tuaczce, ufna, mimo niezliczonych trudnoci, poznaa na wylot elementarn groz naszego istnienia: wyzucie z praw, utrat rodzinnego kraju, nieludzkie pooenie bezpa stwowca82.. Przyja , tak istotna dla niej w yciu prywatnym, staa si z czasem take fundamentem jej teorii politycznej i najkrócej mona j streci jako poszukiwanie zotego rodka midzy osamotnieniem jednostek w systemach totalitarnych a naruszajc indywidualn autonomi, apokaliptyczn intymnoci propagowan przez ideologie lewicy. Wymuszonemu braterstwu ucinionych i zagubieniu wyizolowanych indywiduów przeciwstawiaa ideay republika skie — wspólnoty wolnej, otwartej, spójnej i solidarnej83. Bya przekonana, e dziki przebaczeniu i obietnicy zostan „przebudzone” dwa regulatywne mechanizmy ycia publicznego, uruchamiajc procesy, dziki któpostawa Eichmanna, jako wzorowego czonka NSDAP, wizaa si z brakiem mylenia, std uwaaa, e mylenie naley zawsze rozpatrywa w kategoriach etycznych, jego brak skutkuje pojawianiem si za. Przy caych dokonanych potwornociach sam Eichmann nie by ani potworny, ani demoniczny, a jedyna osobliwo , jakiej mona si byo dopatrzy w jego przeszoci, a take w zachowaniu podczas procesu i ledztwa, miaa charakter braku: nie bya to gupota, ale dziwna, najzupeniej autentyczna niezdolno do mylenia. Zob. Hannah ARENDT, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalnoci z a, tum. Adam Szostkiewicz (Kraków: Znak, 2004), 259. Zob. take: Pawe TARAS, Filozoficzne przyczyny ideologii narodowego socjalizmu, praca magisterska napisana na Wydziale Filozofii Chrzecija skiej UKSW, [mps, UKSW 2013], s. 52; L. ADLER, ladami Hannah Arendt, 386–387. 81 „Nasza przyszo nigdy nie bya bardziej nie do przewidzenia — pisaa w 1950 r. — nigdy nie bylimy tak bardzo uzalenieni od si politycznych, którym nie mona ufa , e bd postpoway zgodnie z wymaganiami zdrowego rozsdku i wasnego interesu — si, które ocenianie za pomoc norm minionych stuleci zdaj si wciela czyste szale stwo. Ludzko podzielia si jakby na tych, którzy wierz we wszechmoc czowieka (wierz, e wszystko jest moliwe, jeli si wie, jak pokierowa masami) oraz tych, dla których podstawowym dowiadczeniem staa si wasna bezsilno ”. Hannah ARENDT, „Brzemi”, tum. D. Grinberg, Przegld Polityczny 2002, 55: 18. „Gboki zamt moralny w Niemczech, jaki powsta w wyniku dokonanego przez nazistów pomieszania prawdy i rzeczywistoci, wykracza poza to, co mona by nazwa niemoralnoci, a jego przyczyny tkwi o wiele gbiej ni w samej tylko patologii”. H. ARENDT, „Wizyta w Niemczech”, 117. 82 K. JASPERS, Autobiografia filozoficzna, 80. 83 Zob. Ewa RZANNA, „wiat midzy mioci a mierci. W stulecie urodzin Hannah Arendt”, „Przegld Polityczny” 2006, 76: 86..

(53) 104. KS. JACEK GRZYBOWSKI. rym ludzko nie popadnie w szale stwo. Czowiecze stwo — wierzya — polega na poszerzaniu granic mylenia, kominikowalnoci sensu wspólnego84. Jednoczenie jej wiadoma ydowsko , momentami graniczca z agresywnoci, demonstracyjna niezaleno , jej sarkazm i niezomna wiara w moc i wspaniao ycia, pewno siebie oraz pierwotna ufno , dopeniay j jako osob siln, majc swoje zdanie i swoje tezy 85. Jaka wewntrzna prawo , która cechowaa j we wszystkich tak trudnych dowiadczeniach yciowych (nazizm w Niemczech, przeladowania, emigracja, syjonizm, strata przyjació, nowe ycie w Ameryce i trudne pocztki kariery naukowej za oceanem, ostracyzm i niech rodowisk ydowskich po opublikowaniu refleksji z procesu Eichmanna) sprawia, e udao jej si zachowa wiar w czasach niepewnoci, zagroenia, ucieczki i egzystencji apatrydy86. Bya ufna co do ycia i jego siy. Nawet dowiadczenie totalnej bezsilnoci, izolacji, atomizacji jednostki i cakowitego opuszczenia nie pozbawio jej tego87. Inaczej u jej nauczyciela. Heideggerowi fatalizm dziejów nieuchronnych przyniós raczej pesymizm i smutek ni nadziej: Tymczasem wiat staje si coraz bardziej ponury. […] Europa to ju tylko nazwa, której z perspektywy czasu nie sposób ju wypeni treci. Istota dziejów wydaje si coraz bardziej zagadkowa. Przepa pomidzy najistotniejszym wysikiem czowieka a bezporednim brakiem skutecznoci, staje coraz bardziej niesamowita. Wszystko wskazuje na to, e nasze zwyke wyobraenia kutykaj za sytuacj, która za tym nie nada. Pozostawaby tylko rezygnacja. Ale ja, wrcz przeciwnie, mimo zwikszonego zagroenia zewntrznego widz w tym wszystkim nadchodzenie nowych, a lepiej — najstarszych tajemnic88.. Czy nie jest to, jak twierdzi Julian Young, rezultat przekona , e dzieje bycia, epokowe przemiany pozostaj poza kontrol czy wadz i dlatego zdani jestemy na los bd , jak w wywiadzie rzek sam filozof, „tylko Bóg mógby nas uratowa ” 89 — oczywicie jeliby istnia, a przecie w rozstrzygniciach Heideggera nie jest On ju obecny. 84. Por. Julia KRISTEVA, Geniusz kobiecy. Hannah Arendt. Biografia, tum. Jacek Levin (Warszawa: Wydawnictwo KR, 2007), 234–235. 85 Por. Karl SCHLÖGEL, „O erosie przyja ni w mrocznych czasach”, w: Ludzie w mrocznych czasach, 379. 86 Zob. J. KRISTEVA, Geniusz kobiecy, 118–119. 87 Por. K. SCHLÖGEL, „O erosie przyja ni”, 382. 88 H. ARENDT, M. HEIDEGGER, Korespondencja, 115. 89 Por. J. YOUNG, Heidegger, filozofia, nazizm, s. 189..
