DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rped.2016.8(44).4-5
MAGORZATA SITARCZYK
POSTAWY OJCOWSKIE
A ZACHOWANIA AGRESYWNE MODZIEZ
Y
WSTE P
„Zabójcze dzieciaki”, „Coraz modsi przestepcy”, „Okrutne dzieciaki”, „Przemoc w szkoach” to tylko kilka przykadowych tytuów, jakie mozemy spotkac´ na amach prasy codziennej lub w Internecie. Analiza danych staty-stycznych dotycz acych przestepczos´ci nieletnich wskazuje, ze w zatrwazaj a-cym tempie wzrasta ilos´c´ czynów agresywnych, gwatownych, z uzyciem siy i przemocy dokonywanych przez osoby, które nie ukon´czyy 17 lat.
Wspóczesna psychologia wskazuje na ogromne znaczenie rodziny w gene-zie zachowan´ przestepczych nieletnich, albowiem powszechnie wiadomo, ze to was´nie najblizsze osoby maj a na dziecko najwiekszy wpyw, ksztatuj a jego osobowos´c´ poprzez wychowanie i zaspokajanie jego podstawowych potrzeb. Takze liczne teorie próbuj ace wyjas´nic´ zjawisko przestepczos´ci opieraj a sie na róznych przesankach psychologicznych, wskazuj acych na role rodziny w procesie kryminogenezy. Pewny jest fakt, iz nie istnieje jeden czynnik odpowiedzialny za zjawisko przestepczos´ci. Naturalne jest, ze na demoralizacje nieletnich wpywaj a niekorzystne ukady zmiennych s´rodowi-skowych, psychicznych, biologicznych. Jednak z uwagi na mozliwos´ci badaw-cze nauk spoecznych z reguy dokonuje sie analizy konkretnych zmiennych spoecznych i ich zwi azku z nasileniem zachowan´ przestepczych, agresyw-nych, dewiacyjnych.
Dr MAGORZATA SITARCZYK psycholog, adiunkt Wyzszej Szkoy Ekonomii i In-nowacji w Lublinie; e-mail: sekretariat@wsei.lublin.pl
W niniejszym opracowaniu skupiono sie na analizie zwi azku pomiedzy tym, jak modzi ludzie spostrzegaj a/odbieraj a postawy wychowawcze swojego ojca a tym, jakie jest nasilenie w ich zachowaniu skonnos´ci do reagowania agresj a w róznych sytuacjach spoecznych. W efekcie tak sprecyzowanego problemu badawczego dokonano opisu roli ojca w procesie ksztatowania osobowos´ci i zachowania dzieci (synów i córek) oraz wskazano na wpyw postaw wychowawczych ojca na wystepowanie zachowan´ agresywnych synów i córek.
1. ZNACZENIE OJCA W GENEZIE AGRESYWNOS´CI MODZIEZ Y Ojciec, zdaniem Z. Freuda1, odgrywa najwazniejsz a role w ksztatowaniu mechanizmów funkcjonowania „ja idealnego” – najwyzszej warstwy osobo-wos´ci. Odwouj ac sie do rozwazan´ Freuda mozna stwierdzic´, ze to, jak mody czowiek spostrzega postawy wychowawcze ojca, ma decyduj acy wpyw na jego postawy moralne, w tym na najbardziej pierwotne nakazy moralne (ta-bu), a takze na interioryzacje norm i wartos´ci moralnych2.
Nieco inaczej znaczenie ojca ujmowa T. Parsons3. Jego zdaniem naj-bardziej korzystny dla rozwoju spoecznego i moralnego dziecka jest wyraz´ny podzia ról poszczególnych czonków rodziny. Funkcje ekspresyjne, takie jak umiejetnos´c´ zespolenia psychicznego czonków rodziny, stworzenie atmosfery wzajemnego zrozumienia i zyczliwos´ci, peni matka. Funkcje instrumentalne, w tym zapewnienie rodzinie odpowiednich s´rodków do zycia i okres´lonego statusu spoecznego realizuje ojciec4. Ojciec posiada wadze i autorytet, dy-sponuje systemem nagród i kar. Matka dba o domowe ognisko, o emocje, ciepo, bezpieczen´stwo i mios´c´. Zdaniem T. Parsonsa taki ukad jest najbar-dziej odpowiedni dla prawidowego rozwoju moralnego, spoecznego i emo-cjonalnego dziecka.
Zgodnie z podejs´ciem psychodynamicznym najbardziej widoczne w rozwo-ju dziecka oddziaywanie ojca rozpoczyna sie w okresie fallicznym. Dziecko reaguje wówczas na ojca jako na osobe z „innego s´wiata”, jako osobe cieka-w a, ale i wymagaj ac a. Pojawia sie pojecie autorytetu w stosunku do ojca.
1Z. F
REUD, Wstep do psychoanalizy, Warszawa: PWN 1985.
2K. P
OSPISZYL, Ojciec, a wychowanie dziecka, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Z ak” 1980.
3Tamze. 4Tamze.
Tata jest osob a, która staje sie pierwszym obiektem agresji i leku. Peni on role zwi azan a z powstaniem „superego” u dziecka.
W okresie edypalnym ojciec realizuje zadania, które maj a na celu zmiane kierunku erotyzmu dzieciecego z czonków rodziny na osoby z poza s´rodo-wiska rodzinnego. Ojciec musi stopniowo przeksztacac´ sie w „symbol ojca”, aby odpowiednio wypenic´ role przywódcy, kogos´ kto reprezentuje s´wiat zewnetrzny w stosunku do s´wiata rodzinnego. O ojcu jako symbolu mówimy wtedy, gdy pewne cechy i dos´wiadczenia reprezentowane przez ojca maj a odbicie w innych obiektach i postawach. Moment, w którym ojciec staje sie symbolem, jest pocz atkiem nowego etapu w zyciu dziecka5.
Z kolei E. Fromm6 ukazuje znaczenie ojca w procesie wychowania dziec-ka poprzez pryzmat analizy cech mios´ci macierzyn´skiej. Jego zdaniem zasad-nicza róznica pomiedzy mios´ci a ojca i matki wynika z blizszego kontaktu matki z dzieckiem, a takze z tego, ze mios´c´ matki jest mios´ci a bezwarunko-w a. Matka kocha dziecko zawsze i wszedzie, bez wzgledu na wszystko. Mi-os´c´ ojcowska nie jest bezwarunkowa, jest determinowana cechami zachowa-nia dziecka. Mios´c´ ojca do syna/córki nie przypomina bezwarunkowej mi-os´ci matki. Jest to mios´c´ do dziecka, które ojciec kocha najbardziej, bo to was´nie dziecko spenia jego oczekiwania. Mios´c´ ojca jest wtórna w porów-naniu do mios´ci matki. Ojciec, niekiedy przez cae zycie, uczy sie penienia ról rodzicielskich.
E. Fromm7 twierdzi, ze mios´c´ ojcowska ma tez pewne negatywne aspek-ty. Przede wszystkim na mios´c´ ojca trzeba sobie zasuzyc´, a mozna tez j a bardzo atwo stracic´, nie speniaj ac wszystkich oczekiwan´ ojca.
Wedug teorii spoecznego uczenia sia, z jak a rodzic oddziauje na dziec-ko, jest zwi azana ze zgodnos´ci a pci rodzica i dziecka. Pec´ jest czynnikiem, który moze przys´pieszyc´ modelowanie, dlatego ojciec jest najwazniejszym modelem dla syna, matka dla córki.
W koncepcjach poznawczych podkres´la sie, ze najwazniejsze dla rozwoju dziecka jest to, jak syn czy córka spostrzegaj a swojego ojca, jego relacje z dzieckiem, cechy osobowos´ci i zachowania. Z badan´, jakie autorka niniej-szego opracowania prowadzia w latach 2004-2014, wynika, ze modziez maj aca problemy z zachowaniem opisuje swojego ojca jako pesymiste, zmien-nego, zawzietego, atwo obrazaj acego sie, w atpi acego w siebie, penego
wro-5Tamze. 6E. F
ROMM, O sztuce mios´ci, Poznan´: Dom Wydawniczy Rebis 2006.
gos´ci wobec innych. Zdaniem badanych ich ojciec wymaga wsparcia, gdyz czuje sie bezradny w zmaganiu ze stresem i kryzysami. Ujawnia tendencje do wycofywania sie w marzenia, w nierealistyczne cele, fantazje, mrzonki, unika-j ac w ten sposób konfrontacji ze zozonymi sytuacjami zyciowymi. Jest osob a niezaradn a spoecznie, niedojrza a i niezdoln a do ponoszenia odpowiedzial-nos´ci za swoje dziaania. Innych odbiera jako skuteczniejszych i silniejszych, dlatego zabiega o ich wsparcie. Ponadto ojciec, w percepcji badanych, przeja-wia zaleznos´c´, niepewnos´c´ w staprzeja-wianiu czoa wymaganiom dorosego zycia8. Takie cechy ojca powoduj a, ze nie ma on u synów autorytetu, nie jest w sta-nie zapewnic´ im poczucia bezpieczen´stwa, sta-nie potrafi pokazac´ sensu zycia, nie przekazuje wartos´ciowych wzorów zachowania typowych dla osób dojrza-ych. Stanowi negatywny wzorzec osobowy i nieskuteczny model, o negatyw-nych atrybutach w zakresie modelowania spoecznego.
2. POSTAWY RODZICIELSKIE A ZACHOWANIA AGRESYWNE Zdaniem J. Rembowskiego9 postawa rodzicielska (ojcowska, macierzyn´-ska) to caos´ciowa forma ustosunkowania sie rodziców, osobno ojca i matki, do dzieci, do zagadnien´ wychowawczych i rozwojowych, uksztatowana pod-czas penienia funkcji rodzicielskich. Jest to tendencja do zachowania sie w okres´lony sposób wobec syna czy córki. M. Ziemska podobnie definiuje postawe rodzicielsk a10.
Aktualnie w psychologii wychowawczej i psychologii rodziny wyróznia sie wiele klasyfikacji postaw rodziców wobec dzieci. Dziel a one postawy na prawidowe i nieprawidowe, pozytywne i negatywne, kochaj ace i niekocha-j ace, oparte na bliskos´ci i dystansie emocjonalnym z dzieckiem,
zaangazowa-8 M. SITARCZYK, K. PIKOR, Agresywnos´c´ dorastaj acych chopców a percepcja stosunków uczuciowych z rodzen´stwem, w: G. KWIATKOWSKA(red.), Wybrane zagadnienia psychologii
wspó-czesnej, Lublin: Wydawnictwo UMCS 2004; M. SITARCZYK, S´rodowisko rodzinne nieletnich
spraw-ców zabójstw, w: T. ROSTOWSKA, J. ROSTOWSKI(red.), Wokó wychowania. Rola rodziny i szkoy
w procesie socjalizacji dziecka, ódz´: WSInf 2006; M. SITARCZYK, Ojciec w percepcji nieletnich
sprawców przestepstw, w: B. GULLA, M. WYSOCKA-PLECZYK (red.), Przestepczos´c´ nieletnich, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellon´skiego 2009; M. SITARCZYK, Obraz ojca w percepcji
nieletnich sprawców czynów karalnych, w: D. KORNAS-BIELA (red.), Ojcostwo dzis´, Lublin:
Wydawca Fundacja Cyryla i Metodego Inicjatywa Tato-Net 2014.
9 J. R
EMBOWSKI, Wiezi uczuciowe w rodzinie, Warszawa: PWN 1972; TENZ E, Rodzina
w s´wietle psychologii, Warszawa: WSiP 1983. 10M. Z
ne i obojetne, wymagaj ace i niewymagaj ace (Roe, Ziemska, Plopa). Kazda z tych klasyfikacji wskazuje jednoczes´nie na wpyw, jaki dana postawa (re-lacja z dzieckiem) wywiera na ksztatowanie cech osobowos´ci i zachowania dziecka.
Odnos´nie do roli postaw wychowawczych ojców D.B. Lynn i W.L. Sawrey (1959)11 prowadzili badania w rodzinach marynarzy i rybaków, gdzie ojców nie byo w domu najkrócej dziewiec´ miesiecy, najduzsza roz aka trwaa dwa lata. Analizowali wpyw nieobecnos´ci ojca na rozwój psychiczny dzieci i wy-kazali, ze chopcy, którzy wychowywali sie w tych rodzinach, wybierali mniej dojrzae formy zabawy niz chopcy z rodzin normalnych, penych. Wykazy-wali tez mniejsze umiejetnos´ci w zakresie przystosowania sie do grup rówie-s´niczych. Dziewczeta miay troche wyzszy poziom przystosowania od chop-ców, ale o wiele nizszy niz ich kolezanki z penych rodzin. Przejawiay tez mniej samodzielnos´ci.
Podobne wyniki otrzyma P.O. Tiller (1961)12. Bada on modziez w okre-sie adolescencji. Chopcy wskutek dugiej nieobecnos´ci ojca wykazali wieksze problemy w zakresie przystosowania do grupy niz dziewczeta. Dziewczeta w przypadku takiej nietrwaej, okazjonalnej i z reguy obojetnej emocjonalnie relacji z ojcem s a mniej samodzielne, ale chetniej przyporz adkowuj a sie.
Wiele badan´ wskazuje, ze postawy ojcowskie odgrywaj a istotn a role w ksztatowaniu samooceny u córek i synów. S. Coopersmith (1967)13 wy-kaza, ze samoocena chopców bya mocno uzalezniona od poziomu zaangazo-wania sie ojca w wychowanie. Chopcy, którzy byli karani przez ojca, mieli adekwatn a samoocene, natomiast karani przez matki mocno zanizon a. Chopcy silnie zwi azani z ojcem byli bardziej pewni siebie.
Nalezy podkres´lic´, ze przebywanie ojca w domu oraz bliskos´c´ uczuciowa w relacji z nim musz a wystepowac´ razem, aby dziecko miao mozliwos´c´ normalnego rozwoju. Badania H.B. Billera (1974)14 dowiody, ze czestszy kontakt z ojcem, który nie jest opiekun´czy, gorzej wpywa na dziecko niz cakowity brak z nim kontaktu. W. Vogel i C.I. Lauterbach (1963)15 wyka-zali, ze chopcy, którzy sprawiali problemy wychowawcze, oceniali swych oj-ców jako bardziej kótliwych i surowych niz chopcy dobrze przystosowani.
11Za: K. POSPISZYL, Ojciec, a wychowanie dziecka. 12Za: J. REMBOWSKI, Rodzina w s´wietle psychologii. 13Za: K. P
OSPISZYL, Ojciec, a wychowanie dziecka.
14Za: tamze. 15Za: J. R
Z kolei liczne badania nad genez a postaw lekowych, silnie zwi azanych z róznymi przejawami agresywnos´ci (W.C. Becker i R.S. Krug, 1964; I. Ka-gan, B. Hosken, S. Watson, 1961)16 wykazay, ze surowy i autorytatywny ojciec wzbudza wiecej postaw lekowych u dziewcz at niz u chopców. Posta-wy lekowe s a tez silnie zwi azane z nieobecnos´ci a ojca w rodzinie.
Z innych badan´ wynika, ze lek nie wystepuje u chopców silnie zwi aza-nych z ojcem (D.B. Lynn, 1969)17. Jezeli chopiec uwaza, ze jego zachowa-nie jest zblizone do zachowan´ ojca, to odczuwa on mzachowa-niejszy lek.
Szereg ciekawych studiów na temat wpywu ojca na rozwój norm moral-nych u dzieci przedstawi M. Hoffman (1970). Na podstawie badan´ nad za-chowaniem trzynastolatków wykaza, ze „identyfikacja z ojcem u chopców wpywa na was´ciw a internalizacje norm moralnych i poczucie winy przy naruszaniu tych norm”18. Stosowanie przez ojca kar fizycznych u chopców, jak i u dziewczynek powoduje jedynie powierzchowne przyswojenie norm moralnych. Przejawia sie to brakiem poczucia winy przy ich naruszaniu i bra-kiem gotowos´ci do rozumienia innych ludzi. Jak stwierdza autor, surowe metody stosowane przez ojca s´cis´le koreluj a z tendencj a do zwierzania sie dzieci. Zwierzania te s a wskaz´nikiem braku dojrzaos´ci i potrzeby ulegos´ci. agodna postawa wychowawcza ojca okazaa sie najbardziej korzystna dla ksztatowania sie u dziecka emocjonalnych skadników wartos´ciowania moral-nego. Uczucia moralne u dzieci byy wszechstronnie rozwiniete, gdy ojciec liczy sie z opini a dziecka na temat jego postaw wychowawczych19. M. Hoffman (1971) w jednej ze swoich prac wskaza na negatywny wpyw nieobecnos´ci ojca na rozwój moralnos´ci u dzieci. Nieobecnos´c´ ta ma najmniej korzystny wpyw na rozwój synów. Chopcy, którzy wychowuj a sie bez ojca, s a mniej skonni do akceptowania upomnien´ i maj a mniejsze poczucie winy po naruszeniu norm20.
3. PROBLEM BADAWCZY
Na podstawie powyzszych twierdzen´ wynikaj acych ze studiów empirycz-nych nad zwi azkiem postaw ojcowskich z samoocen a, lekiem, agresywnos´ci a i moralnos´ci a dzieci, postawiono pytanie dotycz ace tego, jak aktualnie, w
no-16Za: K. P
OSPISZYL, Ojciec, a wychowanie dziecka.
17Za: tamze. 18Za: tamze. 19Za: tamze. 20Za: tamze.
wej rzeczywistos´ci spoecznej, ksztatuj a sie zwi azki pomiedzy percepcj a postaw wychowawczych ojca a nasileniem zachowan´ agresywnych u jego dzieci, synów i córek. W celu empirycznego uzasadnienia podjetego tematu, zaprezentowano badania obrazuj ace te zaleznos´ci w rodzinach z lat szes´c´dzie-si atych. Uznano bowiem, ze badania prowadzone w tamtym czasie byy repre-zentatywne dla rodzin, z jakich pochodz a wspóczes´ni ojcowie, i oddaj a kli-mat oraz wpywy, jakim podlegali dziadkowie i/lub ojcowie modych ludzi uczestnicz acych w omawianych badaniach. Tym samym dodatkowym proble-mem badawczym podjetym w niniejszym opracowaniu jest odpowiedz´ na pytanie, czy nadal, pomimo zmian spoecznych, politycznych i gospodar-czych, które wymuszaj a zmiany relacji wewn atrzrodzinnych, zachodz a po-dobne zwi azki i zaleznos´ci pomiedzy postawami ojca a nasileniem agresji u dzieci.
Badania prowadzone w latach szes´c´dziesi atych XX wieku przez R.D. Hes-sa i G. Handla (1956)21 wykazay, ze bardziej agresywni s a synowie ojców agresywnych, niz chopcy maj acy agodnych ojców. Ojcowie i synowie s a do siebie bardzo podobni, jes´li chodzi o stopien´ agresji. Miedzy ojcami a córka-mi nie ma tak duzego podobien´stwa.
Z kolei M. Hoffman (1971) prowadzi badania ws´ród trzynastolatków i wykaza, ze uczniowie, którzy uwazali ojców za bardziej od matek godnych podziwu, przejawiali wiecej agresji. W.J. McCordowie i A. Howard (1961) prowadzili piecioletnie obserwacje chopców zamieszkuj acych biedne dzielni-ce Bostonu. Wyniki ich badan´ wykazay, ze poziom agresji jest zalezny od metod wychowawczych. Jezeli ojciec i matka byli agresywni, to dziecko tez objawiao agresje.
Inne uzasadnienie zaozonego zwi azku znajdujemy w badaniach prowadzonych przez M.K. Bacona, I.L. Childa i H. Barry'ego (1963), które pokazay, ze chop-cy rzadko przebywaj acy z ojcem s a bardziej agresywni i czes´ciej popeniaj a przestepstwa. Natomiast R.L. Jenkis (1968)22 wykaza, ze ojcowie nieletnich przestepców czesto przejawiali duz a sztywnos´c´ w sferze postaw intelektualnych, skonnos´c´ do przesadnej kontroli, impulsywnos´c´ i skonnos´c´ do alkoholizmu23.
Takze wpyw ojca na zachowania przestepcze dziewcz at jest istotny. Z ba-dan´ R.L.S. Browna i D. Redferinga (1974)24 wynika, ze dziewczeta w
cza-21Za: tamze. 22Za: tamze. 23Za: tamze. 24Za: J. R
sie pobytu w zakadzie poprawczym mówi a dobrze o obojgu rodzicach. Gdy jednak wracaj a do domu, ich stosunek do matki zmienia sie na negatywny, a stosunek do ojca pozostaje pozytywny.
Na podstawie swoich badan´ z tego zakresu A. Friedman (1969) stwierdzi, ze zarówno chopcy, jak i dziewczeta potrzebuj a silnego ojca. Jezeli ojciec nie jest dominuj acy w rodzinie, to dziecko, szczególnie córka jest agresywna w stosunku do matki za to, ze „krzywdzi ojca”25.
W modelu badawczym przyjetym w omawianych badaniach zaozono, ze zmienna niezalezna to percepcja postaw ojcowskich dokonana przez gimnazja-listów za pomoc a Skali Postaw Rodzicielskich M. Plopy, a zmienna zalezna to nasilenie zachowan´ agresywnych mierzone Kwestionariuszem Agresywnos´ci Modziezy Reaktywnos´c´ Emocjonalna.
Skala Postaw Rodzicielskich M. Plopy26 skada sie z dwóch wersji: „Mo-ja matka” i „Mój ojciec”. Kazda z wersji zawiera po 75 twierdzen´. Narzedzie jest przeznaczone do oceny postaw wychowawczych rodziców w subiektywnej perspektywie percepcyjnej przez modych ludzi w wieku 13-19 lat i umozli-wia okres´lenie nasilenia pieciu postaw rodzicielskich: postawy akceptacji – odrzucenia, autonomii, ochraniania, wymagania i niekonsekwencji wycho-wawczej27.
Kwestionariusz Agresywnos´ci Modziezy opracowany przez U. Sajewicz-Radtke, B.M. Radtke oraz D. Kalka28 przeznaczony jest do oceny nasilenia agresji bezpos´redniej, pos´redniej, werbalnej, opozycyjnos´ci oraz drazliwos´ci i kamstwa. Narzedzie bazuje na samoopisie.
Obu narzedziami przebadano acznie 123 osoby, w tym 40 chopców i 83 dziewczeta. Wszyscy badani s a uczniami klasy I, II i III gimnazjum w duzym mies´cie.
4. WYNIKI BADAN´ WASNYCH
Nasilenie zachowan´ agresywnych w badanej grupie gimnazjalistów, mie-rzone w samoopisie, prezentuje tabela 1.
25K. POSPISZYL, Ojciec, a wychowanie dziecka. 26M. P
LOPA, Wiezi w mazen´stwie i rodziniey. Metody badan´, Kraków: Oficyna Wydawni-cza „Impuls” 2005.
27Tamze. 28U. S
AJEWICZ-RADTKE, B.M. RADTKE, D. KALKA, Kwestionariusz Agresywnos´ci
Tabela 1. Zachowania agresywne gimnazjalistów. Wyniki Kwestionariusza Agresywnos´c´ Modziezy Reaktywnos´c´ Emocjonalna (n-123)
Statystyki opisowe Zmienna:
forma zachowan´ agresywnych
N Minimum Maksimum S´rednia Odchylenie standardowe Kamstwo 123 2,00 18,00 7,4390 3,07861 Agresja bezpos´rednia 123 9,00 45,00 20,7642 7,89800 Agresja pos´rednia 123 13,00 65,00 29,3496 10,45128 Drazliwos´c´ 123 9,00 43,00 26,3252 6,89915 Opozycyjnos´c´ 123 8,00 40,00 22,8130 6,71230 Agresja werbalna 123 14,00 59,00 33,8943 10,47543 Wynik ogólny reaktywnos´c´ emocjonalna 123 63,00 246,00 133,2033 36,91505
Ws´ród zachowan´ agresywnych badanej modziezy najczes´ciej i najsilniej zaznacza sie agresja werbalna. Oznacza to, ze modziez jest s´wiadoma tej formy agresji i najczes´ciej przyznaje sie do tego typu zachowania. Kolejnym zachowaniem, na które wskazali badani uczniowie, jest opozycyjnos´c´ ujawnia-nia w róznych relacjach spoecznych. W dalszej kolejnos´ci pojawiaj a sie: drazliwos´c´, agresja pos´rednia oraz agresja bezpos´rednia. Najwieksze zróznico-wanie nasilenia dotyczy agresji werbalnej i pos´redniej.
Dalej analizowano percepcje postaw ojcowskich i wykazano, ze zdaniem badanych gimnazjalistów ojcowie najczes´ciej przejawiaj a wobec synów i có-rek postawe akceptacji oraz autonomii (tabela 2). Najrzadziej w relacji z ojcem modzi ludzie dos´wiadczaj a niekonsekwencji. Natomiast postawy ochraniaj aca i wymagaj aca s a nasilone w stopniu przecietnym. Taka konste-lacja postaw rodzicielskich ojców wskazuje, ze ojcowie badanej modziezy s a zainteresowani problemami dziecka, d az a do relacji partnerskich opartych na wzajemnym zaufaniu, akceptuj a fakt, iz ich dorastaj ace dziecko potrzebuje prywatnos´ci, ucz a go samodzielnos´ci. Jednoczes´nie zachowanie ojca, zdaniem badanych, jest dostosowane do potrzeb dziecka. Taki obraz postawy ojca moze sugerowac´ skonnos´c´ do idealizowania ojca oraz wskazywac´ na zycze-niowy i obronny stosunek do badania relacji z ojcem.
Tabela 2. Postawy rodzicielskie ojców w percepcji gimnazjalistów. Wyniki Skali Postaw Rodzicielskich wersja „Mój ojciec” (n-123)
Statystyki opisowe Zmienna:
postawa wychowawcza ojca N Minimum Maksimum S´rednia
Odchylenie standardowe Akceptacja 123 15,00 75,00 53,5610 14,36306 Autonomia 123 17,00 75,00 53,4797 12,37286 Ochranianie 123 15,00 73,00 46,1220 10,43998 Wymaganie 123 16,00 73,00 45,6829 14,17821 Niekonsekwencja 123 13,00 75,00 43,6504 15,03983
Analiza zwi azków pomiedzy postawami ojców a agresj a wskazaa na wiele ciekawych zaleznos´ci, które przedstawiono w tabeli 3.
Analizy korelacyjne wewn atrztestowe wykazay, ze w percepcji badanej modziezy wystepuje znacz aca wspózaleznos´c´ pomiedzy postawami ojców a przejawian a przez badanych agresj a interpersonaln a.
Postawa wymagaj aca koreluje istotnie statystycznie i dodatnio z agresj a bezpos´redni a (r=338, pi=0.01), drazliwos´ci a (r=374, pi=0.01) i agresj a werbal-n a (r=343, pi=0.01). Najsilniejsza zaleznos´c´, miedzy analizowanymi zmien-nymi, dotyczya postawy wymagaj acej i drazliwos´ci.
Mozna zatem wnioskowac´, ze wymagaj acy ojciec, który nie liczy sie z mozliwos´ciami i potrzebami dziecka, a koncentruje na zadaniach i oczeki-waniach dotycz acych uzyskiwanych przez dziecko rezultatów dziaania, wy-wouje u synów i córek napiecie emocjonalne, okazywane w postaci drazli-wos´ci w relacjach spoecznych. Taka postawa ojca sprzyja reagowaniu za pomoc a agresji werbalnej i bezpos´redniej. Tym samym wi aze sie z kolejnymi problemami wychowawczymi i nasila wymagania, jakie ojciec stawia synowi lub córce. Taki mechanizm bednego koa wydaje sie dos´c´ czytelny i mozliwy do zmiany. Postaw a jest zrozumienie wzajemnego wpywu w relacji ro-dzicdziecko.
Postawa niekonsekwencji koreluje istotnie statystycznie i dodatnio z draz-liwos´ci a (r=351, pi=0.01), agresj a werbaln a (r=389, pi=0.01) i agresj a bez-pos´redni a (r=313, pi=0.01). Najsilniejsza zaleznos´c´ wystepuje pomiedzy po-staw a niekonsekwencji a agresj a werbaln a. Dodatni i istotny statystycznie poziom tego zwi azku wskazuje, ze im czes´ciej modziez dos´wiadcza niekon-sekwencji wychowawczej ze strony ojca, tym czes´ciej reaguje, w róznych relacjach spoecznych, agresj a werbaln a. Niekonsekwencja wychowawcza
Tabela 3. Analiza zwi azków pomiedzy percepcj a postaw wychowawczych ojców a nasileniem zachowan´ agresywnych ws´ród modziezy
Korelacje
Zmienna Agresja bezpos
´rednia Agresja pos ´rednia Draz liwo s´c ´ Opozycyjnos ´c´
Agresja werbalna Wynik
ogólny
reaktywnos
´c´
emocjonalna Akceptacja ojciec Autonomia ojciec Ochranianie ojciec Wymagania ojciec Niekonsekwencja ojciec
Akceptacja -,219* -,201* -,239** -,398** -,354** -,327** 1 ,853** ,346** -,478** -,616** ,015 ,026 ,008 ,000 ,000 ,000 - ,000 ,000 ,000 ,000 123 123 123 123 123 123 123 123 123 123 123 Autonomia ,287** -,276** -,290** -,386** -,363** -,375** ,853** 1 ,189* -,546** -,578** ,001 ,002 ,001 ,000 ,000 ,000 ,000 ,036 ,000 ,000 123 123 123 123 123 123 123 123 123 123 123 Ochranianie ,019 ,043 ,125 -,088 -,020 ,015 ,346** ,189* 1 ,342** ,224* ,835 ,635 ,167 ,333 ,828 ,867 ,000 ,036 ,000 ,013 123 123 123 123 123 123 123 123 123 123 123 Wymaganie ,338** ,306** ,374** ,269** ,343** ,378** -,478** -,546** ,342** 1 ,847** ,000 ,001 ,000 ,003 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 123 123 123 123 123 123 123 123 123 123 123 Niekonsekwencja ,313** ,305** ,351** ,305** ,398** ,390** -,616** -,578** ,224* ,847** 1 ,000 ,001 ,000 ,001 ,000 ,000 ,000 ,000 ,013 ,000 123 123 123 123 123 123 123 123 123 123 123
** Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustronnie) * Korelacja jest istotna na poziomie 0.05 (dwustronnie)
wyrazaj aca sie niedotrzymywaniem zdania, zmian a regu postepowania, bra-kiem zgodnos´ci miedzy tym, co rodzic mówi, a tym jak postepuje wobec syna/córki, wywouje w s´wiadomos´ci modego czowieka poczucie niespra-wiedliwos´ci, irytacji, takze poczucie winy. Uczucia te s a rozadowywane za pomoc a agresji werbalnej i bezpos´redniej, czesto kierowanej wobec niekon-sekwentnego rodzica. Taka zaleznos´c´ prowadzi do konfliktów we wzajemnych relacjach, do utraty zaufania, ogranicza dziecku poczucie bezpieczen´stwa, obniza poczucie wasnej wartos´ci.
Natomiast postawa akceptacji koreluje istotnie statystycznie i ujemnie z opo-zycyjnos´ci a (r = -398, pi = 0.01) i agresj a werbaln a (r = -354, pi = 0.01). Silna zaleznos´c´ wystepuje takze pomiedzy postaw a akceptacji ze strony ojca a opo-zycyjnos´ci a ujawnian a przez syna lub córke. Ujemny i istotny statystycznie poziom istotnos´ci tego zwi azku wskazuje, ze im czes´ciej modzi ludzie do-s´wiadczaj a akceptacji ze strony ojca, tym mniej intensywnie reaguj a opozy-cyjnos´ci a, buntem, negowaniem postaw i wymagan´ innych ludzi. Mozna zatem wnioskowac´, ze zaspokojenie potrzeby akceptacji w relacji z ojcem sprzyja ksztatowaniu adekwatnej samooceny i w efekcie obniza napiecie emocjonalne, co prowadzi do stabilnych, zrównowazonych relacji spoecznych, wolnych od agresji.
Postawa autonomii dos´wiadczanej ze strony ojca koreluje istotnie staty-stycznie i ujemnie z opozycyjnos´ci a (r = 386, pi = 0.01) i agresj a werbaln a (r = 363, pi = 0.01). Silniejsza zaleznos´c´ wystepuje pomiedzy postaw a auto-nomii a opozycyjnos´ci a. Ujemny i istotny statystycznie poziom istotnos´ci tego zwi azku dowodzi, ze im czes´ciej modziez spotyka sie z postaw a autonomii, dos´wiadcza swobody i rozumnego zaufania ze strony ojca, tym rzadziej, w re-lacjach spoecznych, zachowuje sie buntowniczo, opozycyjnie, prowokuj aco. Przywileje, jakie wi az a sie z autonomi a dawan a dorastaj acemu dziecku, powo-duj a z jednej strony wzrost poczucia sprawstwa, a z drugiej ksztatuj a za-ufanie w relacji z ojcem. Dlatego relacje z dzieckiem oparte o akceptacje i autonomie sprzyjaj a ksztatowaniu dojrzaos´ci emocjonalno-spoecznej sy-nów i córek.
PODSUMOWANIE
Z przeprowadzonych badan´ wynika, ze sposób, w jaki ojcowie wychowuj a swoje dzieci, ma bardzo duzy wpyw na podejmowanie przez synów i córki zachowan´ agresywnych. Badania, reprezentatywne dla wielu podobnych eks-ploracji naukowych, dowodz a, ze rola ojca w rodzinie nie sprowadza sie jedynie do zaspokajania potrzeb materialnych. Ojciec stanowi istotny wzorzec
zachowa-nia i z´ródo autorytetu, a akceptacja, jak a obdarza dziecko, ma decyduj ace zna-czenie dla ksztatowania dojrzaos´ci emocjonalno-spoecznej modych ludzi. Omówione w pracy badania potwierdziy tezy Freuda, McClellanda, Pospiszyla, Ziemskiej. Wykazay tez, ze z´ródem nieprawidowych zachowan´ synów czy córek, w tym agresji werbalnej i pos´redniej, s a takie postawy ojców, jak niekon-sekwencja i nieuzasadnione nadmierne wymagania. Pozwoliy tez w peni po-twierdzic´ kierunki i zaleznos´ci, jakie w relacji ojciecdziecko opisywano i anali-zowano w badaniach naukowych lat szes´c´dziesi atych XX wieku.
BIBLIOGRAFIA FREUD Z., Wstep do psychoanalizy, Warszawa: PWN 1985.
FROMM E., O sztuce mios´ci, Poznan´: Dom Wydawniczy Rebis 2006.
PLOPA M., Wiezi w mazen´stwie i rodzinie. Metody badan´, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2005.
POSPISZYL K., Ojciec, a wychowanie dziecka, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Z ak” 1980.
REMBOWSKIJ., Rodzina w s´wietle psychologii, Warszawa: WSiP 1983. REMBOWSKIJ., Wiezi uczuciowe w rodzinie, Warszawa: PWN 1972.
SAJEWICZ-RADTKEU., RADTKEB.M., KALKAD., Kwestionariusz Agresywnos´ci Modziezy Reaktywnos´c´ Emocjonalna (KAM-RE), Warszawa: PTPiP 2010.
SITARCZYKM., Obraz ojca w percepcji nieletnich sprawców czynów karalnych, w: D. KORNAS -BIELA(red.), Ojcostwo dzis´, Lublin: Wydawca Fundacja Cyryla i Metodego Inicjatywa Tato-Net. 2014, s. 183-199.
SITARCZYKM., Ojciec w percepcji nieletnich sprawców przestepstw, w: B. GULLA, M. WYSOC -KA-PLECZYK(red.), Przestepczos´c´ nieletnich, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-lon´skiego 2009, s. 161-171.
SITARCZYK M., PIKORK., Agresywnos´c´ dorastaj acych chopców a percepcja stosunków uczu-ciowych z rodzen´stwem, w: G. KWIATKOWSKA (red.), Wybrane zagadnienia psychologii wspóczesnej, Lublin: Wydawnictwo UMCS 2004, s. 169-184.
SITARCZYKM., S´rodowisko rodzinne nieletnich sprawców zabójstw, w: T. ROSTOWSKA, J. RO -STOWSKI(red.), Wokó wychowania. Rola rodziny i szkoy w procesie socjalizacji dziecka, ódz´: WSInf 2006, s. 209-216.
ZIEMSKAM., Postawy rodzicielskie, Warszawa: PWN 1979.
POSTAWY OJCOWSKIE A ZACHOWANIA AGRESYWNE MODZIEZ Y S t r e s z c z e n i e
W opracowaniu skupiono sie na analizie zwi azku pomiedzy tym, jak modzi ludzie spo-strzegaj a postawy wychowawcze swojego ojca, a tym, jakie jest nasilenie ich skonnos´ci do reagowania agresj a w róznych sytuacjach spoecznych.
W efekcie tak sprecyzowanego problemu badawczego dokonano opisu roli ojca w procesie ksztatowania osobowos´ci i zachowania dzieci (synów i córek), a takze wskazano na wpyw postaw wychowawczych ojca na wystepowanie zachowan´ agresywnych dorastaj acej modziezy. Badania przeprowadzone w grupie 123. gimnazjalistów potwierdziy, ze z´ródem nieprawi-dowych zachowan´ synów oraz córek, w tym agresji werbalnej i pos´redniej, s a takie postawy ojców, jak niekonsekwencja i nieuzasadnione nadmierne wymagania.
Opisane w analizowanych badaniach zaleznos´ci pomiedzy percepcj a postaw wychowaw-czych ojców a nasileniem zachowan´ agresywnych synów i córek w peni potwierdziy kierunki i zaleznos´ci, jakie w relacji ojciecdziecko opisywano i analizowano w badaniach naukowych lat szes´c´dziesi atych XX wieku.
Sowa kluczowe: rodzina; postawa ojcowska; percepcja postaw rodzicielskich; agresywnos´c´;
zachowania agresywne.
PATERNAL ATTITUDES IN THE CONTEXT OF AGGRESSIVE BEHAVIOUR BY YOUNG PEOPLE
S u m m a r y
This study focuses on analysing the correlations between how young people perceive the upbringing attitudes of their father and the degree of their proneness to react with aggression in various social situations.
This research problem was the basis for describing the role of the father in shaping the personality and behaviour of children (sons and daughters), and the impact of the upbringing attitudes of the father on aggressive behaviour among adolescents.
A study based on a group of 123 middle school students has confirmed that such paternal attitudes as inconsistency and unfounded excessive demands underlie the inappropriate beha-viour of sons and daughters, including verbal and indirect aggression.
The correlations described in the analysis between the perception of the upbringing attitu-des of fathers and the intensity of the aggressive behaviour of their sons and daughters have fully confirmed the directions and interdependencies in the father-child relations which were described and analysed in studies conducted in the 1960s.
Key words: family; paternal attitude; perception of parental attitudes; aggressiveness;
