View of The Interpretative Potential of Psychodrama in Anthropological Research

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE Tom V, numer 1 – 2014. KS. PIOTR PASTERCZYK. *. METODA PSYCHODRAMATYCZNA WE WSPÓ

(2) CZESNYCH BADANIACH ANTROPOLOGICZNOKULTUROWYCH. Na wstpie swojego dziea Argonauci Zachodniego Pacyfiku Bronisaw Malinowski dokonuje szczególnej refleksji nad wspóczesnymi badaniami terenowymi spoecznoci etnologicznych, wyraajc opini, e jest to prawdopodobnie ostatni historyczny moment ich skutecznego przeprowadzenia: Wanie teraz, kiedy metody i cele naukowej etnologii terenowej przyjy waciw form, kiedy ludzie przygotowani do podjcia bada terenowych rozpoczli podróe do egzotycznych krajów i podjli studia nad zwyczajami ich mieszkaców, ci wymieraj niemal na naszych oczach […] Chocia wci jeszcze mamy spor liczb spoecznoci tubylczych, które mog by przedmiotem bada naukowych, jednake one i ich kultury praktycznie rzecz biorc wygin w cigu jednego lub dwóch pokole. Potrzeba energicznego przystpienia do natychmiastowej pracy jest wic palca, a czas krótki1.. Co prawda wnikliwa analiza egzotycznej spoecznoci Wysp Trobrianda dokonana przez Malinowskiego w pierwszej poowie XX wieku nie bya jednym z ostatnich akcentów bada nad kulturami etnologicznymi, ale jego przewidywania co do rozwoju warunków badan speniy si2. W sytuacji Dr PIOTR PASTERCZYK – adiunkt Katedry Historii Kultury Intelektualnej w Instytucie Kulturoznawstwa na Wydziale Filozofii KUL; adres do korespondencji: Droga Mczenników Majdanka 70/3, 20-325 Lublin; e-mail: pasterz@kul.pl 1 B. M a l i n o w s k i. Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Relacje o poczynaniach i przygodach krajowców z Nowej Gwinei. W: Dziea. T. 3. Warszawa: PWN 1987 s. 21-22. 2 Opinie Malinowskiego o szybkim i nieodwracalnym giniciu spoecznoci etnologicznych potwierdza take Lévi-Strauss – por. C. L é v i - S t r a u s s. Pojcie struktury w etnologii. W: Antropologia strukturalna. Prze. K. Pomian. Warszawa: Wyd. Aletheia 2009 s. 318-319..

(3) 36. KS. PIOTR PASTERCZYK. XXI wieku prawdopodobnie trudno mówi ju o obecnoci takich kultur poza wskim pasem tropikalnych lasów dorzecza Amazonii, gdzie obserwowane s jeszcze spoecznoci bez adnego kontaktu ze wiatem Zachodu. Antropologia kultury utracia w ten sposób swoj podstawow przestrze badawcz, co objawia si dzi w jej wyra nym przeorientowaniu w kierunku gbszej analizy kultury, w której sami yjemy, i jej wariacji przestrzennych (miasto, wspóczesna aglomeracja, wie) i antropologicznych (pe, tosamo etc.), interdyscyplinarna analiza kultury czca w sobie archeologi, genetyk, jzykoznawstwo i mitologi porównawcz 3. Poszukiwanie nowych metod badawczych ma w tym kontekcie znaczenie szczególnie istotne, gdy – jak sugeruje to Cliford Geertz – do dzi nie udao nam si ustali jasnego i wspólnego znaczenia kultury, obejmujcego rzeczywisto wiata Zachodu oraz rzeczywisto etnologiczn4. Nagromadzone przez wspóczesnych antropologów materiay, a take wszystkie wczeniejsze zapisy i wiadectwa dotyczce ju wymarych kultur Starego i Nowego wiata mog take dzi oferowa moliwo skutecznych i odkrywczych bada pod warunkiem umiejtnego przetworzenia posiadanych przez nas danych. Istota bada nad kulturami polega bowiem nie tylko na samym zebraniu wszelkich dotyczcych ich informacji, co postulowa Malinowski, ale przede wszystkim na ich umiejtnej interpretacji, na co szczególna uwag zwraca strukturalistyczne podejcie Lévi-Straussa 5. Jeli prawdziwa jest wyej przytoczona ocena Geertza, gówny wysiek dzisiejszych bada powinien polega nie tylko na zbieraniu coraz to szczegóowszych informacji, ale na moliwoci ich jednolitej i jasnej interpretacji w ramach umiejtnie dobranego klucza hermeneutycznego. Aby skutecznie doj do jakichkolwiek syntetycznych ustale, trzeba jednak nowych technik interpretacyjnych, przeamujcych ogromn wieloznaczno i nieklarowno samego pojcia kultury nawet w zajmujcych si ni poszczególnych dziedzinach. Tak technik, dajc szans dostpu do nowych danych oraz nowej interpretacji ju posiadanych informacji, moe by w ramach kulturoznawstwa i antropologii kulturowej psychodrama Jakobiego Levi Moreno.. 3. Prominentnym przykadem tendencji interdyscyplinarnej w badaniach nad klasycznymi tematami antropologii kultury jest opublikowana przez Michaela Witzela w 2012 r. praca, której tematem jest geneza ludzkiej mitologii. Por. M. W i t z e l. The Origins of the World’s Mythologies. New York: Oxford Univ. Press 2012. 4 C. G e e r t z. Interpretation of Cultures. New York: Basic Books 1973 s. 11. 5 C. L é v i - S t r a u s s. Struktura mitów. W: Antropologia strukturalna. Prze. K. Pomian. Warszawa: Wyd. Aletheia 2009 s. 211-223..

(4) PSYCHODRAMA W BADANIACH ANTROPOLOGICZNOKULTUROWYCH. 37. Psychodrama, polegajca na zaadoptowaniu technik teatralnych na potrzeby odsaniania róde ludzkich zachowa, stosowana jest najczciej w psychoterapii i pedagogice w celach leczniczych i edukacyjnych. Naley jednak przyjrze si jej take w kontekcie interpretacji skryptów kulturowych zawartych w mitach, rytuaach czy religijnych obrzdach, gdy jej teatralna proweniencja zwraca uwag na dwa fundamentalne aspekty kultury inspirujce moliwoci badawcze: teatralny charakter pocztków kultury Zachodu oraz dramatyczne ujcie istoty czowieka w takich ujciach, jak filozoficzna koncepcja filozofii dialogu czy te psychologiczna analiza transakcyjna. Punktem wyjcia moliwoci zastosowania metody psychodramatycznej w ramach bada kulturoznawczych moe by specyficzne ujcie kultury w jej statu nascendi zaproponowane przez René Girarda.. 1. ISTOTA KULTURY WED

(5) UG RENÉ GIRARDA. Girard patrzy na kultur poprzez skonstruowany przez siebie specyficzny aparat hermeneutyczny, do którego nale teoria mimetycznej podliwoci oraz teoria koza ofiarnego. W swojej pierwszej wanej publikacji La violence et la sacré (1972), interpretujc mity staroytnoci oraz podejmujc dyskusj z Freudem i Levi-Straussem na temat najbardziej istotnych problemów dwudziestowiecznej antropologii, takich jak edypalny schemat podliwoci w kontekcie procesu hominizacji i logika praw rzdzcych budowaniem zwizków maeskich w spoecznociach etnologicznych, dochodzi do postawieniu tezy, w wietle której wiele dotychczasowych pyta o podstawowe fenomeny kulturowe otrzymuje jasn i spójn odpowied 6. Teoria Girarda polega na zaoeniu istnienia w czowieku naturalnej dynamiki, okrelonej przeze jako m i m e t y c z n a p o d l i w o , oraz dostrzeeniu wynikajcych z niej wszelkich konsekwencji dla spoecznych zachowa czowieka pod kad szerokoci geograficzn. Natur ludzk cechuje pewnego rodzaju podliwo, o której dawno temu pisa Platon (ya[bf^S [epithymia]), przypisujc jej istotne miejsce w strukturze ludzkiej duszy, dzielcej si na ]¨Y`g [logos], b´^`g [thymos], ya[bf^S [epithymia]. To, co róni Girardowskie rozumienie czowieka w jego relacji do spoeczestwa od Platoskiej koncepcji jfU [psych] i a¨][g [polis], to zaoenie, e d wigni dziaania podliwoci nie jest sama ludzka natura (w sensie od6. Por. R. G i r a r d. Sacrum i przemoc. Prze. M. Pleciska, J. Pleciski. T. 2. Pozna: Brama 1994, s. 157-225..

(6) 38. KS. PIOTR PASTERCZYK. ruchu rodzcego si w czowieku niezalenie od spoecznego kontekstu, w jakim on yje), ale rzeczywisto spoeczna. Podliwo rodzi si jako sia rywalizacji midzy brami, których opisuje Freud w Totem i tabu, prowadzc do zabicia najwaniejszego konkurenta w wolnym dostpie do pozycji alfa w stadzie oraz decydujc pó niej o regule egzogamii, bdcej warunkiem spoecznego pokoju7. Girard okrela t podliwo jako mimetyczn w tym sensie, e polega ona na podwiadomym odruchu naladowania najwaniejszego wzorca postaw w danej spoecznoci oraz wystpienia do rywalizacji z nim po to, aby zaj jego miejsce. Ten mechanizm czy si z drugim mechanizmem, znanym pod pojciem mechanizmu koza ofiarnego. Polega on na tym, e spoeczno poddana procesowi mimetycznej podliwoci, który doprowadza j do wrzenia, mogcego zakoczy si spoeczn katastrof walki na mier i ycie kadego z kadym (spoeczno etnologiczna niemajca adnych zabezpiecze przeciw takiej reakcji), uruchamia spontanicznie mechanizm pozwalajcy rozadowa powstae napicie. Tym mechanizmem jest wanie mechanizm pozwalajcy na spontaniczne wybranie jakiej jednostki, która z pewnych wzgldów nie moe broni si sama czy oczekiwa pomocy innych czonków grupy, i kolektywne jej zabicie. Mechanizm koza ofiarnego przekierowuje, wedug Girarda, si negatywnych emocji, powstaych w procesie budzenia si mimetycznej podliwoci w danej spoecznoci i rozlania si jej na wszystkich jej czonków, na jedn osob, która staje si kozem ofiarnym. Znaczenie tego mechanizmu w procesie kulturotwórczym jest, wedug Girarda, fundamentalne w dwóch aspektach: po pierwsze, spoeczno pierwotna, o której mowa, zachowuje swoj substancj, nie dopuszczajc do samounicestwienia; po drugie, efektem opisanego wydarzenia jest powstanie mitu (szczególnie mitu zaoycielskiego), religii oraz wszystkich najwaniejszych kulturowych schematów (egzogamia, tabu, moralno etc.). Najwaniejszym efektem zakadanym przez Girardowsk teori kultury jest historyczny charakter wszystkich stajcych u podstawy substancji jakiej kultury wydarze w jej specyficznych mitach i religijnych rytach. Przemoc zawarta w wikszoci mitów z krgu kultury Zachodu i innych krgów zupenie z ni nie zwizanych, takich jak kultury Dalekiego Wschodu, Afryki czy Ameryki Poudniowej, jest – wedug Girarda – echem pierwotnej przemocy, która miaa faktycznie miejsce historyczne podczas kolektywnego linczu, w którym bra-. 7. S. F r e u d. Totem i tabu. Prze. M. Porba, R. Reszke. W: Dziea. T. 4. Warszawa: Wyd. KR 2009 s. 360-364..

(7) PSYCHODRAMA W BADANIACH ANTROPOLOGICZNOKULTUROWYCH. 39. a udzia spoeczno jako podmiot rodzcej si kultury. Opisywana w mitach przemoc jest jednak przemoc opisywan z punktu widzenia oprawców, a nie niewinnej istoty, która w jej wyniku zgina. Aby zatem waciwie odczyta dany mit i odzyska zawart w nim prawdziw histori, naley spróbowa zinterpretowa j take z punktu widzenie koza ofiarnego. Kulminacj takiego rozumienia procesu genezy kultury jest rzeczywisto religii wraz z wszystkimi jej sakralnymi przepisami, rytuaami oraz tekstami. Girard sugeruje, e bóg danej religii jest nikim innym jak wanie zmartwychwstaym w spoecznej wiadomoci kozem ofiarnym, czczonym teraz jako szczególna osobowo, dziki której spoeczno zostaa zbawiona od niechybnego unicestwienia, spowodowanego intensywnymi konsekwencjami procesu mimetycznej podliwoci. Kozio ofiarny staje si czczonym bogiem, w rytualny sposób przynoszcym modlcej si spoecznoci zbawienie. Dzieje si tak dopóty, dopóki spoeczno nie wejdzie w nastpn faz mimetycznego wrzenia, które jest obrazem zaistniaego w niej kryzysu erozji dotychczasowych autorytetów cznie z dotychczasowymi, podtrzymujcymi je religijnymi rytuaami. Jeli Girard ma racj, tzn. jeli faktycznym ródem mitu, religii i rytuau jest bardzo szczególne wydarzenie o charakterze historycznym, to pierwszym zadaniem badawczym, majcym na celu zrozumienie istoty kultury w jej wyej wymienionych fenomenach, jest dotarcie do tego, co miao miejsce na pocztku. Mircea Eliade definiuje mit wanie jako opowie o tym, „co byo na pocztku” w sensie boskiego aktu fundujcego kosmiczny i spoeczny porzdek danej kultury8. Eliade jednak porusza si w hipotetycznej przestrzeni ju ufundowanej przez zaoycielski mit, zakadajc niejako naiwnie faktyczno takiego aktu zaoycielskiego. Girard w swojej teorii kultury nie przyjmuje z góry istniejcego kulturowego porzdku jako ostatecznego horyzontu dla bada, ale stawia pytanie o historyczn genez tego porzdku. Tak postawione pytanie aspiruje, w odrónieniu od perspektywy Eliadego, do pytania naukowego, co francuski antropolog nieustannie w swoich publikacjach podkrela9. Historyczne wydarzenie majce charakter zaoycielski w stosunku do kadorazowej kultury opartej na jakim konkretnym micie lub religijnym przekazie to wydarzenie kolektywnej przemocy, bdcej konsekwencj spoecznego kryzysu wywoanego eksplozj 8. M. E l i a d e. Sacrum a profanum. O istocie religijnoci. Prze. R. Reszke. Warszawa: Wyd. KR 2008 s. 82-85. 9 Por. R. G i r a r d. Things Hidden Since the Foundation of the World. Trans. S. Bann, M. Metteer. Stanford: Stanford Univ. Press 1987..

(8) 40. KS. PIOTR PASTERCZYK. mimetycznej przemocy. Wyjani genez konkretnej kultury w jej najwaniejszych formach to nic innego, jak dotrze do tego wydarzenia kolektywnej przemocy, które stao si przyczyn charakterystycznych dla danej spoecznoci kulturowych struktur. Jako przedmiot badawczy mamy zatem w tym przypadku wszelkie zapisy tego wydarzenia sformuowane z punktu widzenia linczujcego kolektywu i znieksztacone w trakcie ich wielowiekowego przekazu do tego stopnia, e w stanie obecnym bez zaoenia tezy o historycznym wydarzeniu kolektywnej przemocy nie moglibymy prawdopodobnie ju dotrze do ich pierwotnej treci. Mozolna analiza wszelkich motywów przemocy, które stanowi niewtpliw dominant wielu mitów, i takich fenomenów jak monstrualno mitycznych bohaterów (Tyfon, Minotaur, Hydra, etc.) moe prowadzi do odkrycia konkretnej cieki prowadzcej do rekonstrukcji faktycznego wydarzenia stajcego u pocztku jakiej kulturowej formacji. Girard wskazuje sam na takie wydarzenia, mogce by przyczyn spoecznego kryzysu, jak trzsienia ziemi, wybuchy wulkanów, tsunami, potopy etc., sygnalizowane w znanych nam mitach przez takie mityczne narracje jak upadek Hyperiona etc. Odkrycie i zrekonstruowanie faktycznej genezy opowieci „o tym, co miao miejsce na pocztku”, byoby w ramach Girardowskiej teorii kultury równoznaczne ze zamaniem kulturowego kodu, bronicego dostpu do faktycznej historii konkretnego spoeczestwa i jego kultury.. 2. PSYCHODRAMA JAKO PROCEDURA BADAWCZA. Psychodrama jest przede wszystkim metod teatru leczniczego, na którego scenie pacjent przeywa swój dramat, rozwizuje czce si z nim problemy i wypróbowuje nowe zachowania i role spoeczne 10. Oprócz zada leczniczych i pedagogicznych istniej jednak take badawcze zastosowania psychodramy11, do których nale procedury: diagnostyczna, eksperymentalna i obserwacyjna. To, co moe by badane dziki psychodramie, to przede wszystkim ludzkie emocje, których psychodrama nie traktuje jako przedmiotu samego w sobie, ale jako pochodne procesów interakcyjnych zachodzcych w obrbie tzw. atomu spoecznego, czyli maej wspólnoty, obejmu10. E. G a l i s k a. Inne techniki psychoterapii. W: Psychoterapia. Teoria. Red. L. Grzesiuk. Warszawa: : Eneteia – Wydawnictwo Psychologii i Kultury 2005 s. 524. 11 G. C z a p ó w, Cz. C z a p ó w. Psychodrama. Geneza i historia, teoria i praktyka, próba oceny. Warszawa: PWN 1969 s. 283..

(9) PSYCHODRAMA W BADANIACH ANTROPOLOGICZNOKULTUROWYCH. 41. jcej relacje najbliszego krgu rodzinnego, zawodowego lub towarzyskiego12. Atom spoeczny jest w teorii i praktyce psychodramatycznej systemem ról, w których zachowanie jednostki skorelowane jest zawsze z zachowaniem pozostaych czonków grupy13. Jeeli przedmiotem badanym metod psychodramatyczn jest czowiek w swoich fundamentalnych spoecznych reakcjach i ich wewntrznych motywacjach, to naley zauway, e metoda psychodramatyczna pozwala na bardziej precyzyjne obserwacje ni wiele innych metod obserwacyjnych, których przedmiotem jest ludzka psyche. Dzieje si tak dlatego, e w ywej scenie psychodramatycznej pewne postawy ujawniaj si wyra niej ni nawet w bardzo dokadnym klasycznym wywiadzie psychologicznym, co jest najprawdopodobniej spowodowane mniejsz kontrol ego i superego w sytuacji psychodramatycznej14. Czowiek w sposób dla siebie niewiadomy zaczyna ukazywa swoje prawdziwe, gboko ukryte oblicze15. 2.1. EKSPERYMENT I OBSERWACJA W psychodramie jako procedurze zbierania danych mona wyróni podejcie eksperymentalne lub zabiegi uatwiajce obserwacj16. Zbieranie danych suy w przypadku psychodramy rozwizywaniu psychologicznych i socjologicznych zada badawczych, takich jak okrelenie takiej czy innej cechy osób lub grup, wykrywanie mechanizmów rzdzcych procesami spoecznymi lub psychicznymi oraz zachowaniem masowym i jednostkowym lub stwierdzenie, od jakich czynników zale zmiany w funkcjonowaniu tych mechanizmów17. W sensie metody obserwacyjnej psychodrama bya stosowana przez francuskich badaczy jako uprzywilejowane miejsce obserwacji 18, gdy z jednej strony zachowania psychodramatyczne majce miejsce w procesie leczenia lub wychowania s dla badacza atwiej dostpne ni wiele sytuacji naturalnych, a ze drugiej strony s one w zaoeniu wystarczajco symptomatyczne, aby badania byy skuteczne 19. Obserwacja psycho12. G a l i s k a. Inne techniki s. 518-519. Tame s. 522. 14 C z a p ó w, C z a p ó w. Psychodrama s. 307. 15 J. M a l e w s k i, J. P a w l a k, H. S t r z e l e c k a. Psychodrama – teoria i praktyka. „Studia Socjologiczne” 4 : 1967 s. 269. 16 C z a p ó w, C z a p ó w. Psychodrama s. 296. 17 Tame s. 333. 18 Por. D. A n z i e u. Le psychodrame analytique chez enfants. Paris: PUF 1956. 19 C z a p ó w, C z a p ó w. Psychodrama s. 300-301. 13.

(10) 42. KS. PIOTR PASTERCZYK. dramy moe mie charakter zarówno obserwacji uczestniczcej, jak i nieuczestniczcej. Uprzywilejowan pozycj badajcego uczestnika ma zwykle trener prowadzcy psychodramatyczn grup, który kontroluje przebieg wydarze i jednoczenie nie jest sam podmiotem konkretnej akcji psychodramatycznej, co wykluczaoby obiektywno obserwacji. Moliwa jest take obserwacja nieuczestniczca, polegajca na obserwacji grupy z niewidocznego miejsca (kamera filmowa, pokój widoczny przez szyb tylko dla obserwatora etc.). 2.2. METODA SOCJOMETRYCZNA Korelacja midzy indywidualnym zachowaniem jednostki a procesami interakcyjnymi wewntrz spoecznego atomu ley u podstaw szczególnej metody diagnostycznej, badajcej potencja emocjonalny poszczególnych czonków grupy, nazwanej przez Moreno metod socjometryczn. Twórca tej metody by przekonany o jej naukowym charakterze, wyznaczajc jej cel obiektywnego okrelenia fundamentalnych struktur ludzkiego spoeczestwa 20. To pierwotne przekonanie Moreno potwierdza w swoich badaniach strukturalnych Lévi-Strauss, sugerujc w swoim wykadzie z 1952 r. zastosowanie socjometrii jako statystycznego modelu, trafnie okrelajcego skal czasu i przestrzeni spoecznej 21. Wszystkie dotychczasowe systemy spoeczne o charakterze religijnym, ekonomicznym, technologicznym czy politycznym byy, wedug Moreno, rozwijane bez obiektywnej wiedzy na temat faktycznej struktury ludzkiego spoeczestwa, co skutkowao bezporednio nieustannym niepowodzeniem wszelkich recept i koncepcji ludzkiego adu na wiecie 22. Takie wanie przekonanie w kontekcie szczególnych spoecznych przemian, które miay miejsce w pierwszej poowie XX wieku, popchny Moreno do przekonania, e naley dokadnie przeanalizowa struktur ludzkiej spoecznoci, aby na stae wyeliminowa niepowodzenia, nawet wielkie katastrofy wszelkiej inynierii spoecznej23. Sam Moreno, nolens 20 J.L. M o r e n o. Psychodrama und Soziometrie. Essentielle Schriften. Köln: Moll und Eckhardt 1989 s. 53. 21 C. L é v i - S t r a u s s. Pojcie struktury w etnologii. W: Antropologia strukturalna s. 289. 22 M o r e n o. Psychodrama und Soziometrie s. 53. 23 To przekonanie Morena mona uzna za naiwne, gdy w momencie pisania tych sów nie mia on wiadomoci, e dwa najwiksze systemy spoecznej inynierii – nazizm i komunizm – miay na scenie dziejów dopiero si pojawi, i to w najbardziej destruktywnej postaci, jakiej wczeniej nie znano. Z drugiej jednak strony pozytywistyczny program obiektywnego poznania struktury ludzkiej spoecznoci, z intencj jej przemiany na struktur sukcesu i dobrobytu, rea-.

(11) PSYCHODRAMA W BADANIACH ANTROPOLOGICZNOKULTUROWYCH. 43. volens, proponuje jak form spoecznej inynierii, sugerujc, e socjometria powinna obj jak najszersz grup ludzi, prowadzc tym samym do powanych przemian spoecznych. Taki plan nie mia szans powodzenia, ale to, co udao si z pewnoci, to zastosowanie socjometrii w badaniach i procesach grupowych na wycinkowo wybranym terenie spoecznym, którego symbolem jest spoeczny atom. Moreno wyszczególnia nastpujce moliwe zastosowania swojej metody socjometrycznej: 1) jako procedur badawcz analizujc struktur ludzkiej grupy; 2) jako procedur diagnostyczn klasyfikujc pozycj jednostki wewntrz okrelonej grupy; 3) jako procedur terapeutyczn i polityczn wspierajc dopasowanie si jednostek lub grup w ramach wikszej spoecznej zbiorowoci; 4) jako procedur cakowit obejmujc wszystkie wczeniej wymienione zastosowania socjometrii, której celem byaby jedna operacja 24. Pomijajc ostatni typ procedury cakowitej, która pozostaa wycznie teoretycznym wyobraeniem twórcy psychodramy, pierwsza i druga procedura stanowi potencjaln odpowied na zawarte w tym artykule pytanie o zastosowanie psychodramy we wspóczesnych badaniach antropologicznokulturowych. Moreno, krytykujc wspóczesne sobie analizy socjologiczne, których istotnym elementem byy teorie apriorycznie definiujce cele i zadania ludzkich spoecznoci 25, proponuje procedur empiryczn i aposterioryczn, której owocem powinna by wiedza obiektywna, dajca si zastosowa w praktyce. lizuje si w drugiej poowie XX wieku bez udziau ideologii prowadzcych do nowych katastrof ludzkoci. Nie ma na ten temat szczegóowych bada, ale faktem jest, e pewnym przyczynkiem osignitego adu w wiecie kultury Zachodu moga by zwikszajca si wiadomo nowoczesnych i postnowoczesnych spoeczestw co do optymalizacji swojego stanu psychicznego i emocjonalnego, wyraajcego si w ogromnym rozwoju technik psychoterapeutycznych, z których jedn jest wanie wykreowana przez Moreno psychodrama. Fantastyczne pozostaje jednak mniemanie Moreno, eby badanie socjometryczne przeprowadzi w skali obejmujcej wikszo spoecznoci zamieszkujcej kul ziemsk. Por. M o r e n o. Psychodrama und Soziometrie s. 53. 24 Tame s. 59. 25 Jako przykad moe tutaj posuy dyskusja Moreno ze szko neomarksistowsk, zakadajc z góry pewien model spoecznych dynamik wykorzystywanych pó nej w konkretnych dziaaniach politycznych i ekonomicznych socjalistycznych ruchów wywodzcych si z zastosowania teorii Hegla czy Marksa. Dla Moreno sama „totalistyczna” analiza spoeczestwa i jej totalitarne zastosowanie s konsekwencj cakowicie apriorycznej postawy naukowej. Socjometria w odwrotny sposób ma by nauk aposterioryczn, badajca konkretne fakty spoeczne i przynoszc trafne wnioski, oparte na analizie maych grup spoecznych. Por. M o r e n o. Psychodrama und Soziometrie s. 64-65..

(12) 44. KS. PIOTR PASTERCZYK. Przedmiotem socjometrii nie jest sam proces psychiczny obserwowany np. podczas trwania psychodramy, ale relacje midzy czonkami grupy, zachodzce w grupowym procesie 26, które mog by wyraone w postaci analizy opisowej lub graficznej istniejcych powiza midzy czonkami spoecznego atomu 27. To, co interesuje socjometri, to stopnie przycigania, odpychania i obojtnoci, jakie mona zaobserwowa wewntrz grupy. Dlatego narzdziem socjometrii s grupowe dynamiki, pozwalajce na dokonanie szybkiego i moliwie dokadnego badania, takie jak: rola poszczególnych jednostek w grupie, rodzaj i natenie zwizków emocjonalnych midzy czonkami grupy, zmiany, jakim grupa ulega pod wpywem okrelonych czynników, rónice midzy grupami, ich natura i znaczenie wychowawcze, struktura wewntrzna grupy. Do klasycznych technik socjometrycznych naley stworzony przez Moreno tzw. test socjometryczny, który jest pomiarem stosunków „przycigania”, czyli sympatii, przyja ni, zaufania, oraz stosunków „odpychania”, tj. opartych na uczuciach antypatii, wrogoci, uprzedze. Wielokrotne próby poddania wybranych grup testom socjometrycznym pozwoliy Moreno na konkluzj co do pytania o przyczyn trudnoci w zastosowaniu metody socjometrycznej. Uzyskanie w danej grupie tzw. socjometrycznej wiadomoci jest trudne, gdy wie si z dotkniciem najbardziej fundamentalnych aspektów spoecznej wizi wraz z podjciem ryzyka bycia wykluczonym z grupy lub zajcia w niej pozycji niechcianej lub nieoczekiwanej28. Poddawane testom osoby wolay czsto w ogóle z nich si wycofa ni podj trudn gr, która mogaby ujawni spoecznoci ich prawdziwe oczekiwania, prawdziwe uczucia sympatii i antypatii lub te ich prawdziw, bardzo niekorzystn pozycj wewntrz grupy29. Moreno dostrzega w takich reakcjach strach przed ogromnym napywem negatywnych emocji ze strony spoecznej grupy, strach przed psychologicznymi powizaniami w grupie, obawa przed potg wewntrznego uporzdkowania grupy, której wpyw moe okaza si nieograniczony i niekontrolowalny 30. Ta obserwacja na marginesie zastosowania metody socjometrycznej zblia nas do dotknicia najbardziej istotnej przestrzeni badawczej okrelonej przez te analiz. Przestrze mitów, rytuaów, religii i tradycji jest prze26. C z a p ó w, C z a p ó w. Psychodrama s. 301. M. P i l k i e w i c z. Socjometryczna skala akceptacji jako technika badania pozycji jednostki w nieformalnej strukturze grupy. „Psychologia Wychowawcza” 1 : 1969 s. 20. 28 Por. M o r e n o. Psychodrama und Soziometrie s. 65-68. 29 Tame s. 66-67. 30 Tame s. 68. 27.

(13) PSYCHODRAMA W BADANIACH ANTROPOLOGICZNOKULTUROWYCH. 45. strzeni czowieka w jego relacji do drugiego czowieka, w szczególny sposób tam, gdzie ludzkie spoeczestwo dopiero si krystalizuje. Jak ujmuje to Ernst Cassirer: Odkrywamy, e w pierwszych mitologicznych próbach wyjanienia wszechwiata prymitywna antropologia zawsze ssiaduje z prymitywn kosmologi. Problem powstania wiata spleciony jest nierozerwalnie z problemem pochodzenie czowieka. Religia nie obala tych pierwszych mitologicznych wyjanie. Wrcz przeciwnie: zachowuje kosmologi i antropologi mitologiczn, nadajc im now posta i now gbi. Odtd samopoznanie przestaje by pojmowane jako zainteresowanie czysto teoretyczne31.. Prawdziwa geneza kosmosu ma bowiem miejsce nie w sensie fizycznym, ale w sensie antropologicznym – jest ni krystalizowanie si ludzkiego spoeczestwa w konsekwencji procesów, jakie zachodz wewntrz ludzkiej grupy. Opisywany przez Moreno strach przed dotkniciem tego emocjonalnego jdra grupy jest zrozumiay. Prawdopodobnie bowiem wanie tam konstytuuj si mity i takie kulturowe fenomeny jak religia. To ksztatowanie, jeli wierzy Girardowi i Freudowi, ma absolutnie przemocowy charakter i dotknicie go skutkuje obudzeniem si demonów tkwicych w emocjonalnej puszcze Pandory ludzkiej kulturowej kolebki. Wspólna emocjonalno grupy jest po czci uwiadamiana, a po czci stanowi proces niewiadomy, zwizany z dan grup i z jej histori. Moreno opar swoje analizy na tzw. prawie socjodynamicznym, opisujcym potencja kadej grupy w jej kreatywnym i destruktywnym charakterze. Prawo to opiera si na czterech hipotezach: H1: jeli spoecznym wzorcem jest grupa, wtedy przynajmniej jedna jednostka tej grupy bdzie przez pozostaych czonków izolowana; H2: nie moe ona wtedy zaspokoi swych potrzeb spoecznych w wystarczajcej mierze; H3: jeli w grupie jest jednostka trwale faworyzowana, wtedy spoeczne wsparcie przekroczy jej zapotrzebowanie; H4: jeli H1, H2 i H3 zostan zweryfikowane, wtedy wzronie napicie w grupie i pojawi si konflikty 32.. 31. E. C a s s i r e r. Esej o czowieku. Wstp do filozofii kultury. Prze. A. Staniewska. Przedmowa: B. Suchodolski. Warszawa: Czytelnik 1998 s. 38. 32 J.L. M o r e n o. Die Grundlagen der Soziometrie. Wege zur Neuordnung der Gesellschaft. Köln: Westdeutscher Verlag 1954 s. 523..

(14) 46. KS. PIOTR PASTERCZYK. Prawo socjodynamiczne nawizuje niewtpliwie do istoty opisanego przez Girarda procesu kulturotwórczego, którego genez jest napicie rywalizacyjne wewntrz grupy, prowadzce do przemocowego rozwizania kryzysu mimetycznego w kolektywnym linczu jednostki najsabszej opisanej przez hipotez pierwsz jako jednostka izolowana. Wydaje si, e prawo opisane przez Moreno konkluduje na swój sposób kolektywny proces mimetycznej podliwoci bdcy fundamentem Girardowskiego przedstawienia genezy mitów, obrzdów i religii jak takiej.. 3. PSYCHODRAMA I JEJ ZASTOSOWANIE W INTERPRETACJI ZAPISÓW KULTURY. Zasadnicze pytanie stawiane w tym opracowaniu brzmi: czy metoda psychodramatyczna moe suy take jako narzdzie analizy zapisów kulturowych, takich jak mity, banie, zachowania rytualne i obrzdowe, w celu zdobycia informacji o ich pierwotnej genezie? Nie sposób dzi da na to pytanie jednoznaczn odpowied , widoczna jednak korelacja midzy Girardowsk teori kultury a psychodramatyczn koncepcj czowieka i spoeczestwa pozwala przypuszcza, e oba systemy s komplementarne. Powoana do ycia w pierwszej poowie XX wieku przez Moreno psychodrama zakorzeniona jest gboko nie tylko w dwudziestowiecznym rozwoju psychologii i psychoterapii, ale take w historii teatru i w dramatycznym rozumieniu istoty czowieka sigajcym pocztków kultury Zachodu: Elementy psychodramy sigaj […] ju misteriów ludów pierwotnych, religijnego teatru redniowiecza i gatunku commedia dell’arte. Teatr w redniowieczu peni przede wszystkim funkcj duchow; zajmowa si tematem obrzdów religijnych, kocioa, tajemnic wiary […] Commedia dell’arte skupiona by na zabawie, bazujca na spontanicznoci aktora, lecz dostarczajca jednoczenie widzom okrelonej nauki, czy moralnego przesania. Cech charakterystyczn tego gatunku byo wczanie publicznoci w to, co dziao si na scenie, a celem tego zbiegu byo zmniejszenie dystansu dzielcego aktora od widza oraz wspólne uczestniczenie w zabawie. Commedia dell’arte zblia si do wspóczesnej psychodramy poprzez improwizacje oraz osobiste zaangaowanie33.. Psychodrama jest take, podobnie jako psychoanalityczna teoria Freuda, pewn koncepcj antropologiczn, zakadajc istnienie fundamentalnych 33. S. S t a s z k i e w i c z, K. T o m c z a k. Psychodrama w psychoterapii. Sopot: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne 2012 s. 19. Por. C z a p ó w, C z a p ó w. Psychodrama s. 39..

(15) PSYCHODRAMA W BADANIACH ANTROPOLOGICZNOKULTUROWYCH. 47. elementów budulcowych ludzkiej wiadomoci, które w odrónieniu od klasycznej teorii psychoanalitycznej czy te analizy transakcyjnej podkrelaj funkcje roli w jej trzech wyodrbnionych przez Moreno przestrzeniach: roli psychodramatycznej (wszelkie postacie pojawiajce si na scenie, takie jak realne osoby z ycia protagonisty czy te postaci fantastyczne), roli psychosomatycznej (postawy wyksztacone we wczesnych etapach rozwoju czowieka, ujawniajce si w relacji do takich biologicznych czynnoci jak jedzenie, seksualno, sen etc.) oraz roli spoecznej (modele rónych zachowa adekwatnych do ludzkiej natury, które zostay zinterioryzowane w dojrzaym etapie rozwoju)34. Psychodrama od samego pocztku bya stosowana jako metoda psychoterapeutyczna, polegajca na odtwarzaniu przez czonków grupy terapeutycznej konkretnej historii w postaci dramy, w której czonkowie grupy wcielali si w role ludzi, przedmiotów, zwierzt, stanów emocjonalnych, a nawet Boga. Niewtpliwa skuteczno terapeutyczna tej metody polega na faktycznym wejciu protagonisty w poszukiwane przez niego dowiadczenie i jego umiejtne przeksztacenie za pomoc jakiego konstruktywnego rozwizania, zgodnego z ogólnie przyjtymi standardami poczucia godnoci, prawdy, mioci i sprawiedliwoci. Uczestnicy grup psychodramatycznych opisuj dowiadczenie faktycznego i intensywnego wejcia w minion histori swojego ycia tak, jakby to miao miejsce wczoraj. Dowiadczenie psychodramatyczne zostao zaadaptowane take do tzw. socjodramy, polegajcej na odgrywaniu historii niemajcej odniesienia wycznie do historii ycia jednego czowieka (protagonisty), ale do spoecznoci. Badacze podkrelaj, e psychodrama nie jest wycznie technik lecznicz, ale moe by z powodzeniem zastosowana do pracy treningowej z osobami zdrowymi w celu rozwijania ich naturalnych zasobów35, a take w szeroko pojtym procesie indywidualnego (poznanie, przypominanie sobie) i spoecznego uczenia si36. Odrbn form dotychczasowego zastosowania psychodramy jest jej zastosowanie pedagogiczne, polegajce na psychodramatycznym odgrywaniu okrelonych scen, dziki którym uczestnicy w o wiele gbszy sposób interioryzuj w sobie postawy moralne lub spoeczne. W jaki konkretny sposób mogaby psychodrama suy jako antropologicznokulturowa metoda badawcza? Wydaje si, e najprostszym sposobem uzyskania danych zawartych w kulturowych skryptach zawierajcych echo wydarzenia zaoycielskiego, o którym bya mowa wczeniej, jest pró34. S t a s z k i e w i c z. Psychodrama w psychoterapii s. 21. Tame s. 24. 36 Tame s. 27, 41-46. 35.

(16) 48. KS. PIOTR PASTERCZYK. ba wprowadzenia na scen mitycznej narracji. Takie próby przynale w pewnym sensie do standardowych technik pracy psychodramatycznej szczególnie w kontekcie pedagogicznym, gdzie w sposób sceniczny przedstawia si np. narracje baniowe. Jak do tej pory takie zastosowanie psychodramy miao prawie wycznie charakter praktyczny polegajcy na zdobyciu nowych umiejtnoci i wgldów w procesie uczenia si. Jeli jednak produktem ubocznym takiego procesu s take zaskakujce wgldy oraz stany wiadomoci, naley mie nadziej, e mog one by gromadzone pod ktem analizy samego przedstawianego na scenie tematu. Istotnym problemem w takim procesie badawczym jest jednak sam charakter gromadzonych informacji i sposób ich zapisywania. Okazuje si bowiem, e efektem psychodramatycznego przedstawienia mitu bd przede wszystkim stany emocjonalne uczestników biorcych udzia w eksperymencie. Dlatego naley zauway, e w kontekcie psychodramy nie naley mie nadziei na uzyskanie obiektywnych danych polegajcych na faktycznym wgldzie w „to, co byo na pocztku”, ale wycznie na partycypacji w zakodowanych w mitach stanach emocjonalnych. Z uwagi na to wydaje si, e w psychodramatycznym procesie badawczym wykluczone jest stosowanie badawczych metod ilociowych, dziki którym uzyskane dane mona formalizowa w obiektywny sposób np. za pomoc danych statystycznych. W kwestii metod jakociowych, które mog zosta zastosowane w psychodramie, z pomoc przychodzi sam Moreno ze swoj metod socjometryczn.. 4. KILKA UWAG KRYTYCZNYCH. Problemem, jaki pojawia si w kontekcie psychodramy jako metody badajcej genez fenomenów kulturowych, jest kwestia cisoci takich bada. Przedmiotem psychodramy jest czowiek oraz spoeczny atom w kontekcie swoistych dla indywiduum i grupy mechanizmów zachowa. Efekt bada prowadzcy do ustalenia struktury danego atomu spoecznego jest do cisym materiaem badawczym, taki jednak efekt moe by osignity wycznie na podstawie pracy z ywym spoecznym atomem. Badania, których przedmiotem s wycznie bardzo stare zapisy mityczne i obrzdowe jako efekt tego, co „stao si na pocztku”, nigdy nie bd cise w sensie naukowym, tak jak nie ma moliwoci cisego opisu tego, co byo przed Wielkim Wybuchem (Big Bang). Odpowied taka moe mie charakter bardziej filozoficznej ni naukowej dedukcji, zakadajcej istnienie przyczynowego cigu midzy opisywan przez Girarda struktur spoecznego atomu w spoe-.

(17) PSYCHODRAMA W BADANIACH ANTROPOLOGICZNOKULTUROWYCH. 49. czestwie etnologicznym a zarejestrowanym efektem wybuchu kryzysu mimetycznego w postaci mitów i obrzdów. Niepokój nie tylko co do cisoci, ale take moliwoci takiej procedury badawczej budzi pytanie o psychodramatyczne odtworzenie badanego zapisu tak, aby prastara historia zacza na nowo y i ujawnia si w swoich szczegóach. Psychodrama bada bowiem przede wszystkim emocje i emocjonalne relacje wewntrz grupy. Jeli nawet takie ujawnienie nastpi, jak ma to miejsce np. podczas odtwarzania antycznego dramatu (katharsis), to w jaki sposób mona takie ujawnienie zapisa i zinterpretowa? Niepokój budz take nieprzewidywalne skutki eksperymentu, którego przedmiotem jest psychodramatyczne odtwarzanie mitycznych skryptów lub rytuaów, wice si z pewn ingerencj w ludzk psychik. Tak jak stosowanie psychodramy w celach leczniczych uzalenione jest od fachowoci prowadzcego j terapeuty lub trenera, tak w przypadku eksperymentu badawczego warunkiem takiego dziaania musiaoby by profesjonalne przygotowanie prowadzcego badania. Problemem wyaniajcym si z analizy psychodramy jako metody badawczej jest take hipotetyczno Girardowskiej teorii kultury. Adaptacja psychodramy do celów interpretacji grupowych mechanizmów zakodowanych w skryptach kultury, takich jak np. mit, jest oparta na zaoeniu, e intuicja Girarda jest suszna i faktycznie pocztkiem kultury jest historyczne wydarzenie kolektywnego unicestwienia koza ofiarnego, do którego mona dotrze, badajc zawart w mitach zbiorow pami. Dowiedzenie naukowoci takiego zaoenia jest równie trudne jak potwierdzenie walorów naukowych tezy Freuda o kolektywnym zabójstwie samca alfa pierwotnej hordy ludzkiej przez braci pragncych zdoby jego uprzywilejowan pozycj i zawierajcych po tym zabójstwie pakt wyraajcy si m. in. w reguach egzogamicznego maestwa. Gównej tezy Freuda z eseju Totem i tabu nie mona udowodni, acz esej ten do dzisiaj budzi zainteresowanie i zapadnia kolejnych badaczy do stawiania pyta odnoszcych si do genezy ludzkiej kultury.. BIBLIOGRAFIA A n z i e u D.: Le psychodrame analytique chez enfants. Paris: PUF 1956. C a s s i r e r E.: Esej o czowieku. Wstp do filozofii kultury. Prze. A. Staniewska. Przedmowa: B. Suchodolski. Warszawa: Czytelnik 1998. C z a p ó w Cz., C z a p ó w G.: Psychodrama. Geneza i historia, teoria i praktyka, próba oceny. Warszawa: PWN 1969. E l i a d e M.: Mit wiecznego powrotu. Prze. K. Kocjan. Warszawa: Wyd. KR 1998..

(18) 50. KS. PIOTR PASTERCZYK. E l i a d e M.: Sacrum a profanum. O istocie religijnoci. Prze. R. Reszke. Warszawa: Wyd. KR 2008. F r e u d S.: Totem i tabu. Prze. M. Porba, R. Reszke. W: Dziea. T. 4. Warszawa: Wyd. KR 2009 s. 241-376. G a l i s k a E.: Inne techniki psychoterapii. Psychodrama. W: Psychoterapia. Teoria. Red. L. Grzesiuk. Warszawa: Eneteia – Wydawnictwo Psychologii i Kultury 2005 s. 517-530. G e e r t z C.: Interpretation of Cultures. New York: Basic Books 1973. G i r a r d R.: Sacrum i przemoc. Prze. M. Pleciska, J. Pleciski. T. 1-2. Pozna: Brama 19931994. G i r a r d R.: Things Hidden since the Foundation of the World. Trans. S. Bann, M. Metteer. Stanford: Stanford Univ. Press 1987. L é v i - S t r a u s s C.: Pojcie struktury w etnologii. W: Antropologia strukturalna. Prze. K. Pomian. Warszawa: Wyd. Aletheia 2009 s. 275-320. L é v i - S t r a u s s C.: Struktura mitów. Antropologia strukturalna. Prze. K. Pomian. Warszawa: Wyd. Aletheia 2009 s. 207-232. M a l e w s k i J., P a w l a k J., S t r z e l e c k a H.: Psychodrama – teoria i praktyka. „Studia Socjologiczne” 4 : 1967. M a l i n o w s k i B.: Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Relacje o poczynaniach i przygodach krajowców z Nowej Gwinei. W: Dziea. T. 3. Warszawa: PWN 1987. M o r e n o J.L.: Die Grundlagen der Soziometrie. Wege zur Neuordnung der Gesellschaft. Köln: Westdeutscher Verlag 1954. M o r e n o J.L.: Psychodrama und Soziometrie. Essentielle Schriften. Köln: Moll und Eckhardt 1989. P i l k i e w i c z M.: Socjometryczna skala akceptacji jako technika badania pozycji jednostki w nieformalnej strukturze grupy. „Psychologia Wychowawcza” 1 : 1969. R ø i n e E.: Psychodrama. O tym jak gra gówn role w swoim yciu. Prze. S.

(19) cki. Zabrze: Wyd. Medycyna i Edukacja 2005. S t a s z k i e w i c z S., T o m c z a k K.: Psychodrama w psychoterapii. Ujcie poznawczo-behawioralno-spoeczne. Sopot: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne 2012. T u r n e r V.: Proces rytualny. Struktura i antystruktura. Prze. E. Durak, J. Tokarska-Bakir. Warszawa: PIW 2010. W i t z e l M.: The Origins of the World’s Mythologies. New York: Oxford Univ. Press 2012.. METODA PSYCHODRAMATYCZNA WE WSPÓ

(20) CZESNYCH BADANIACH ANTROPOLOGICZNOKULTUROWYCH Streszczenie Przedmiotem artykuu jest badawcza przydatno psychodramy jako procedury w badaniach z zakresu antropologii kultury. Wspóczesna niedostpno etnologicznych form ycia spoecznego bdcych tradycyjn przestrzeni bada etnologicznych zmusza do pytania o nowe metody badawcze, dziki którym mona oryginalnie zinterpretowa zgromadzony ju materia badawczy. Stworzona przez Jakobiego Moreno psychodrama jest uznan metod lecznicz stosowan przede wszystkim w psychoterapii. Bdca wanym aspektem psychodramy metoda socjometryczna zostaa uznana przez Lévi-Straussa jako ciekawa metoda mogca suy wypracowaniu statystycznych modeli czasu i przestrzeni w badaniach strukturalnych. Artyku stawia pytanie, czy postrzegana w wietle Girardowskiej teorii kultura moe by wyjaniana dziki dramatycznemu odtwarzaniu skryptów kulturowych takich jak mity i rytuay i ich socjometrycznej analizie. Odpowied na tak postawione pytanie jest ambiwalentna: z niewtpliw szans jaka moe czy.

(21) PSYCHODRAMA W BADANIACH ANTROPOLOGICZNOKULTUROWYCH. 51. si z zastosowaniem oryginalnej procedury badawczej id w parze wtpliwo zwizane z hipotetycznym charakterem Girardowskiej teorii kultury oraz z etycznymi pytaniami rodzcymi si w kontekcie eksperymentu zakadajcego ingerencj w ludzk psychik. Streci ks. Piotr Pasterczyk. Sowa kluczowe: psychodrama, metoda, antropologia, mit, rytua.. THE INTERPRETATIVE POTENTIAL OF PSYCHODRAMA IN ANTHROPOLOGICAL RESEARCH Summary This article examines the interpretive potential and pertinence to anthropological research of dramatic re-enactments of certain, potentially revelatory cultural scripts, particularly myths and rituals, in a manner more commonly associated with a psychotherapeutic technique called ‘psychodrama.’ If it is true, as René Girard has claimed, that ‘globalization’ makes original ethnographic research in isolated human groups nearly impossible today, the creative application to existing anthropological materials of new interpretive procedures may open fresh perspectives. The so-called ‘psychodrama’ of Jakob Levi Moreno is perhaps more widely known as a psychotherapeutic technique, yet its use in anthropological research to yield socio-metric data has been recognized as well. Socio-metric procedures were used, for an example, by Claude Lévi-Strauss in working up statistical models of time- and space-perception. This article considers the use of ‘psychodrama’ in the interpretation, particularly, of cultural scripts like myths and rituals. While the author finds that such an approach lends itself to a Girardian theory of culture, the application of ‘psychodramatic’ techniques in the interpretation of myths and rituals will be complicated both by the hypothetical character of Girard’s theory and the inevitable interventions of individual human psyches. Summarised by Rev. Piotr Pasterczyk. Key words: psychodrama, method, anthropology, myth, ritual..

(22)