Systemy zieleni miejskiej w Polsce – ewolucja i problemy kszta³towania
Urban green areas systems in Poland – evolution and problems of management
Barbara Bo¿êtka
Uniwersytet Gdañski, Katedra Geografii Fizycznej i Kszta³towania Œrodowiska, ul. R. Dmowskiego 16a, 80-264 Gdañsk, e-mail: geobb@univ.gda.pl
Abstract: Natural values of urban greenery are profound, especially when their role in constituting the basis of an ecological system is considered. Contemporary urban ecological systems tend to link green areas established a long time ago (mainly parks and gardens) with new elements of different origins: green corridors and structures located in urban fringes, both exceeding the city boundaries.
Presented work focuses on two main issues: evolution and management of urban green areas in Poland. Firstly, an analysis of the changes of urban green systems in Poland with relation to ecological functions and similarities to universal tendencies is conducted. Secondly, some fundamental concerns of greenery management are revealed.
Then, the present state of trees, their resources and relevant changes in several Polish cities (Bydgoszcz, Katowice, Kielce, Kraków, £ódŸ, Poznañ, Wroc³aw) are examined. In consequence, the paper underlines the concern of environmental deterioration. The degradation of green areas, which is often advanced, results mainly from a chaotic urban development and weaknesses of landscape architecture characteristic of the Post-War period. Nowadays forming new structures, skilful gardening and integration of green systems into regional ecological networks become highly-needed activities leading to improvement in towns’ greenery.
Key words: urban green areas, values, changes, degradation S³owa kluczowe: zieleñ miejska, wartoœci, zmiany, degradacja
Wstêp
Jedn¹ z najistotniejszych ról w kszta³towaniu przestrzeni przyrodniczej miast spe³niaj¹ tereny zieleni.
Problematyka znaczenia tych terenów, ich pielêgnacji, planowania i ochrony zosta³a doœæ szeroko opisana w literaturze krajowej (por. np. Czarnecki 1961, Zielonko 1967, Zielonko, Siewniak 1973, Hejmanowski 1989, £ukasiewicz 1989). Niezaprzeczalne s¹ wartoœci obszarów zieleni oraz potrzeba wzmocnienia ich jakoœci. W tym artykule powy¿sze kwestie zostan¹ ujête w sposób ogólny. Opracowanie koncentruje siê raczej na zagadnieniu przemian g³ównych sk³adowych systemu zieleni miejskiej w ujêciu
historycznym, a tak¿e na wspó³czesnych problemach zwi¹zanych z kszta³towaniem zieleni miejskiej w Polsce.
Szczególn¹ cech¹ wspó³czesnych systemów przyrodniczych miast jest po³¹czenie obiektów kszta³tuj¹cych zieleñ miejsk¹, od dawna wpisanych w strukturê miasta (przede wszystkim parków i ogrodów), z elementami, które w³¹czono do uk³adu relatywnie niedawno, takimi jak strefa brze¿na miasta i siêgaj¹ce daleko poza oœrodek miejski ci¹gi ekologiczne. Interesuj¹ce wobec powy¿szego jest, jak procesy te przebiegaj¹ w Polsce, w jaki sposób zmieniaj¹ siê systemy zieleni miejskiej i, co bardzo wa¿ne ze wzglêdu na zagro¿enia œrodowiska przyrodniczego, jak du¿y jest udzia³ nowych za³o¿eñ zieleni.
Przedstawiany artyku³ czêœciowo odnosi siê do analizy wymienionych procesów.
Rozpoznanie zagadnienia poprzedzone zosta³o studiami literatury przedmiotu, obserwacjami nad funkcjonowaniem terenów zieleni i zarz¹dzaniem nimi oraz badaniami poœwiêconymi zmianom zachodz¹cym w zasobach zieleni miejskiej w Polsce w ostatnim dwudziestoleciu. Dotychczasowe rezultaty podjêtych prac pozwalaj¹ wskazaæ g³ówne problemy zwi¹zane z degradacj¹ systemów zieleni miejskiej i koniecznoœci¹ poprawy stanu zieleni. Uprawniaj¹ ponadto do sugestii o tendencjach zmian obejmuj¹cych funkcjê i strukturê systemów zieleni miejskiej. Rozwa¿ania teoretyczne, w których wa¿ne miejsce zajmuje w¹tek ewolucji systemów zieleni, rozszerzone zosta³y o wyniki badañ szczegó³owych.
System zieleni miejskiej – definicja i idea
Miasto jest specyficznym geosystemem. Zasadnicz¹ cechê tego otwartego systemu stanowi, jak podkreœla Bartkowski (1981, 1986), bardzo silna zale¿noœæ funkcjonowania od wp³ywu cz³owieka.
Oddzia³ywania antropogeniczne najwyraŸniej zwi¹zane s¹ z technosfer¹, ale zaawansowanej modyfikacji ulegaj¹ te¿ pozosta³e sk³adowe systemu. Dotyczy to równie¿ elementów, które pos³uguj¹c siê kategori¹ genetyczn¹, zakwalifikowaæ nale¿y do biosfery. Sk³adowe biotyczne obok hydrologicznych decyduj¹ bowiem o potencjale ekologicznym jednostek miejskich.
Pytanie: „Czy miasto jest systemem ekologicznym czy te¿ kompleksem systemów ekologicznych?”
(zadaje je m.in. Szponar 2003: 236) ma bardzo istotne znaczenie w kontekœcie rozpatrywania struktury przyrodniczej. W zale¿noœci od skali analizy, charakteru danego geosystemu miejskiego, sposobu integracji poszczególnych uk³adów ekologicznych miasto traktuje siê jako jeden system ekologiczny lub uk³ad systemów ekologicznych. Obszary wchodz¹ce w sk³ad tzw. systemu przyrodniczego miasta nie zawsze tworz¹ jedn¹ spójn¹ ca³oœæ. Znacznym utrudnieniem dla badacza jest koniecznoœæ zmierzenia siê z rozbie¿noœci¹ polegaj¹c¹ na tym, ¿e z jednej strony geosystem miasta cechuje siê otwartoœci¹, z drugiej natomiast nie mo¿e sprostaæ wymogowi naœladowania zasiêgu struktur naturalnych przez zasiêg jednostki administracyjnej. Dodaæ nale¿y, ¿e ujmuj¹c miasto w kategoriach systemowych, sk³adowe przyrodnicze trzeba nazwaæ podsystemem przyrodniczym, funkcjonuj¹cym równolegle z podsystemem spo³eczno-ekonomicznym czy technicznym. Jednak¿e w nomenklaturze specjalistycznej najczêœciej operuje siê pojêciem systemu, nie podsystemu („system przyrodniczy”, „system ekologiczny”).
System zieleni miejskiej stanowi umown¹ jednostkê konceptualn¹ obejmuj¹c¹ tereny zieleni w mieœcie, uporz¹dkowane w pewien uk³ad organizacyjny, zazwyczaj nawi¹zuj¹cy do kompozycji urbanistycznej.
Umown¹ miêdzy innymi dlatego, ¿e cechuje siê (i powinien siê cechowaæ) nawi¹zaniem do struktur przyrodniczych s¹siedztwa – ma zwykle przed³u¿enie na terenach otwartych strefy podmiejskiej i nastêpnie wchodzi w sk³ad sieci powi¹zañ ekologicznych w skali ponadlokalnej. Granice administracyjne miasta natomiast w sposób nienaturalny ograniczaj¹ obszar systemu. Jednostki zieleni ³¹czone s¹ w systemy m.in. w celu zwiêkszenia ich efektywnoœci, odpornoœci na zagro¿enia oraz ze wzglêdów organizacyjnych (Siewniak, Mitkowska 1998).
Tereny zieleni miejskiej s¹ niejednoznacznie definiowane i identyfikowane. Odmiennoœci¹ cechuj¹ siê tak¿e ich klasyfikacje. Czarnecki (1961) wydzieli³ 5 kategorii terenów zieleni: zieleñ dostêpn¹, o specjalnym przeznaczeniu, towarzysz¹c¹ oraz tereny gospodarki rolnej i leœnej – podzia³ ten w³¹cza wiêc do systemu obszary produkcji rolnej, ogrodniczej i leœnej. Giedych (2003) podaje przyk³ady klasyfikacji terenów zieleni w oparciu o kryteria funkcji, po³o¿enia, dostêpnoœci, rangi, poziomu obs³ugi mieszkañców i kategorii przestrzeni wypoczynkowej; szczegó³ow¹ klasyfikacjê, uwzglêdniaj¹c¹ nadrzêdnoœæ kryterium funkcji u¿ytkowej proponuj¹ Szumañski i Niemirski (2005), wyró¿niaj¹c blisko 80 podrodzajów terenów zieleni.
Warto zwróciæ uwagê na niejednoznacznoœæ terminu „tereny zieleni”. Giedych (2005), opieraj¹c siê na analizie literatury krajowej, podkreœla, ¿e s¹ one najczêœciej rozumiane jako ogó³ terenów niezabudowanych (co zbli¿a je do pojêcia terenów otwartych) lub jako tereny pokryte roœlinnoœci¹ o dominuj¹cej funkcji wypoczynkowej. Swego rodzaju próbê po³¹czenia obu aspektów zawiera ustawa o ochronie przyrody z 16.04.2004 r. W myœl jej zapisu (art. 5) tereny zieleni okreœlane s¹ jako tereny wraz z infrastruktur¹ techniczn¹ i budynkami funkcjonalnie z nimi zwi¹zanymi, które pokryte s¹ roœlinnoœci¹, znajduj¹ siê w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pe³ni¹ funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub os³onowe, a w szczególnoœci: parki, zieleñce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a tak¿e zieleñ towarzysz¹ca ulicom, placom, zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, sk³adowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowym i przemys³owym. Poza obiektami wymienianymi tutaj przez ustawê do terenów zieleni bywaj¹ w³¹czane obszary ³¹k, pastwisk, lasów, a nawet pól uprawnych – w³aœnie te elementy stanowi¹ zazwyczaj najwiêksz¹ powierzchniowo grupê obiektów.
System zieleni miejskiej mo¿e zostaæ uznany za sk³adow¹ szerszego uk³adu, który skupia nie tylko wewnêtrzne obiekty wyznaczaj¹ce strukturê przyrodnicz¹ miasta i relacje miêdzy nimi, ale tak¿e obszary zieleni otoczenia i zarazem adekwatne powi¹zania z otoczeniem. Wraz z zazêbiaj¹cymi siê systemami:
terenów otwartych, rekreacyjnych, chronionych tworzy system, który stanowi wy¿sz¹ hierarchicznie jednostkê. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e uk³ady ekologiczne miast s¹ analizowane w wielu ujêciach, istniej¹ ró¿ne koncepcje ich identyfikacji i delimitacji. Bardzo du¿¹ popularnoœæ zdoby³a idea systemu przyrodniczego miasta. Jej analizê przedstawiaj¹ Szulczewska i Kaliszuk (2005), okreœlaj¹c terminem idei systemu przyrodniczego miasta zbiór koncepcji planistycznych, ³¹czonych przez wspólny cel – wyodrêbnienie w strukturze miasta obszarów powi¹zanych przestrzennie, których g³ówn¹ rol¹ jest funkcja œrodowiskotwórcza (s. 8). W takim ujêciu do koncepcji systemu przyrodniczego miasta (rozwijanej m.in.
przez Stalê 1986) odnosz¹ siê inne modele teoretyczne, w tym osnowy ekologicznej PrzewoŸniaka (2002, 2004) czy trzonu przyrodniczego miasta (Biernacki 1990). Idea ta, mog¹ca pe³niæ rolê pewnego narzêdzia operacyjnego w zarz¹dzaniu obszarami przyrodniczymi miast, musi przejawiaæ siê ogromn¹ ró¿norodnoœci¹ form przestrzennych. Dzia³ania zwi¹zane z jej realizacj¹ zosta³y podjête równie¿
w Polsce, np. w Warszawie, Gdañsku (Mieszkowska 2005), Szczecinie (charakterystyka przyk³adów znajduje siê we wzmiankowanej pracy Szulczewskiej i Kaliszuk 2005).
Podkreœlmy, ¿e koncepcja systemu przyrodniczego miasta zosta³a ukszta³towana na prze³omie lat 70.
i 80. XX w., natomiast obszary zieleni organizowa³y przestrzeñ miast ju¿ tysi¹ce lat temu.
Historyczne przekszta³cenia zieleni miejskiej
Historia przemian zieleni miejskiej jest bardzo szerokim zagadnieniem. Przedstawiany artyku³ koncentruje siê na charakterystycznych etapach zmian i punktach zwrotnych rozwoju zarówno struktury, jak i funkcji uk³adów zieleni miejskiej.
Zieleñ zawsze wspó³tworzy ramy kompozycyjne miasta, lecz w pewnych sytuacjach rola obszarów zieleni jest na tyle istotna, ¿e wyznacza kierunki organizacyjne miastu. Przyk³ady takie znane s¹ ju¿ ze staro¿ytnoœci. Jednym z zadañ ogrodów cesarskich nad Tybrem w Rzymie by³a modyfikacja kszta³tu miasta (za: Siewniak, Mitkowska 1998). Szczególnym przypadkiem akcentuj¹cym nadrzêdn¹ rolê terenów zieleni w strukturze jednostek miejskich by³y za³o¿enia urbanistyczno-ogrodowe. Pocz¹wszy od wieku XVII, powstawa³y tzw. urbanistyczne uk³ady sprzê¿one, zdominowane przez rezydencjê pa³acowo-ogrodow¹ (tam¿e). Zaliczyæ do nich nale¿y kompleks Wersalu, ale równie¿ przyk³ady polskie, np. £añcut, Rydzynê, Kozienice.
Opisuj¹c problem rozwoju zieleni, trzeba wzi¹æ pod uwagê przemiany historyczne zachodz¹ce w sztuce kszta³towania ogrodów i w przypisywanych im funkcjach, parki i ogrody stanowi¹ bowiem podstawowe obiekty wchodz¹ce w sk³ad zieleni obszarów zurbanizowanych. Ogrody zwi¹zane z obiektami rezydencjonalnymi (np. ogrody klasztorne, pa³acowe, willowe) powszechnie i w³aœciwie bezkonkurencyjnie stosowane by³y a¿ do wieku XIX. Wiek ten sta³ siê okresem wielkiej popularnoœci ogrodów publicznych, organizacji zieleni towarzysz¹cej ci¹gom komunikacyjnym, rozpowszechniania siê tendencji zak³adania ma³ych obiektów przydomowych. Tendencje te zosta³y utrzymane i zintensyfikowane w wieku XX, kiedy szeroko stosowan¹ praktyk¹ sta³o siê zak³adanie parków i ogrodów publicznych, a dotychczasowe obiekty prywatne bardzo czêsto by³y udostêpniane szerszej publicznoœci. W miarê up³ywu czasu wzrasta³a rozmaitoœæ form obszarów zieleni, obejmuj¹c równie¿ lasy czy tereny otwarte.
Dodajmy, ¿e koniecznoœæ przeciwdzia³ania degradacji œrodowiska przyrodniczego silnie wp³ynê³a na stan i rozwój zieleni miejskiej w³aœnie w wieku XX. Od terenów zieleni oczekiwano poprawy warunków œrodowiskowych miasta. Funkcje nak³adane wówczas na systemy zieleni mo¿na kojarzyæ z tzw. nowymi zadaniami ogrodów (termin wg Siewniak, Mitkowskiej 1998). Zadania te coraz silniej akcentuj¹ role ekologiczne i wartoœci przyrodnicze za³o¿eñ zieleni. Funkcje œrodowiskotwórcze, fitomelioracyjne, ochronne staj¹ siê równie wa¿ne, jak dekoracyjne i rekreacyjne. Aby sprostaæ wymogom wynikaj¹cym z pe³nienia roli ekologicznej, konieczne sta³y siê nowatorskie rozwi¹zania kompozycyjne, takie jak np. park naturalny. U pod³o¿a jego koncepcji le¿¹ preferencje wobec materia³u rodzimego, naœladowanie zbiorowisk naturalnych i zapewnienie miejsca trwa³ego przebywania faunie. Jedn¹ z odmian parku naturalnego stanowi heem park, wywodz¹cy siê z Holandii i charakteryzuj¹cy siê ekstensywnoœci¹ u¿ytkowania oraz doborem roœlin zgodnie z lokalnymi warunkami siedliskowymi.
Aby scharakteryzowaæ pe³ny ci¹g przekszta³ceñ funkcjonalnych zieleni, nale¿y powróciæ do wieku XIX.
Potrzeba dysponowania przez miasto obszarami o du¿ych walorach przyrodniczych znana by³a ju¿ od dawna, jednak rola zdrowotna tych obszarów zosta³a powszechnie dostrze¿ona w wieku XIX.
W podniesieniu znaczenia roli sanitarnej oraz w kontynuacji zadañ estetycznych upatrywaæ mo¿na Ÿróde³ powstania zorganizowanych systemów zieleni. Systemy te zarysowane zosta³y w odmiennych uk³adach kompozycyjnych, do podstawowych wzorów nale¿¹: pierœcieniowy, promienisty, kombinowany (pierœcieniowo-promienisty), plamowy oraz pasmowy (por. Czarnecki 1961: 9–16). Jednoczeœnie zwróæmy uwagê, ¿e od XIX w. za³o¿enia zieleni nara¿one s¹ na skutek rozwoju przemys³u na bardzo silne zagro¿enia. W póŸniejszym czasie obszary aktywne biologicznie zyska³y tak wielkie znaczenie, ¿e powsta³y koncepcje urbanistyczne i projekty miast uznaj¹ce wysok¹ pozycjê funkcji ekologicznej i d¹¿¹ce do maksymalizacji powierzchni przyrodniczej oraz zwiêkszenia jej jakoœci.
Do podstawowych koncepcji nale¿y idea miasta-ogrodu rozwiniêta przez E. Howarda, zak³adaj¹ca organizacjê miast w postaci zwartych krêgów, najczêœciej zwi¹zanych z jedn¹ funkcj¹. Miasta-ogrody posiadaj¹ kolisty park po³o¿ony w rejonie centralnym, aleje poœród zabudowy mieszkaniowej oraz uprawy rolne na zewn¹trz. Poszczególne jednostki sieci osadniczej przedzielone s¹ obszarami otwartymi (por.
Domañski 2002). Koniecznoœæ istnienia rozleg³ych terenów zieleni przedstawia³ w swoich projektach m.in.
Le Corbusier. W latach 30. XX w. narodzi³a siê koncepcja zielonych pierœcieni wokó³ miast, która obecnie jest wdra¿ana w wielu miastach Europy, np. w Londynie czy Berlinie (por. Drapella-Hermansdorfer 2005).
Po II wojnie œwiatowej powsta³y liczne pomys³owe rozwi¹zania tzw. miast przysz³oœci, w których znaczenie sfery przyrodniczej akcentowano w ró¿ny sposób. W latach 60. na przyk³ad prowadzono studia nad linearnym systemem ci¹g³ym; zak³adano, ¿e utworz¹ go 3 pasma funkcjonalne spiête komunikacj¹ poprzeczn¹: mieszkaniowo-us³ugowe z nieuci¹¿liwym przemys³em, upraw rolnych i lasów oraz trzecie – z przemys³em uci¹¿liwym (Wis³ocka 1971, Chmielewski et al. 2004).
Ze szczególn¹ sytuacj¹ spotykamy siê w czasach nam wspó³czesnych, kiedy po deklaracji zawartej w Nowej Karcie Ateñskiej (1998 r.) opracowania planistyczne musz¹ uwzglêdniaæ zasady zrównowa¿onego rozwoju. Powsta³o nawet okreœlenie: „miasta ery zrównowa¿onego rozwoju”; ich konstytucyjn¹ zasad¹ jest szanowanie wymogów œrodowiska przyrodniczego. Realizacja tej zasady mo¿e wprowadzaæ ró¿norodne warianty. Generalnie uk³ad przyrodniczy miasta jest integrowany z sieci¹ powi¹zañ regionalnych, podejmuje siê dzia³ania zmierzaj¹ce do ochrony elementów o wysokich walorach przyrodniczych, zwiêksza siê powierzchniê biologicznie czynn¹, d¹¿y siê ponadto do renaturalizacji przynajmniej wybranych elementów struktury przyrodniczej. Dzia³ania te ³¹czone zostaj¹ nie tylko w programach ochrony krajobrazu, ale równie¿ w programach rewitalizacji przyrodniczej.
Daleko id¹c¹ koncepcjê, czy te¿ zbiór idei urbanistycznych i œrodowiskowych, przedstawia „ekomiasto”, w którym podkreœla siê bardzo du¿¹ rolê czynnika ekologicznego w kszta³towaniu miasta i wprowadza kategoryczne zadania, m.in. w zakresie organizacji transportu (powinien byæ w jak najwiêkszym stopniu niezmotoryzowany b¹dŸ publiczny), recyklingu odpadów (drobiazgowy) czy ogólnego u¿ytkowania przestrzeni (optymalne s¹ miasta niewielkie, jak najbardziej „zazielenione”). Specyficzny dla „miast zrównowa¿onych”, a zw³aszcza dla „ekomiasta” wymóg zwartoœci zabudowy i oszczêdnoœci przestrzeni mo¿e jednak stanowiæ barierê dla rozwoju systemów zieleni. Z tego powodu koncepcja miasta-ogrodu, zak³adaj¹ca wprowadzenie rozleg³ych, ekstensywnie u¿ytkowanych przestrzeni zielonych, jest, paradoksalnie, trudna do przyjêcia w nowych rozwi¹zaniach urbanistycznych (por. Breheny 2002).
Analiza faz ewolucyjnych systemów zieleni miejskiej pozwala stwierdziæ, ¿e uk³ady te w toku swojego rozwoju ulega³y zasadniczym, ale jednoczeœnie stopniowym przemianom. Zmieni³y siê funkcje dominuj¹ce – od d³ugotrwa³ego prymatu funkcji estetycznych po stale rosn¹c¹ rolê funkcji ekologicznych.
Zmieni³ siê tak¿e zakres u¿ytecznoœci, wiek XIX zaakcentowa³ atrybut publicznej dostêpnoœci obiektów i znaczenie przestrzeni wypoczynkowej miast w silniejszy ni¿ dot¹d sposób – zak³adanie miejskich ogrodów ca³kowicie dostêpnych publicznie sta³o siê powszechne.
Wraz z rozwojem samych jednostek miejskich komplikuje siê ich struktura przyrodnicza. Wspó³czesne systemy zieleni miejskiej staj¹ siê bardzo z³o¿one, roœnie liczba form i typów obiektów zieleni, coraz wiêksz¹ rolê zyskuje otoczenie zewnêtrzne. Ponadto system zieleni miejskiej zaczyna pe³niæ funkcjê g³ównego czynnika tworz¹cego wy¿szy uk³ad, który nazwaæ mo¿na, wzorem polskiego piœmiennictwa, systemem przyrodniczym miasta (ryc. 1). Co wa¿ne, do systemu przyrodniczego miasta w³¹czane s¹ obszary podmiejskie (znajduj¹ce siê w wielofunkcyjnej „strefie brze¿nej miasta”), pobliskie tereny o du¿ych walorach przyrodniczych s¹ obci¹¿ane s³u¿ebn¹ funkcj¹ wobec oœrodka miejskiego i traktowane jako przyrodnicza, zdrowotna i rekreacyjna otulina miast. Syndromem obecnych czasów jest zmiana pozycji samego miasta w regionalnym uk³adzie powi¹zañ ekologicznych. Badania ekologii miast wskaza³y nie tylko na problemy zwi¹zane z zaburzeniem uk³adów ekologicznych, ale równie¿ na fakt, ¿e obszary miejskie mog¹ cechowaæ siê du¿¹ ró¿norodnoœci¹ biologiczn¹ i znacznymi walorami przyrodniczymi.
Tereny zurbanizowane o bogatej strukturze przyrodniczej mog¹ pe³niæ rolê wêz³ów ekologicznych lub skupiaæ korytarze ekologiczne (zdaniem Chmielewskiego (2005) stopieñ wysycenia systemu przyrodniczego miasta przez struktury o charakterze wêz³ów lub korytarzy ekologicznych stanowi podstawowy czynnik wp³ywaj¹cy na potencja³ ekologiczny miasta). Jednoczeœnie kompozycja obiektów zieleni zostaje podporz¹dkowana wymaganiom systemu, nadrzêdnoœci funkcji przyrodniczych. Forma ulega uproszczeniu i tendencjom do naturalizacji. Za³o¿enia nowoczesnej sztuki projektowania podkreœlaj¹cej wymagania sfery ekologicznej i rozwoju zrównowa¿onego w du¿ym stopniu znajduj¹ tak¿e
odzwierciedlenie w sztuce komponowania przestrzeni zielonych. Preferowane s¹ formy, materia³ i technologie rodzime, wykazuje siê staranie o oszczêdnoœæ materia³u i energii, wyklucza siê u¿ycie substancji szkodliwych dla œrodowiska (Fuad-Luke 2004).
Wspó³czesnym przeobra¿eniom systemów zieleni miejskiej towarzyszy ³agodzenie presji industrialnej, charakterystycznej dla ustêpuj¹cej epoki rozwoju cywilizacyjnego.
Ryc. 1. System zieleni miejskiej – ewolucja uk³adu i ewolucja koncepcji
I. Rozproszone tereny zieleni. II. Tereny zieleni ³¹czone w system; system zieleni miejskiej wchodzi w sk³ad systemu przyrodniczego miasta. III. System zieleni miejskiej rozszerza siê o obiekty strefy brze¿nej miasta, przekracza granice miasta. IV. System zieleni miejskiej ³¹czy siê z terenami zieleni dalszego s¹siedztwa, miasto jako wêze³ ekologiczny
Fig. 1. Urban green areas system – evolution of the conception and evolution of the pattern
I. Dispersed green areas. II. Green areas linked to perform a system; the system is integrated into ‘the urban natural system’. III. The urban green system widened with objects of an urban fringe. IV. The urban green system linked with green areas located in the further distance; the city as an ecological junction
Przemiany systemów zieleni miejskiej w Polsce
G³ówne fazy rozwoju nakreœlone w poprzednim rozdziale odnosz¹ siê równie¿ do terytorium Polski, jednak¿e w oczywistym zakresie czasowym – dolny pu³ap ogranicza póŸne œredniowiecze. Co istotne, na terytorium naszego kraju powstawa³y nie tylko obiekty czerpi¹ce ze wzorów upowszechniaj¹cych siê w Europie, ale wypracowano równie¿ w³asne odmiany stylistyczne ogrodów (por. Bogdanowski 2000). Dla analizy wspó³czesnego stanu zasobów zieleni miejskiej zasadnicze znaczenie ma okres nastêpuj¹cy po 1945 r.
Lata powojenne, zwi¹zane ze zmian¹ ustroju i granic pañstwa, przynios³y olbrzymie zmiany tak¿e w zakresie kszta³towania polityki planistycznej, zarz¹dzania miastami i musia³y wywrzeæ silny wp³yw na kszta³towanie sfery przyrodniczej. Generalnie zaznaczy³ siê wówczas brak kontynuacji osi¹gniêæ sztuki ogrodowej, chaotyczne „zazielenianie miast” i bezkrytyczne traktowanie parametrów iloœciowych opisuj¹cych zieleñ jako nadrzêrne w stosunku do jej jakoœci. W tle tych procesów obecne by³y dramatyczne problemy ekologiczne, jak stwierdza Kassenberg (1986) w skali kraju osi¹gniêta zosta³a ekologiczna bariera odpornoœci œrodowiska. Degradacji œrodowiska przyrodniczego towarzyszy³ ca³oœciowy kryzys przestrzeni, w tym przestrzeni publicznej. Jednoczeœnie, co mo¿e stanowiæ paradoks w kontekœcie specyfiki planowania przestrzennego, istniej¹cego braku zrozumienia dla problemów ekologicznych, a tak¿e historii sztuki ogrodowej, w okresie powojennym wyraŸnie przedk³adano „wartoœci przyrodnicze” (jakkolwiek nazywane) nad estetycznymi.
W okresie po 1989 r. – w czasie transformacji polityczno-gospodarczej kraju – wzglêdy ekologiczne zaczê³y odgrywaæ coraz wiêksz¹ rolê, a koncepcja rozwoju zrównowa¿onego wymusi³a troskê o sferê przyrodnicz¹. Ponadto w ostatnich latach wiele samorz¹dów lokalnych dostrzeg³o w zieleni miejskiej atut podnosz¹cy atrakcyjnoœæ miasta i wa¿¹cy na sk³onnoœciach inwestycyjnych zainteresowanych podmiotów. Obie przes³anki rozszerzone o wzrost znaczenia terenów wypoczynkowych i zapotrzebowania na nie zdecydowa³y o podniesieniu rangi zieleni do podstawowych zasobów materialnych miasta. Dorobek tego okresu nie mo¿e byæ jednak oceniony jednoznacznie, a jego ocena w du¿ej mierze nale¿y do przysz³oœci; do negatywnych przejawów gospodarowania obszarami zieleni nale¿¹ nowe formy degradacji (przedstawione w nastêpnych rozdzia³ach).
Pytania: jak wielkie s¹ zasoby zieleni, czym siê charakteryzuj¹, jak siê rozwijaj¹, stanowi¹ t³o prac badawczych podejmowanych m.in. przez geografów, planistów, architektów. Wspomnijmy jedynie, ¿e studium nad terenami zieleni miejskiej Poznania przedstawi³a Mierzejewska (2001), zmianami obiektów historycznych Lublina zajê³a siê Przesmycka (2005), rewitalizacj¹ przyrodnicz¹ £odzi – Ratajczyk i Drzazga (2005).
Bior¹c pod uwagê opracowania Czarneckiego (1961) Siewniak i Mitkowskiej (1998), Bogdanowskiego (2000) oraz ustalenia w³asne, w sekwencji przemian systemów zieleni miejskiej w Polsce w znacznym uproszczeniu wyró¿niæ mo¿na nastêpuj¹ce etapy, którym z kolei przyporz¹dkowaæ mo¿na pewne cechy charakterystyczne:
I. Okres do koñca XVIII w.
– przewaga zieleni komponowanej w formie parków i ogrodów o ograniczonej dostêpnoœci, zazwy- czaj istniej¹cych niezale¿nie od siebie,
– pojawienie siê rozleg³ych za³o¿eñ urbanistyczno-ogrodowych (g³. wiek XVIII).
II. Okres od XIX w.
– popularyzacja parków i ogrodów dostêpnych publicznie, – coraz wiêksza ró¿norodnoœæ form zieleni,
– wzrost znaczenia terenów podmiejskich (znaczny wp³yw ruchu turystycznego),
– ³¹czenie terenów zieleni w zorganizowane systemy, np. pierœcieniowo-promienisty Poznania.
III. XX w.
– organizacja uk³adów zieleni miejskiej,
– wzrastaj¹ce znaczenie funkcji ekologicznych, fitosanitarnych, nowe zadania ogrodów, – silna degradacja terenów zieleni,
– uk³ady zieleni wykraczaj¹ poza granice miast, – odmiennoœæ tendencji w 2 okresach:
a. lata 1945–1989
– bezplanowe, masowe „zazielenianie miast”,
– ma³e znaczenie czynnika ekologicznego w rozwoju jednostek miejskich, – s³aby rozwój sztuki ogrodowej, liczne b³êdy w zakresie architektury krajobrazu, b. lata 1989–2008
– wzrost znaczenia funkcji ekologicznej i ochrony œrodowiska w rozwoju kraju,
– pojawienie siê koncepcji zrównowa¿onego rozwoju miast, wzrost znaczenia zieleni miej- skiej,
– nowe formy degradacji o du¿ej skali: nieprawid³owe zabiegi pielêgnacyjne, usuwanie drzew i krzewów zwi¹zanych z modernizacj¹ dróg, zmiany funkcji terenów zieleni,
– wypracowanie koncepcji wy¿szych hierarchicznie jednostek przestrzennych i w³¹czanie sys- temów zieleni miejskiej do systemów przyrodniczych miast,
– adaptacja rozwi¹zañ u¿ytkowych z krajów Europy Zachodniej.
W porównaniu do faz przekszta³ceñ zieleni miejskiej na œwiecie zauwa¿alne jest pewne przesuniêcie czasowe – kolejne okresy rozpoczynaj¹ siê u nas póŸniej, w szczególnym stopniu dotyczy to okresu ostatniego (III a), który nast¹pi³ w Polsce wiele lat póŸniej ani¿eli w Europie Zachodniej. Historia przemian jest w Polsce znacznie bardziej skomplikowana m.in. ze wzglêdu na charakter okresu wojennego i powojennego.
Liczne b³êdy w sztuce kszta³towania przestrzeni przyrodniczej miast oraz d³ugoletnia negacja znaczenia i wymogów œrodowiska przyrodniczego nastêpuj¹ce w latach po II wojnie œwiatowej doprowadzi³y do znacznych zmian w zakresie funkcjonowania terenów zieleni, przyczyni³y siê tak¿e do nasilenia degradacji zieleni miejskiej.
Degradacja terenów zieleni
Obiekty formuj¹ce systemy zieleni miejskiej, podobnie jak i same systemy, podlegaj¹ oddzia³ywaniu wielu czynników, które mog¹ doprowadziæ do ich degradacji. Przede wszystkim negatywne zmiany towarzysz¹ up³ywowi czasu, z tego powodu na dewastacjê, czêsto o charakterze nieodwracalnym, silnie nara¿one s¹ obiekty historyczne.
Zagro¿enia dla terenów zieleni wynikaj¹ zarówno z oddzia³ywania czynników naturalnych, jak i antropogenicznych. Czynniki naturalne wi¹¿¹ siê przede wszystkim z: 1. pogorszeniem a) w³aœciwoœci pod³o¿a, b) warunków klimatycznych, w tym z wystêpowaniem zjawisk o charakterze katastrofalnym – bardzo silnych wiatrów, nag³ego nadmiaru wilgoci oraz 2. gradacj¹ niebezpiecznych owadów lub organizmów chorobotwórczych. Czynniki antropogeniczne, stanowi¹ce bardzo z³o¿on¹ grupê form, przybieraj¹ charakter oddzia³ywañ bezpoœrednich i poœrednich.
Oddzia³ywania bezpoœrednie polegaj¹ na niszczeniu poszczególnych sk³adników zieleni poprzez czynnoœci osób u¿ytkuj¹cych, takie jak wycinanie, wyrywanie roœlin, obrywanie ga³êzi, zbyt intensywne wykorzystywanie rekreacyjne. Do tej grupy nale¿y zaliczyæ jednak tak¿e dzia³ania o charakterze skoordynowanym i przeprowadzane zgodnie z ustaleniami przepisów prawnych. Przeznaczanie terenów
zieleni pod inne funkcje planistyczne, np. pod zabudowê mieszkaniow¹ lub pod obszary komunikacyjne, nale¿y obecnie w Polsce do najwa¿niejszych zagro¿eñ dla systemów zieleni miejskiej.
Oddzia³ywania poœrednie tworz¹ silnie rozbudowan¹ sieæ zale¿noœci. Po pierwsze, wynikaj¹ z degradacji œrodowiska naturalnego i jego poszczególnych sfer, której efektem jest m.in. zmiana stosunków siedliskowych. Po drugie, odnosz¹ siê do sfery spo³eczno-kulturowej, poniewa¿ s¹ konsekwencj¹ braku fachowej opieki nad zieleni¹, ignorancji wobec wartoœci zieleni i ogrodów; warto zauwa¿yæ, ¿e przyczynê tej kategorii negatywnych procesów stanowi¹ nie tylko niedostatki finansowe, ale równie¿ panuj¹ca w drugiej po³owie XX w. ideologia w zakresie dba³oœci o niektóre obiekty dziedzictwa kultury.
Problem negatywnych zjawisk zachodz¹cych podczas formowania zieleni w okresie powojennym opisuje Bogdanowski (2000). Wskazuje na ujemne strony „utylitaryzmu” uwzglêdniaj¹cego przede wszystkim techniczno-normatywny stosunek do kszta³towania zieleni. Wady te polegaj¹ na pominiêciu walorów kompozycyjnych, a skupieniu siê na przydatnoœci u¿ytkowej obszarów zieleni. W efekcie bardzo czêsto zaburzeniu ulega³y walory estetyczne krajobrazu. B³êdy dotycz¹ m.in. monotonnych nasadzeñ wzd³u¿ dróg, bezplanowego zadrzewiania nieu¿ytków i niepoprawnego uzupe³niania ju¿ istniej¹cych obszarów komponowanej zieleni (tam¿e).
O degradacji systemu zieleni miejskiej w kraju mówi¹ równie¿ zaniedbania w zakresie wprowadzania nowych za³o¿eñ komponowanych – parków i ogrodów dostêpnych publicznie. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e rzadko zak³adane s¹ nowe parki lub ogrody, zazwyczaj trzon struktury zieleni miejskiej stanowi¹ nadal uk³ady historyczne lub lasy znajduj¹ce siê w strefie ochronnej miasta b¹dŸ zak³adów przemys³owych.
Problem negatywnych przekszta³ceñ dotyczy oczywiœcie tak¿e elementów starszych. Za³o¿enia historyczne wymagaj¹ najczêœciej znacznie lepszej ani¿eli dotychczas pielêgnacji. Obiekty mniejsze, tj.
zieleñce, skwery, jak równie¿ niektóre ci¹gi uliczne s¹ zazwyczaj objête wiêkszymi nak³adami pracy i œrodków, aczkolwiek nara¿one s¹ równoczeœnie na niew³aœciwie przeprowadzane zabiegi pielêgnacyjne i szkody zwi¹zane z utrzymaniem dróg (problem ubytku drzew i krzewów dotyczy najczêœciej pasm wzd³u¿
linii transportowych). Co wiêcej, powa¿nej przebudowy wymaga dawna zieleñ osiedlowa, natomiast nowe tereny mieszkaniowe bardzo rzadko maj¹ wiêksze obszary zieleni ujête chocia¿by w niewyraŸn¹ ramê kompozycyjn¹. Mo¿na sugerowaæ, ¿e problemy dotycz¹ce stanu zieleni miejskiej s¹ jeszcze jednym przejawem chaosu gospodarki przestrzennej w Polsce. Nadziejê budzi fakt, ¿e dzia³ania na rzecz poprawy jakoœci zieleni miejskiej w ostatnich kilku latach sta³y siê bardziej intensywne, a niektóre miasta, jak np.
Bydgoszcz, maj¹ d³ugookresowe strategie rozwoju zieleni, obejmuj¹ce projekty rewitalizacji dawnych i wprowadzania nowych za³o¿eñ zieleni (Strategia rozwoju 2007).
Zmiany zasobów zieleni miejskiej w wybranych miastach Polski od roku 1990
Jednym z wa¿nych przejawów degradacji zieleni miejskiej jest dramatyczny ubytek roœlinnoœci drzewiastej i krzewiastej wchodz¹cej w sk³ad dawnych za³o¿eñ zieleni. Jak podkreœlono w podrozdziale poprzednim, jest to najczêœciej skutek prowadzenia nie zawsze uzasadnionych dzia³añ w zakresie modernizacji dróg i porz¹dkowania terenu, a tak¿e podejmowania nieprawid³owych czynnoœci pielêgnacyjnych. Zakres strat jest niemo¿liwy do precyzyjnego okreœlenia. Pomoc¹ s³u¿¹ dane opisuj¹ce iloœæ wydanych decyzji zezwalaj¹cych na usuniêcie drzew i krzewów, nale¿y jednak przypuszczaæ, ¿e roœliny, które wyciêto czy zniszczono w inny sposób, bez pozwolenia i bez rejestracji, stanowi¹ bardzo du¿¹ liczbê.
Warto zatrzymaæ siê w tym miejscu nad problematyk¹ kompensacji przyrodniczej. Ubytki powinny byæ kompensowane nasadzeniami, a niektóre drzewa i krzewy przeznaczone do usuniêcia mog¹ zostaæ
obwarowane nakazem przesadzenia w bardziej odpowiednie miejsce. Zgodnie z wymogami ekologicznymi i u¿ytkowymi, nowe nasadzenia powinny preferowaæ gatunki rodzime, dostosowane do warunków lokalnych. Jak dowodzi praktyka oraz publikacje specjalistyczne i popularne, zasady te nie najczêœciej s¹ przestrzegane.
Interesuj¹c¹ kwestiê badawcz¹ stanowi pytanie o charakter zmian w obrêbie zieleni miejskiej w Polsce.
Zagadnieniu temu by³y poœwiêcone m.in. badania autorki dotycz¹ce przemian zachodz¹cych w systemach zieleni du¿ych miast Polski (powy¿ej 200 000 mieszkañców) po roku 1990. Analiza zamieszczona w tej czêœci artyku³u, obejmuj¹ca m.in. wa¿n¹ kwestiê wspó³czesnych ubytków i nasadzeñ drzew i krzewów, mo¿e s³u¿yæ dalszemu rozpoznaniu problemu degradacji oraz zmian systemów zieleni.
Dane na temat zmian w strukturze przestrzennej terenów zieleni oraz bilansu zieleni uzyskano od odpowiednich s³u¿b samorz¹du miejscowego, najczêœciej by³y to wydzia³y ochrony œrodowiska b¹dŸ zarz¹dy zieleni miejskiej. Otrzymane dane nie s¹ jednorodne i ca³kowicie porównywalne, co wynika m.in.
ze sposobu rejestracji i przyjêtej w danym mieœcie polityki kszta³towania terenów zieleni. Rezultaty zawarte w tej pracy obejmuj¹ jedynie wybrane miasta, dla których w ci¹gu ostatnich miesiêcy uda³o siê zebraæ ca³oœæ potrzebnych informacji, a mianowicie: Bydgoszcz, £ódŸ, Katowice, Kielce, Kraków, Poznañ i Wroc³aw.
Iloœci wydanych decyzji administracyjnych zezwalaj¹cych na usuniêcie drzew umo¿liwiaj¹ okreœlenie liczby ubytków. Liczby te wskazuj¹ na bardzo du¿¹ iloœæ drzew przeznaczonych do usuniêcia (tab. 1).
Najwiêksze ubytki roœlinnoœci drzewiastej notowa³ Kraków, gdzie w okresie od 2001 do 2007 r. zezwolono na usuniêcie ponad 67 000 drzew, w Katowicach wartoœæ ta osi¹gnê³a 56 000. Na mniejsze iloœci zezwolono w £odzi (ponad 39 000) i Wroc³awiu (ok. 36 700 drzew). Wed³ug posiadanych informacji, najmniej egzemplarzy uby³o w Kielcach (nieca³e 16 000).
Informacje mówi¹ tak¿e o iloœci nowych nasadzeñ (tab. 2), przedstawione dane liczbowe wskazuj¹ na bardzo du¿e przybytki w zakresie roœlinnoœci drzewiastej. Najwiêcej drzew posadzono w Kielcach – ponad 149 000 (lata 2001–2007), Wydzia³ Kszta³towania Œrodowiska Urzêdu Miasta Katowice szacuje liczbê nasadzeñ na oko³o 15 000 rocznie, czyli oko³o 120 000 w ci¹gu 8 lat. W latach 2004–2007 Kraków wzbogaci³ siê o ponad 25 000 drzew, w Bydgoszczy od 2003 r. posadzono oko³o 2000 drzew.
Zestawienie iloœci usuniêtych egzemplarzy z iloœci¹ nowych nasadzeñ mo¿e staæ siê pomocne w okreœleniu stopnia kompensacji. Oczywiœcie naprawa negatywnych skutków powinna wi¹zaæ siê nie tylko z realizacj¹ odpowiedniej iloœci nasadzeñ, ale i z jak najlepszym wskazaniem nowego miejsca oraz
Tabela 1. Liczba wyciêtych drzew w badanych miastach w latach 2000–2007 (wg wydanych decyzji; b.d.: brak danych) Table 1. The amount of removed trees in examined towns in the period of 2000–2007 (according to administrative
permits; b.d.: no data)
Miasto 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Bydgoszcz b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.
Katowice
(wartoœæ przybli¿ona) 7000 7000 7000 7000 7000 7000 7000 7000
Kielce 1809 1791 1920 1556 1265 1982 2728 2827
Kraków b.d. 6784 8489 10123 8661 7983 11564 13455
£ódŸ 176 1895 234 226 8001 13915 436 14147
Poznañ 887 1020 937 641 1103 1610 2232 2715
Wroc³aw b.d 2239 4652 4094 5286 5121 6019 9291
charakterem nasadzeñ. St¹d te¿ dokonana analiza nie mo¿e w pe³ni zobrazowaæ problemu, mo¿e jednak przybli¿yæ skalê zjawiska.
Porównuj¹c iloœci okreœlaj¹ce ubytki z iloœci¹ nowych nasadzeñ, zauwa¿a siê istotne ró¿nice (tab. 3).
W niektórych miastach wystêpuje znaczna przewaga nasadzeñ, np. w Katowicach posadzono blisko dwukrotnie wiêcej drzew ani¿eli zezwolono usun¹æ. Jeszcze bardziej pozytywnie sytuacja przedstawia siê w Kielcach, gdzie zezwolono na wyciêcie oko³o 16 000 drzew, natomiast w ci¹gu 7 lat wprowadzono prawie 150 000 nowych roœlin.
Odmienny proces obserwowany jest w £odzi i Krakowie. W obu oœrodkach liczba ubytków znacznie przewy¿sza nasadzenia. W latach 2004–2007 w Krakowie wydano decyzje, które nakazywa³y posadzenie ponad 25 000 drzew, podczas gdy w analogicznym czasie zezwolono na wyciêcie 41 663 egzemplarzy.
Ró¿nice tego rodzaju jeszcze silniej zaznaczaj¹ siê w £odzi, w której w ca³ym badanym okresie (2000–2007) notuje siê stratê rzêdu 36 500 drzew.
Tabela 2. Liczba nowych nasadzeñ drzew w badanych miastach w latach 2000–2007 (wg wydanych decyzji; b.d.: brak danych)
Table 2. The amount of planted trees in examined towns in the period of 2000–2007 (according to administrative permits; b.d.: no data)
Miasto 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Bydgoszcz
(wartoœæ przybli¿ona) b.d. b.d. b.d. 400 400 400 400 400
Katowice
(wartoœæ przybli¿ona) 15000 15000 15000 15000 15000 15000 15000 15000
Kielce b.d. 39319 23810 31763 10551 17296 7990 18533
Kraków b.d. b.d. b.d. b.d. 3210 5591 7265 9619
£ódŸ 503 206 182 340 415 160 427 246
Poznañ 1415 480 792 599 573 5608 787 544
Wroc³aw 4500 1100 1228 1152 1513 1350 2614 2910
Tabela 3. Liczba drzew przeznaczonych do usuniêcia oraz nasadzeñ w wybranych miastach od r. 2000 do 2007(b.d.:
brak danych)
Table 3. The amount of trees removed and planted in examined towns in the years of 2000–2007 (b.d.: no data)
Drzewa usuniête Nasadzenia drzew
miasto iloϾ (sztuki) lata miasto iloϾ (sztuki) lata
Bydgoszcz b.d. 2000–2007 Bydgoszcz 2000 2003–2007
Katowice 56000 2000–2007 Katowice 120000 2000–2007
Kielce 15878 2000–2007 Kielce 149262 2001–2007
Kraków 67059 2001–2007 Kraków 25684 2004–2007
£ódŸ 39030 2000–2007 £ódŸ 2479 2000–2007
Poznañ 11145 2000–2007 Poznañ 10798 2000–2007
Wroc³aw 36702 2001–2007 Wroc³aw 16367 2000–2007
Próbuj¹c przyjrzeæ siê ³¹cznemu bilansowi zadrzewiania, zauwa¿a siê przewagê nasadzeñ (310 570 nowych drzew) nad ubytkami (239 669, wy³¹czaj¹c Bydgoszcz). Jednak¿e iloœci ubytków s¹ bardzo du¿e, ponadto proces kszta³towania zieleni przebiega niejednakowo w badanych jednostkach. Dodaæ nale¿y, ¿e stosownie do posiadanych informacji, w piêciu miastach spoœród tu prezentowanych urz¹dzono po 1990 r.
nowe parki: w Kielcach, £odzi, Bydgoszczy, Poznaniu i Wroc³awiu (Materia³y o stanie zieleni… 2008).
Najwiêksz¹ iloœci¹ nowych parków dysponuje Poznañ (kilkanaœcie), wiêkszoœæ z nich stanowi¹ parki osiedlowe.
Zauwa¿alny wzrost iloœci drzew niekoniecznie przek³ada siê na wartoœæ za³o¿eñ zieleni, a tym bardziej na jakoœæ i sprawne funkcjonowanie systemu przyrodniczego wybranej jednostki. Niemniej mo¿na przyj¹æ go pozytywnie. Na sta³e zwiêkszanie siê powierzchni biologicznie czynnych w polskich miastach wskazuj¹ równie¿ dane zamieszczone w roczniku statystycznym ochrony œrodowiska (Ochrona Œrodowiska 2004).
W roku 2003 posiadaliœmy 1629 parków spacerowo-wypoczynkowych, w porównaniu do 1995 r., w którym zarejestrowano 1496 parków, nast¹pi³ wiêc wzrost o 133 obiekty. Liczba zieleñców miejskich zwiêkszy³a siê o ponad 1400 obiektów (r. 1995: 9315, r. 2003: 10 743), wzrost powierzchniowy i iloœciowy cechuje ponadto zieleñ uliczn¹ (z 7262 ha do 10 090,80 ha) oraz tereny zieleni osiedlowej (z 20 627 ha do 23 260,30 ha).
Prezentowane dane umo¿liwiaj¹ wysuniêcie wniosku o relatywnym przyroœcie zasobów zieleni miejskiej w analizowanych miastach, ale jednoczeœnie o ma³ym udziale nowych za³o¿eñ ogrodowych.
Oficjalne informacje powinny byæ jednak przyjmowane z zastrze¿eniem, s¹ o wiele bardziej wiarygodne odnoœnie do nasadzeñ ani¿eli ubytków roœlinnoœci. Warto zaznaczyæ, ¿e dane liczbowe nie mog¹ w pe³ni ukazaæ stanu zieleni, a tym bardziej jej wartoœci, jednak¿e podkreœlaj¹, ¿e du¿e miasta Polski cechuje znaczne zró¿nicowanie w zakresie dzia³añ zwi¹zanych z kszta³towaniem zasobów przyrodniczych.
Uwagi koñcowe
Kszta³towanie zieleni miejskiej zyska³o w czasach nam wspó³czesnych rangê bardzo wa¿nego dzia³ania w dziedzinie gospodarowania przestrzeni¹ i krajobrazem miasta. Du¿e znaczenie tych dzia³añ wynika z trzech œciœle ze sob¹ splecionych czynników: koniecznoœci poprawy stanu œrodowiska naturalnego, nacisku spo³ecznego na wysok¹ jakoœæ przestrzeni zamieszkania i wypoczynku oraz wskazañ koncepcji rozwoju zrównowa¿onego, która kszta³tuje politykê rozwoju wielu pañstw, w tym Polski.
Wzrastaj¹ce oczekiwania wobec stanu szeroko pojêtego œrodowiska ¿ycia cz³owieka nie s¹ ³atwe w realizacji. Sytuacja jest tym bardziej trudna w przypadku krajów takich, jak Polska, które w okresie powojennym funkcjonowa³y w warunkach ustroju niesprzyjaj¹cego wypracowaniu w³aœciwych postaw wobec przestrzeni publicznej. Okres ten zawa¿y³ na obecnym stanie zieleni miejskiej i chocia¿ pod wieloma wzglêdami wzbudza to negatywn¹ ocenê, w³aœnie wtedy systemy zieleni miejskiej otrzyma³y doœæ trwa³¹ formê. Forma ta zawiera w wielu przypadkach znacznie zniekszta³con¹ i nara¿on¹ na liczne zagro¿enia, ale jednoczeœnie obejmuj¹c¹ znaczne powierzchnie substancjê przyrodnicz¹ (co ukazuje du¿¹ skalê dzia³añ planistycznych w zakresie terenów zieleni). W po³¹czeniu z negatywnymi zjawiskami towarzysz¹cymi zagospodarowaniu przestrzeni zachodz¹cymi po 1989 r. wyra¿aj¹cymi siê dalszym chaosem przestrzennym i nadrzêdnoœci¹ celów inwestycji gospodarczych nad wymogami ekologicznymi, problem degradacji, a nawet destrukcji osnowy przyrodniczej wielu miast jest bardzo aktualny.
Przeciwwagi wobec procesów degradacji nale¿y szukaæ przede wszystkim w atrakcyjnoœci zieleni dla mieszkañców oraz w ustabilizowanej równie¿ w wymiarze formalno-prawnym wysokiej pozycji sk³adników przyrodniczych œrodowiska.
Zmiennoœæ systemów zieleni miejskiej ma charakter ewolucyjny, nowe koncepcje naukowe i artystyczne nak³adaj¹ siê na ju¿ istniej¹ce w pewnym kszta³cie struktury przyrodnicze. Gwa³towne reorganizacje ca³ych systemów zieleni nale¿¹ do rzadkoœci, znacznie czêœciej przeprowadza siê gruntowne zmiany struktury i funkcji pewnych fragmentów systemu. Warto podkreœliæ, ¿e kierunek zachodz¹cych zmian nawet niewielkich fragmentów mo¿e staæ siê wi¹¿¹cy dla ca³oœci uk³adu przyrodniczego miast i obszarów przyleg³ych. W systemie tak silnie kontrolowanym przez cz³owieka nie powinien byæ niewiadomy. Wzmocnienie funkcji przyrodniczych w du¿ym stopniu zale¿ne jest od przyjêtych koncepcji w planowaniu przestrzennym zarówno na poziomie lokalnego modelu rozwoju, jak i idei ogólnej. Odpowiedniego przyk³adu dostarcza system planowania przestrzennego Holandii – zasada
„red pays for green” [czerwone (w sensie planistycznym – obszary zabudowane) p³aci za zielone (obszary zieleni)] ukazuje zasadnoœæ dopuszczania funkcji mieszkaniowej w celu wzmocnienia systemu ekologicznego w specyficznym, zurbanizowanym krajobrazie Niderlandów.
Mo¿na przypuszczaæ, ¿e rola powi¹zañ ekologicznych zostanie silniej podkreœlona w polskim systemie planowania przestrzennego i nastêpnie uwzglêdniona w konkretnych dzia³aniach. Charakterystycznymi cechami obecnej fazy przekszta³ceñ systemów zieleni miejskiej sta³y siê koniecznoœæ zapobiegania jego dalszej degradacji oraz adaptacja rozwi¹zañ architektonicznych istniej¹cych w innych krajach europejskich. Obu tendencjom towarzyszy d¹¿enie do integracji systemów zieleni miejskiej w wy¿sze organizacyjnie uk³ady – tzw. uk³ady systemów przyrodniczych miast. Po³o¿enie w centrum zainteresowañ funkcji ekologicznej powoduje, ¿e konieczne staje siê wzmocnienie roli ekologicznej istniej¹cych struktur.
Mo¿na to osi¹gn¹æ poprzez poprawienie struktury wewnêtrznej oraz odpowiednie wpisanie uk³adu przyrodniczego miasta w ogóln¹ sieæ powi¹zañ ekologicznych. Podkreœlmy, ¿e odpowiednie powi¹zanie systemu przyrodniczego miasta z dalszym i bli¿szym otoczeniem stanowi jeden z warunków stabilnoœci systemu. Rozszerzenie systemu zieleni miasta o tereny podmiejskie rodzi natomiast liczne problemy zwi¹zane z zapewnieniem w³aœciwego funkcjonowania „otoczki miasta”. Strefa brze¿na miasta, zwana
„ostatni¹ granic¹ planowania” (Gallent et al. 2004), która stanowi obszar zetkniêcia siê hermetycznego uk³adu miejskiego z otoczeniem, obszar transformacji i silnej aktywizacji gospodarczej, jest jednoczeœnie silnie konfliktogenna.
Kszta³towanie systemów zieleni miejskiej w Polsce w czasach nam wspó³czesnych wi¹¿e siê z koniecznoœci¹ podjêcia wielu wyzwañ. Do najwa¿niejszych nale¿¹: dba³oœæ o prawid³owy sposób przeprowadzania zabiegów pielêgnacyjnych, równowa¿enie ubytków nasadzeniami, a tak¿e zak³adanie nowych obiektów zieleni i nadawanie im wysokiej wartoœci estetycznej przy jednoczesnym podejmowaniu dzia³añ maj¹cych na celu restauracjê obiektów historycznych. Znacz¹cymi osi¹gniêciami w tej dziedzinie stan¹ siê wypracowanie ogólnej idei kszta³towania zieleni miejskiej, rozwój systemów lokalnych, które uwzglêdnia³yby element regionalizmu i specyfikê miejsca, a tak¿e umiejêtne po³¹czenie wartoœci estetycznych z ekologicznymi. Warunkiem w³aœciwego kszta³towania zieleni miejskiej jest spojrzenie na zieleñ z punktu widzenia ca³oœci systemu przyrodniczego miasta oraz szerszego, ponadlokalnego uk³adu powi¹zañ ekologicznych, perspektywa ta odnosi siê do poziomu krajobrazu.
Literatura
Bartkowski T. 1981. Transurbacje miast Wielkopolski i niektóre zagadnienia przestrzenno-planistyczne ich rozwoju oraz zastosowanie do nich niektórych metod fizjografii urbanistycznej. Geografia 22.
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A Mickiewicza, Poznañ.
Bartkowski T. 1986. Zarys geografii fizycznej. Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Biernacki Z. 1990. Koncepcja kszta³towania trzonu przyrodniczego oraz os³ony ekologicznej miasta w modyfikowanych planach zagospodarowania przestrzennego. W: Problemy ochrony i kszta³towania œrodowiska przyrodniczego na obszarach zurbanizowanych. Cz. II. Wydawnictwo SGGW-AR, Warszawa, s. 192–201.
Bogdanowski J. 2000. Polskie ogrody ozdobne. Wydawnictwo Arkady, Warszawa.
Breheny M. 2002. Centrists, Decentrists and Compromisers: Views on the Future of Urban Forms. W: M.
Jenks, E. Burton, K. Williams (red.), The Compact City – A Sustainable Urban Form? SPON Press, s. 13–35.
Chmielewski T.J. 2005. Zasady planowania przyrodniczej rewitalizacji miast i zarz¹dzania jej realizacj¹.
Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I, s. 60–67.
Chmielewski T.J., Brankiewicz I., Granatowska A., Kranz A., Szczypior K. 2004. Ewolucja koncepcji miasta przyjaznego cz³owiekowi i przyrodzie, Zeszyty Naukowe Komitetu „Cz³owiek i Œrodowisko”
PAN, 36, s. 71–90.
Czarnecki W. 1961. Planowanie miast i osiedli. T. III: Tereny zielone. Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Poznañ.
Domañski R. 2002. Gospodarka przestrzenna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Drapella-Hermansdorfer A. 2005. Zielone osie i zielone pierœcienie Berlina. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I, s. 76–82.
Fuad-Luke A. 2004. The eco-design handbook. Thames & Hudson, London.
Gallent N., Shoard M., Anderson J., Oades R., Tudor C. 2004. England’s urban fringes: multifunctionality and planning. Local Environment 9, 3 (June), s. 217–233.
Giedych R. 2003. Problemy z identyfikacj¹ systemu terenów rekreacyjnych miast na przyk³adzie terenów zieleni Warszawy. Problemy Ekologii Krajobrazu XI, s. 277–283.
Giedych R. 2005. Zarys prawnych przemian konkretyzacji pojêcia „tereny zieleni” w II po³owie XX wieku w Polsce. W: R. Giedych, M. Szumañski (red.), Tereny zieleni jako przedmiot planowania miejscowego (wybór tekstów). Wyd. SGGW, Warszawa, s. 64–72.
Hejmanowski S. 1989. Zieleñ a ochrona œrodowiska cz³owieka. Ludowa Spó³dzielnia Wydawnicza, Warszawa.
Kassenberg A. 1986. Problematyka przyrodnicza w planowaniu przestrzennym. Tezy metodologiczne, Studia KPZK PAN XCI, s. 75–91.
£ukasiewicz A. 1989. Drzewa w œrodowisku miejsko-przemys³owym. W: ¯ycie drzew w œrodowisku ska¿onym. Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Poznañ.
Materia³y o stanie zieleni miejskiej dla miast: Krakowa, Poznania, £odzi, Wroc³awia, Kielc, Bydgoszczy, Katowic. 2008. Urzêdy Miast, zbiory Katedry Geografii Fizycznej i Kszta³towania Œrodowiska Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk.
Mierzejewska L. 2001. Tereny zielone w strukturze przestrzennej Poznania. Prace Komisji Geograficzno-Geologicznej PTPN 29, Poznañ.
Mieszkowska K. 2005. Ogólnomiejski System Terenów Aktywnych Biologicznie (OSTAB) w Gdañsku jako jeden ze sposobów rewitalizacji przyrodniczej miasta. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I, s. 111–118.
Ochrona Œrodowiska – rocznik statystyczny. 2004. GUS, Warszawa.
Przesmycka N. 2005. Przeobra¿enia historycznych terenów zielonych Lublina do 1939 roku. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I, s. 157–168.
PrzewoŸniak M. 2002. Kszta³towanie œrodowiska przyrodniczego miast, przyk³ady z regionu gdañskiego.
Wydawnictwo Politechniki Gdañskiej, Wydzia³ Architektury, Gdañsk.
PrzewoŸniak M. 2004. P³aty i korytarze ekologiczne w strukturze miasta – teoria i praktyka. Problemy Ekologii Krajobrazu XIV, s. 52–53.
Ratajczyk N., Drzazga D. 2005. Rewitalizacja przyrodnicza a procesy zarz¹dzania rozwojem miasta na przyk³adzie £odzi. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I, s. 135–148.
Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2007. GUS, Warszawa.
Siewniak M., Mitkowska A. 1998. Tezaurus sztuki ogrodowej. Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa.
Stala Z. 1986. Przyrodniczy model struktury przestrzennej miasta. Cz³owiek i Œrodowisko 10, 4.
Strategia rozwoju terenów zieleni Bydgoszczy. 2007. Urz¹d Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz.
Szponar A. 2003. Fizjografia urbanistyczna. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Szulczewska B., Kaliszuk E. 2005. Koncepcja systemu przyrodniczego miasta: geneza, ewolucja i znaczenie praktyczne. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I, s. 7–24.
Szumañski M., Niemirski A. 2005. Projekt klasyfikacji obiektów terenów zieleni. W: R. Giedych, M.
Szumañski (red.), Tereny zieleni jako przedmiot planowania miejscowego (wybór tekstów). Wyd.
SGGW, Warszawa.
Ustawa o ochronie przyrody z 16.04.2004 r. (Dz.U z 2004 r. nr 92, poz. 880 z póŸn. zmianami).
Wis³ocka I. 1971. Dom i miasto jutra. Wydawnictwo Arkady, Warszawa.
Zielonko A. 1967. Zagadnienia terenów zieleni w krajobrazie zurbanizowanym. Ogrodnictwo 10, s. 309–312, 11, s. 344–348.
Zielonko A., Siewniak M. 1973. Rola zieleni w oczyszczaniu powietrza w miastach. Ogrodnictwo 1, s. 22–24.
