View of Early Poems of Cyprian Norwid Contrary to Gothic Fiction Convention

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE Tom V, numer 3 – 2014. DOROTA PLUCISKA *. WCZESNE WIERSZE CYPRIANA NORWIDA A KONWENCJA GOTYCYZMU. 1. GOTYCYZM – ESTETYKA (NIE)OBOWI ZKOWA. Utwory okrelane mianem gotyckich w najbardziej zasadniczym zakresie (kluczowe dla tej konwencji s powieci gotyckie) bior za podstaw dwa wyróniki. Pierwszy to odpowiednio uksztatowane to akcji, czyli niekoniecznie okrelona topograficznie przestrze implikujca niepokój (na przykad zamek, stare opactwo, opuszczony dom) oraz budzce lk warunki przyrodniczo-meteorologiczne (dzika przyroda, noc, wicher, burza). Drugi komponent stanowi korespondujce z tak sceneri uformowanie postaci: tajemniczej, rozdartej wewntrznie, niepotraficej okreli granic midzy dobrem a zem, wyjtkowej. Do repertuaru typowych rodków naley te zaliczy czste motywy: walki dobra ze zem, zemsty, niespenionej lub niemoliwej mioci1. Te zabiegi maj suy budowaniu nastroju niesamowitoci i tajemniczoci oraz budzi groz. Romantyczni poeci w pierwszym etapie swojej twórczoci wyraali fascynacj gotycyzmem w rozmaitych wariantach. U Adama Mickiewicza bya to apologia byronizmu, ale te polska wersja odczytywania gotycyzmu: bywa przywoywany klimat redniowiecza (jak w Graynie czy Konradzie Wallenrodzie), akcja rozgrywaa si w gotyckich zamkach, co razem kreoDr hab. DOROTA PLUCISKA – literaturoznawca, Wydzia Filologii Polskiej Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Putusku; adres do korespondencji: ul. A. Mickiewicza 36b, 06-100 Putusk; e-mail: d.plucinska.edu@gmail.com 1 Szerzej na temat twórczoci gotyckiej zob. P. M r ó z. Angielska powie grozy (gohtic novel). Uwagi o estetyce gatunku. W: Estetyka i sztuki. Red. M. Goaszewska. Kraków: IF UJ 1983 s. 87-98; Z. S i n k o. Proza fabularna w czasopismach polskich 1801-1830. Wrocaw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich 1988; T a . Powie angielska XVIII wieku a powie polska 1764-1830. Warszawa: PIW 1961..

(2) 48. DOROTA PLUCISKA. wao swoisty historyzm, ale równoczenie brakowao w tych utworach grozy – kluczowego wyznacznika gotycyzmu europejskiego, a zwaszcza nieco pó niejszego, spod znaku Edgara Allana Poego, który jest „uwaany za najwybitniejszego twórc literatury grozy”2. Za to fantastyka balladowa zdominowaa wczesn twórczo Mickiewicza: zaludniay j duchy, zjawy, rusaki, te nadprzyrodzone wiaty byy osadzone w klimacie nocy, mroku, gro nej natury, czsto burzy, a mimo to take – jak w przypadku powieci poetyckich – utwory byy pozbawione grozy. Równie Juliusz Sowacki wykazywa si zamiowaniem do wykorzystywania elementów gotyckoci, zwaszcza przyjmujcych bajroniczny ksztat: std w jego powieciach poetyckich (Lambro, mija) czy poemacie Hugo (o podtytule Powie krzyacka) na plan pierwszy wysuwa si bohater bajroniczny – osobowo wzniosa, demoniczna, demonstrujca swój indywidualizm, czsto usytuowana w nastrojowym klimacie nocy i burzy. Zygmunt Krasiski najpeniej chyba sporód wielkich romantyków polskich nawizywa do gotycyzmu – jego modziecze utwory, jak opowiadania Grób rodziny Reichstalów, Wadysaw Herman i dwór jego, ale te pó niejsze, jak Agaj-Han, cechuje swoista fascynacja gotycyzmem z jego typowymi, licznymi rekwizytami (jak grób, cmentarz, zamek, loch) i antropologi, wyra nie skaniajc si ku frenetyzmowi 3. Naley jednak podkreli, e polska twórczo literacka odnoszca si do gotycyzmu nie odegraa wanej roli, zajmowaa raczej polednie miejsce wród innych konwencji artystycznych i ideowych4. Dla Norwida, reprezentanta najmodszego pokolenia romantyków, oraz Lenartowicza, by mówi o jednej generacji i wspólnym dorastaniu, ale te 2. M. W y d m u c h. Gra ze strachem. Fantastyka grozy. Warszawa: Czytelnik 1975 s. 187. Na temat twórczoci Edgara Allana Poego zob. róne ciekawe opracowania w tomie: Edgar Allan Poe. Klasyk grozy i perwersji – i nie tylko… Red. E. Kasperski, . Nalewajk. Warszawa: Wydawnictwa UW 2009. Zob. te mój tekst Poe wobec gotycyzmu („Zagada domu Usherów”). W: Edgar Allan Poe niedoceniony nowator. Red. E. Kasperski, . Nalewajk. Wrocaw: Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocawskie Wydawnictwo Owiatowe 2010 s. 67-77. 3 Zob. M. J a n i o n. „Opinogórski gotycyzm”. W: T a . Zygmunt Krasiski – debiut i dojrzao. Warszawa: Wiedza Powszechna 1962 s. 56-74. Naley doda, e ten typ literatury, jaki prezentowa mody Krasiski w swych utworach prozatorskich, doskonale mieci si w pojemnej formule romantyzmu krajowego przed 1930 r. 4 Tadeusz abski uwaa, e „najbardziej wartociowe […] s wyra ne lady gotycyzmu w dumach historycznych Niemcewicza, romantycznej twórczoci balladowej (take Mickiewicza), powieci poetyckiej i dramacie (np. Goszczyskiego, Sowackiego)”, cho najbardziej znane i czytywane byy powieci Anny Mostowskiej (np. Matylda i Danio, Zamek Koniecpolskich). T. a b s k i. Powie gotycka. W: Sownik literatury popularnej. Red. T. abski. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego 2006 s. 458..

(3) WCZESNE WIERSZE CYPRIANA NORWIDA A KONWENCJA GOTYCYZMU. 49. równolatka, Felicjana Faleskiego, a take Antoniego Czajkowskiego czy Romana Zmorskiego (obaj obok Norwida byli uwaani na pocztku lat czterdziestych XIX wieku za najwybitniejszych modych poetów Warszawy) gotycyzm nie stanowi estetyki obowizujcej i atrakcyjnej ani jako wiatopogld, ani jako sposób artystycznego wyrazu, ani nawet nie sta si przedmiotem odniesienia czy twórczych reinterpretacji. Ten romantyzm krajowy lat czterdziestych, rónorodny i wielowymiarowy, zosta zdominowany przez naladowcze reinterpretacje wczeniejszego romantyzmu, które dla kilku ówczesnych poetów stay si podstaw poszukiwania wasnych form wyrazu, odrbnych od dotychczasowych ideologii czy estetyk (jak choby Lenartowicz czy Faleski). Cyprian Norwid – jako romantyk polemiczny wobec romantyzmu – w pierwszej fazie swej twórczoci równie specyficznie traktowa konwencj gotycyzmu, która fascynowaa nieco starszych poetów – Sowackiego czy Krasiskiego5. Krajowa twórczo poety, cho nawizuje do typowo romantycznych schematów fabularnych czy konfiguracji topicznych, to wykazuje charakterystyczne podejcie. Mimo e modziecze utwory, takie jak Noc, Marzenie, Wieczór w pustkach, odwouj si w pewien sposób do klimatu czy nastroju odnoszcego si take do estetyki gotycyzmu romantycznego i fantastyki romantycznej6, to Norwid tym samym nie czyni z gotycyzmu kluczowej skarbnicy tropów kulturowych. W jego twórczoci lirycznej z okresu krajowego, czyli do 1842 r., mona odnale pewne nawizania do typowych schematów topicznych gotycyzmu o tyle, o ile stanowi one rezerwuar rodków artystycznej ekspresji romantyzmu. Wiersze te 5. O nawizaniach do gotycyzmu w polskim romantyzmie zob. L. Š t e p á n. Kalejdoskop form genologicznych w popularnych nurtach gotycyzmu. W: Wokó gotycyzmów. Wyobrania, groza, okruciestwo. Red. G. Gazda, A. Izdebska, J. Puciennik. Kraków: Universitas 2002 s. 115-130, a take róne studia w zbiorze Gotycyzm i groza w kulturze. Red. G. Gazda, A. Izdebska, J. Puciennik. ód : Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego 2003. 6 Zdaniem Marii Delaperrière sednem gotycyzmu w literaturze zachodniej bya pasja przezwyciania obsesji mierci przez gr ze strachem lub konstruowania efektu dwuznacznoci ontologicznej (operowania fantastyk), gdy za w polskiej wizja podporzdkowania motywów fantastycznych nadrzdnej etyce lub religii, co spowodowao, e „rozwijajca si […] sabo fantastyka gotycka bdzie funkcjonowa […] na zasadzie akumulacji niesamowitych motywów i wrae naskórkowych, które sprowadz j niechybnie na boczny trakt literatury drugorzdnej” (M. D e l a p e r r i è r e. Fantastyka czy cudowno (Z bada porównawczych nad polsk wyobrani literack). „Ruch Literacki” 31 : 1990 z. 1 s. 9. Zob. te cao s. 1-18). Natomiast polsk twórczo gotyck przedstawia opracowanie: B. C z w o r n ó g - J a d c z a k. Polska powie gotycka pocztku XIX wieku (z zagadnie historycznych przeobrae gatunku). W: Z problemów poetyki historycznej. Red. L. Ludorowski. Lublin: UMCS 1984 s. 125-142..

(4) 50. DOROTA PLUCISKA. tworz zatem pewne amplifikacje gotycyzmu, natomiast proza autora Promethidiona nie wykazuje adnych analogii do rozwoju drogi twórczej Krasiskiego – od gotycyzmu jako literackiej szkoy pisarskiej do twórczoci dojrzaej ideologicznie i artystycznie. Odniesienia do estetyki gotycyzmu w wierszach Norwida nie maj charakteru twórczych kontynuacji, su za to budowaniu sugestywnych, oczekiwanych przez odbiorców obrazów poetyckich, w duej mierze ukierunkowanych na maksymalne wykorzystanie obiegowych motywów romantycznych, w tym gotyckich. Gotycyzm u Norwida ma wic charakter ornamentowy, nie wynika z przyjtej antropologii literackiej. Elementy gotycyzmu, takie jak specyficzna przestrze, kreowanie grozy czy konstruowanie specyficznego bohatera, su urzeczywistnianiu nastroju tajemniczoci i strachu, lecz jedynie powierzchownie jako naladownictwo stylu romantycznego, co potwierdzao identyfikacj poety z pierwszym pokoleniem romantyków i równoczenie wskazywao na realizacj wspólnotowych idei i przekona zgodnie z ówczesnymi oczekiwaniami odbiorców. Nawizania takie sprawiaj wraenie pastiszu poezji wczesnoromantycznej bez pitna parodyjnego. Pastisz7 ten tworzy poeta przez uksztatowanie wiersza podobnego, analogicznego wobec romantycznej poezji: klimatem, obrazowaniem, konstrukcj bohatera lirycznego, a jednak nieprawdziwego, podwójnie fikcjonalnego – jako wiersz (struktura literacka, a wic z zaoenia fikcjonalna) oraz jako wiersz naladowany (struktura powielajca schemat typowej ówczesnej poezji). T pastiszowo ujawniaj pewne sygnay rezygnacji z przyjtej formy „romantycznopodobnej” – przejcie do form uogólniajcych (np. sentencjonalnoci) o klasycznej proweniencji, odejcie od eksponowania podmiotu lirycznego na rzecz liryki poredniej, przeksztacenie manifestowania jednostkowoci, indywidualnoci, uczuciowoci i tajemniczoci w tendencj do uogólnie antropologicznych. Modziecze liryki Norwida egzemplifikuj z jednej strony zaledwie próby pisania i poszukiwania wasnej drogi twórczej poprzez nawizania do. 7. Pastisz bywa przez badaczy wymieniany w bliskiej konfiguracji z parodi albo jako jej odmiana, albo jako sposób stylizacji, albo te jako osobna forma gry intertekstualnej. Zob. np. R. N y c z. Parodia i pastisz. Z dziejów poj artystycznych w wiadomoci literackiej XX wieku. W: T e n e. Tekstowy wiat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze. Kraków: Universitas 2000 (zwaszcza cz: Uwagi o pastiszu s. 229-240); G. G e n e t t e. Palimpsesty. Prze. A. Milecki. W: Wspóczesna teoria bada literackich za granic. Antologia. Oprac. H. Markiewicz. T. 4 cz. 2. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1996 s. 345–354 (wedug niego pastisz to „naladowanie stylu pozbawione funkcji satyrycznej” – s. 349)..

(5) WCZESNE WIERSZE CYPRIANA NORWIDA A KONWENCJA GOTYCYZMU. 51. metaforyki i stylistyki romantycznej i naladowania ich, z drugiej za zarysowuj pewne tendencje intensyfikujce si w pó niejszej liryce poety8. O pastiszowym charakterze wczesnych wierszy autora Quidama wiadczy bardzo widoczna, uwypuklona, a nawet hiperbolizowana, powtarzana, czsto ogarnita w hieratyczny styl romantyczna maniera. Cechy stylistyki, leksyki, metaforyki konwencjonalnego, typowego wiersza romantycznego zostay celowo wyostrzone – poeta jednak nie naladuje konkretnego tekstu (jego twórczo modziecza nie jest rozpatrywana jako epigoska9), lecz pewien model literatury, aby ówczesnym odbiorcom udowodni wymienit znajomo stylu romantycznego.. 2. PRZESTRZENIE GOTYCKIE. Najprostsz i najoczywistsz dla odbiorcy form nawizania do estetyki gotycyzmu jest zarysowywanie typowych przestrzeni gotyckich jako zjednoczenia sfery racjonalnoci i fantastycznoci (innoci)10, które staj si sceneri, a nawet scenografi dla rozgrywanego w jej obszarze spektaklu nawiza gotyckich. Zamek, nawet tajemne lochy, a najlepiej ruiny, owietlane wtym wiatem ksiyca lub grobowiec na starym cmentarzu albo zupenie opuszczony grób, widziany w nocy w czasie burzy w towarzystwie innych si nadprzyrodzonych, w atmosferze intensyfikujcej si grozy – to typowy 8. Badacze od dawna dostrzegaj w krajowej twórczoci lirycznej Norwida symptomy wyróników pó niejszej dojrzaej poezji. Na przykad Zygmunt Dokurno uwaa choby wiersze Do wieniaczki czy Pióro za utwory zwiastujce „wielkiego liryka”. Z. D o k u r n o. Kompozycja utworów lirycznych C.K. Norwida (do roku 1852). Toru: PWN 1965 s. 46. Natomiast Wiesaw Rzoca w odniesieniu do wierszy Pióro czy Do piszcych dostrzega „pierwiastki antyromantyczne, które pó niej, wzbogacone rozlicznymi odwoaniami do antyku, zo si na tosamo dojrzaej, syntetycznej i hybrydowej zarazem, poezji Norwida” (W. R z o c a. Norwid a romantyzm polski. Warszawa: Wydzia Polonistyki UW 2005 s. 35). 9 Zob. Z. T r o j a n o w i c z. Rzecz o modoci Norwida. Pozna: Wydawnictwo Poznaskie 1968 s. 12-14 (badaczka podkrela, e nie przyjmuje si za utwory o charakterze epigoskim takich, które „mimo powielania skonwencjonalizowanych motywów – legitymuj si wartociami ideowymi i w swoim czasie speniay wan funkcj spoeczn”, a ponadto „poezja modych róni si od epigoskiej tym, co równoczenie stanowi o odrbnoci caego pokolenia literackiego – nasyceniem stereotypów i motywów wprowadzonych przez pierwsz generacj romantyków treciami i podtekstami odpowiadajcymi aktualnej sytuacji kraju” – s. 12, 64). 10 Dla Manuela Aguirre’a przestrze gotycka ma charakter dwojaki, dwuprzestrzenny, z granicznym progiem oraz koniecznoci transgresji (ruchu, przekraczania granic) midzy tymi dwiema ontologicznymi obszarami. Zob. M. A g u i r r e. Geometria strachu. Wykorzystanie przestrzeni w literaturze gotyckiej. Prze. A. Izdebska. W: Wokó gotycyzmów s. 15-32..

(6) 52. DOROTA PLUCISKA. klimat gotyckich utworów. Nie otwiera on jednak dla Norwida pola twórczych nawiza, a tylko sugeruje pewn gr literack w oparciu o dopracowane, dobrze wykonane naladownictwo – tworzenie udanych, konwencjonalnych wierszy, wykorzystujcych typowe schematy i motywy, aby sprawdzi si literacko i odnie sukces towarzyski. Poecie nie chodzi, zgodnie z intencj pastiszu, o wypowiadanie doniosych treci, lecz o nawizywanie do stylu stricte romantycznego, nie ma tu nawet tendencji ironicznych, parodystycznych czy satyrycznych, co wyra nie zaznacza si w prozie tego samego okresu – w opowiadaniu askawy opiekun, czyli Bartomiej Alfonsem. Gdyby pisarz traktowa swoj modziecz poezj jako wyraz pewnego wyboru drogi twórczej, to zapewne kontynuowaby j lub rozwija, a nie porzuci jak wykonane proste zadanie, by zaj si kolejnymi, waniejszymi. Elementy przestrzeni gotyckiej jako pastiszowy ornament przywouje poeta ju w pierwszych wierszach. Tu oczywicie na plan pierwszy wysuwa si najbardziej chyba typowy element konwencji romantycznej czasoprzestrzeni: noc z jej implikacjami. Pojawia si ona w wierszu Marzenie jako to balladowej narracji: najpierw „bya noc pogodna” (PWsz I s. 20)11, by sta si miejscem objawienia si postaci nadprzyrodzonej. W wierszach Noc oraz Wieczór w pustkach poeta nawet tematyzuje t cz doby. W pierwszym utworze tytuowa noc ogarnia werbalnie przestrze wiersza: buduj j obrazy ksiyca i innych typowych, konwencjonalnych rekwizytów. W drugim z nich tytuowa informacja wystarcza do zarysowania czasu rozgrywajcych si zdarze, które na wstpie nie zdaj si mie gotycko-romantycznej proweniencji: „Ciepy wieczór mio / Gra rozmarzonej ziemi” (PWsz I s. 30), nastpnie za w miar rozwoju akcji nocne to zarysowane jest metonimicznie: „czarno, smtno, gucho / Zrobio si w komnacie” (PWsz I s. 32) oraz symbolizowane przez obraz my, która „Czasem w mylnym pdzie / […] otworzone okno trci ca si” (PWsz I s. 30). Natomiast w ostatnim wierszu z okresu krajowego Poegnanie noc take peni funkcj szkicowania scenerii dla przey podmiotu lirycznego oraz poetyckiej hiperboli jego uczu nostalgii za opuszczanym miejscem12.. 11 Wiersze Norwida pochodz z wydania: C. N o r w i d. Pisma wszystkie. Zebra, tekst ustali, wstpem i uwagami krytycznymi opatrzy J.W. Gomulicki. T. I: Wiersze. Warszawa: PIW 19711976. W opisie cytatów po skrócie PWsz liczba rzymska oznacza tom, arabska za stron. 12 Szerzej na temat rónych konotacji nocy zob. B. B u b u l a. Noc i ciemno w twórczoci Norwida, „Ruch Literacki” 29 : 1988 z. 4-5 s. 317-336..

(7) WCZESNE WIERSZE CYPRIANA NORWIDA A KONWENCJA GOTYCYZMU. 53. Typowy, konwencjonalny obraz nocy jest uzupeniany o wizerunek ksiyca oraz gwiazd, co poeta umieszcza w wyej wymienionych wierszach, dodatkowo okraszajc taki obraz innymi elementami gotycko-romantycznej scenerii: chmurami, wiatrem, mg czy burz. Najpeniejsz realizacj stylizacji na romantyczny, z gotycyzmem w tle, klimat wiersza jest liryk Noc, w którym pisarz usytuowa bardzo poetycko (sprawnie, barwnie, metaforycznie, co wiadczy o umiejtnoci wadania piórem) niemal wszystkie moliwe atrybuty przestrzeni gotyckiej nocy. S tu zatem: i ksiyc, rozwietlajcy blaskiem ciemno 13, który „niby pajk zoty, / Wypezn z pajczyny, i sposzy ciemnoty, / Które lec w otchanie okien nie zbadane!” (PWsz I s. 9), i chmury jako „chmurne niebios sklepienie, szaro cieniowane” (PWsz I s. 9), i wichry, naginajce gazk, i „szalona zawierucha”, targajca bez koca drzewem w „strasznej niemocy” (PWsz I s. 10). Taka czasoprzestrze buduje icie gotyck, lecz konwencjonaln sytuacj antropologiczn: hiperbolizuje samotno, tsknot i cierpienie czowieka, a take sugeruje alegoryczne odczytania utworu14. Podobn pastiszow strategi przy kreowaniu klimatu romantycznego gotycyzmu zastosowa poeta i w innych wierszach, jak w cytowanym Marzeniu, gdzie nastrojowe walory nocy wzmacniaj chmury i mga („mgy legy na smugach, / I posrebrzane chmurki ksiyc zwiastoway” – PWsz I s. 20) czy Wieczór w pustkach, gdzie oprócz ksiyca, który „osiwiaej gowy / nie nachyli po wieniec” (PWsz I s. 31), nastrój dekoracyjnej gotyckoci tworz chmury, a waciwie jedna chmura, szara i wenista, oraz wicher, który „oknem zatrzs” (PWsz I s. 32), a take „blade, gasnce gwiazdy” (PWsz I s. 34). Równie w ostatnim z tego czasu wierszu Poegnanie nie brak typowych elementów zewntrznego wizerunku gotyckoci: nastrój „pustki”, skojarzenia z krzyem jako pamitk, konotujc równoczenie przestrze 13. Zdaniem Kazimierza Wyki w Wieczorze w pustkach, a take w Nocy Norwid osign ju dojrza wraliwo artystyczn w zakresie wzajemnego nawietlania si sztuk – „zapisy poetyckie wiatocienia od razu bywaj bezbdne. Bya to zatem dyspozycja gboko zakorzeniona w wyobra ni Norwida” (K. W y k a. wiata tkliwo i sztuk budowa. W: T e n e. Cyprian Norwid. Studia, artykuy, recenzje. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1989 s. 131). 14 Wedug Gomulickiego wiersz Noc to „alegoryczny obraz «Nocy paskiewiczowskiej» w Królestwie Polskim, nakrelony tak wymownie, e ostrony redaktor «Przegldu» uwaa za stosowne opatrzy ten wiersz, ze wzgldu na cenzur, nader pomysowym, ale nie odpowiadajcym wówczas prawdzie, objanieniem: «Autor tej poezji, po stracie drogich mu osób przepeniony smutn myl, kreli mocne obrazy stanu i uczu swoich: kadej szlachetnej duszy religia w podobnym pooeniu jest pociech i nadziej»” (J.W. G o m u l i c k i. Metryki i objanienia. W: C. N o r w i d. Pisma wszystkie. T. II: Wiersze s. 339)..

(8) 54. DOROTA PLUCISKA. mierci – wszak to „Sprzt domowy – i grobowy” (PWsz I s. 51) w nastrojowym klimacie nocy z ksiycem, który „si przechadza, / abdziowy, jasnopióry” (PWsz I s. 54), w atmosferze zachmurzenia i burzy, która „Nim si jasne barwy sprzd, / Wszystkie nieba pozachmurza” (PWsz I s. 54). Wida tu wyra nie inwencj metaforyzacyjn modego poety, który skutecznie budowa wci nowe przenonie z analogicznych, schematycznych skadników. Burza jako zjawisko atmosferyczne stanowia do czsty motyw w utworach o wybitnie romantycznym charakterze, jak choby w synnym sonecie Burza Mickiewicza z cyklu Sonetów krymskich. W liryku o takim samym tytule – Burza [I] z dopiskiem Fragment – Norwid równie mierzy si z sytuacj ujcia konwencjonalnej topiki w ramy pozornie udanego wiersza, myl jednak uwiza mu w schematycznych skojarzeniach i pomysach (alegorycznych i zdaniem Zygmunta Dokurny „zbyt wymownych”15). S tu bowiem i modzieniec, i „przepa bliska”, i niebo z gromem, i wiece gwiazd, i gaz strcony z góry, i ywioy bitwy, i zapieniony ocean, i ciemne gardo morza, i „rozwarta otcha wiecznie chciwa yru” (PWsz I s. 47). Brak tylko oryginalnoci i sensownej idei, poza tym to wiersz udany, wielce „romantyczny” (ze wzgldu na nagromadzenie a do nadmiaru emblematów „romantycznoci”), lecz obecnie jedynie groteskowy w swej wymowie. Jeliby uzna, e poeta nie tworzy pastiszu, a pisa z zapaem wiersz oryginalny, to musielibymy stwierdzi, e to jedynie produkt wierszopodobny16. Emblematyczne elementy gotyckoci (a nawet, wedug Wiesawa Rzocy, „romantyczny frenetyzm”17) zostay w nim potraktowane jako obowizkowa lektura do wykorzystania – jako konieczny antura, aby wiersz uda si i podoba czytelnikom18. Poeta czsto odwouje si do typowego dla zainteresowa gotyckoci, a nastpnie a do deformacji uytkowanego toposu grobu i cmentarza, który w estetyce gotycyzmu formuje atmosfer grozy i niesamowitoci 19. I tak w wierszu Sieroty pojawiaj si, cho bez gotyckiej konotacji, groby 15. D o k u r n o. Kompozycja utworów lirycznych C.K. Norwida s. 43. Natomiast intencje polityczne tego wiersza byy niezwykle czytelne (odwoanie do samobójczej mierci Karola Levittoux oraz odsonicia pomnika oficerów, którzy nie przyczyli si do walczcych w powstaniu listopadowym), co wedug Gomulickiego uniemoliwio publikacj wiersza. G o m u l i c k i. Metryki i objanienia s. 341-342. 17 R z o c a. Norwid a romantyzm polski s. 26. 18 Opis burzy w tym wierszu Kazimierz Wyka komentuje nastpujco: „Niech do wiata przyrody […] sprawia, e musia on dla swoich pomysów szuka innej scenerii anieli ta, jak zazwyczaj operuj poeci” (W y k a. Harfa, uk i kolumna. W: T e n e. Cyprian Norwid. Studia, artykuy, recenzje s. 90). 19 Ten typowo gotycki motyw wykorzystuje Edgar Allan Poe w swoich opowiadaniach Berenika, Ligeja, Morella, Zagada domu Usherów, Przedwczesny pogrzeb. 16.

(9) WCZESNE WIERSZE CYPRIANA NORWIDA A KONWENCJA GOTYCYZMU. 55. w scenerii nocy (ksiyca i gwia dzistego nieba): ju bowiem samo pojcie sieroty implikuje konieczno mierci bliskiej osoby, pisarz mówi tu o „konaniu matki”, przebywaniu „nieutulonym w alu” (PWsz I s. 6) lub niechodzeniu na groby, a take o paradoksalnie intensyfikujcych samotno „tumach pogrzebowych” (PWsz I s. 8). W wierszu Noc poeta nawet w jednej z metafor w odniesieniu do „wypowiaego sowa” znajduje analogi z grobem (PWsz I s. 9). W pogodnym, sentymentalno-ckliwym liryku Skowronek te wykorzystuje w postaci „wtrtu wyraajcego romantyczny pesymizm”20 semantyczne walory grobu, aby znale tertium comparationis do dokonywanego uogólnienia: „wszyscy na jednym przebywaj grobie, / Na jednej kuli wiata” (PWsz I s. 16), tworzc sprzeczn z dotychczasowym nastrojem puent z „szyderczo chodnym, naturalistycznym spojrzeniem na wiat” 21. Rekwizyty przestrzenne w formie grobu uwypukli poeta szczególnie w Dumaniu [I], gdzie wspógraj one z ogólnie wyraonymi przemyleniami poredniego, nieujawniajcego si podmiotu mówicego, który w konsekwencji dokonuje intelektualnych uogólnie22. Pojawia si wic myl alegoryzowanego Rozsdku o komicznej wymowie: „«Bogdaj to y w trumnie! / Bo w trumnie nie ma burzy i nie ma pogody»” (PWsz I s. 17), ale te „urna napeniona leciuchnym popioem” podobna do zmarego dziecicia (PWsz I s. 18) oraz mogia jako miejsce docelowe bohaterów wiersza – przyjació. Podobnie w wierszu Marzenie sceneria grobowa suy urzeczywistnieniu klimatu mrocznej nocy, kiedy rozgrywaj si dziwne wydarzenia, niedajce si racjonalnie zaklasyfikowa. Std w liryku obecne s „pogrzebowych kadzide tumany” (PWsz I s. 19), skoczone „pogrzebu obrzdy”, z którego „dym pozosta tylko…” (PWsz I s. 20-21), makabryczna ucieczka przez mogiy, bohater bowiem bieg, „przeskakujc trupy” (PWsz I s. 23). Zabiegi te, wspógrajc z klimatem nocy, hiperbolizuj romantyczny styl, mieszczc w jego obszarze waciwie wszystkie konwencjonalne tropy23.. 20. R z o c a. Norwid a romantyzm polski s. 24. D o k u r n o. Kompozycja utworów lirycznych C.K. Norwida s. 27. 22 Wedug Wacawa Borowego w Dumaniu [I] myli poety „nie wychodz poza tradycyjne filozofowanie na podou religijnym, a tylko frazeologia ich zapoycza si miejscami w filozofii swoich czasów” (W. B o r o w y. O Norwidzie. Rozprawy i notatki. Warszawa: PIW 1960 s. 265266). Zdaniem Zygmunta Dokurny za oba Dumania, a zwaszcza Dumanie [II], stworzy poeta „wielkim nakadem rodków artystycznych”, „wykorzysta […] maksymaln ilo zabiegów artystycznych”, co miejscami zaowocowao „przesad i sztucznym patosem” (D o k u r n o. Kompozycja utworów lirycznych C.K. Norwida s. 16, 17). 23 Do takich skonwencjonalizowanych poetyckich sposobów intensyfikacji poetyckiego obrazowania we wczesnej twórczoci Norwida Jadwiga Puzynina zalicza m.in. nagromadzenia i po21.

(10) 56. DOROTA PLUCISKA. We wczesnych wierszach wyra nie wida, e w gruncie rzeczy Norwid nie przywouje przestrzeni stricte gotyckich, jak zamek, loch czy labirynt. Chocia poeta chtnie kreuje dekoracj cmentarno-grobow, to z pewnoci nie tworzy ona atmosfery grozy. Jest romantyczna, ale w swej hiperbolicznoci a przerysowana. Mimo e pisarz w sowach Modzieca z wiersza Marzenie stwierdza: „mam jakie silniejsze przeczucie, / co odpycha pieszczoty – wzbudza nawet trwog” (PWsz I s. 22), to w istocie budowane obrazy romantyczne nie generuj gotyckiej grozy, a jedynie trafnie odnosz si do romantycznej konwencji stylistycznej.. 3. ZAMIAST GOTYCKIEJ ANTROPOLOGII. O pastiszowoci modzieczych dokona poetyckich wiadczy te fakt, e Norwid nie kreuje postaci bohatera, jedynie bazuje na zewntrznych dekoracjach, one bowiem wspótworzyy wystarczajco dobre wiersze, które ówczenie podobay si odbiorcom. Wprawdzie poeta pisze o rozmaitych katuszach, samotnoci i cierpieniu czowieka 24, to jednak s to tylko egzaltowane, rozgadane ewokacje werbalne, a nie wyraz gbokich przekona twórcy. Pisarz potrzebowa jedynie, by zosta wzitym poet, dobrze ukada wiersze, a to jego dorobek z okresu warszawskiego zdecydowanie potwierdza. Tak wic dziki zastosowaniu pastiszu jako swoistego filtra stylizacyjnego Norwid doskonale wczu si w klimat romantyzmu, a nawet nada mu nieco odmienny, wasny charakter, doprowadzajc t romantyczn manier poetyck do granicy stylistycznej powagi – pastiszu konwencji. Na podstawie wczesnych liryków Norwida mona raczej odnie wraenie sztucznoci zastosowanej swego rodzaju maski podczas wykorzystywania gotyckich rekwizytów i mrocznej scenerii. Poeta prezentuje bohaterów zanadto romantycznych, jeli chodzi o kumulacj i dystrybucj typowych atrybutów, osigajc co najmniej efekt pastiszu, cho w niektórych przypadkach trudno oprze si wraeniu, e taka tendencja twórcza zblia si do trawestacji czy parodii. Z jednej strony mamy wic hiperbolizacj cech, z drugiej – ich wartociujc modyfikacj. Bohaterowie wierszy przeywaj jakie sabo sprecyzowane, bardzo powane uczucia, ale zawsze s wtórzenia. Zob. J. P u z y n i n a. Problemy intensyfikacji jzykowej w liryce Norwida. W: Liryka Cypriana Norwida. Red. P. Chlebowski, W. Toru. Lublin: TN KUL 2003 s. 107-117. 24 Zob. R. G a d a m s k a - S e r a f i n. Oblicza smutku w modzieczych lirykach Norwida. „Ruch Literacki” 39 : 1998 nr 5 s. 611-626..

(11) WCZESNE WIERSZE CYPRIANA NORWIDA A KONWENCJA GOTYCYZMU. 57. samotni, wyalienowani, wyjtkowi itd. Równoczenie brak im zgodnych z gotyck antropologi prawdziwego, dynamicznego, niekieznanego indywidualizmu, wewntrznego rozdarcia, poczucia wasnej dwoistoci, a nawet rozdwojenia osobowoci, za to nadmiernie demonstruj wasne cierpienie, zy, rozpacz. Norwid zatem pomija frenezj jako sposób obrazowania, przy czym nie wyklucza si, co byo zazwyczaj w zgodzie z przyjtym stylem wypowiedzi poetyckiej, form ostrzejszych, bardziej zdecydowanych stylistycznie25, turpistycznych, jak w cytowanym wczeniej fragmencie liryku Skowronek, ale te Wieczór w pustkach (np. „[…] czuje, jak si w ramach zalgy robaki, / […] czuje, jak pajki po licach mu a”; PWsz I s. 30), Do piszcych („gdyby pozostao cierwo w bocie”; PWsz I s. 27) czy Pismo („ka chce nimi zmiata”, „Ka nie z serca, nie z duszy, aby wród zapau / Czysta bya i wiea – lecz raczej ka z kau”; PWsz I s. 36). U Norwida rzadko pojawiaj si postaci o nieokrelonym statusie ontologicznym, waciwie tylko w dwóch wierszach, okrelanych przez autora „fantazjami”26, funkcjonuj bohaterowie pochodzcy z dwóch czasoprzestrzeni. Postaci ze wiata nadprzyrodzonego w Marzeniu jest cudna dziewica, która przybiera, w zalenoci od punktu widzenia modzieca, posta zjawy, upiora czy rusaki, a wic jej byt jest nieobiektywny i irracjonalny. Natomiast w Wieczorze w pustkach caa przestrze mieszkania w nocnym mroku przemienia si w peen oywionych mar sennych prawie horror – s tu niemal onirycznymi postaciami powój, framuga, trupia gowa ze starego obrazu. Mimo to obie te projekcje nie budz grozy ani nawet powagi poznawczej. Taka reprezentacja postaci waciwie wyczerpuje fantastyk pierwszej fazy twórczoci Norwida, dowodzc, e potrafi on napisa utwór z fantastycznymi postaciami, lecz nie interesuje go gbiej taka estetyka, poniewa dobrze j pozna, umia wykorzysta i wypowiedzie to, co ówczenie mia do powiedzenia. Portrety bohaterów lirycznych w juweniliach konstruuje poeta z wykorzystaniem caego arsenau rodków: mamy wic bohaterów wielce cierpicych konwencjonalne katusze, jak w sonetach Samotno, gdzie dla bohatera „wszystko jest katusz”, jakkolwiek by j interpretowa 27 (PWsz I s. 3) czy 25. Na ten temat zob. T r o j a n o w i c z. Rzecz o modoci Norwida s. 88. Na temat „fantazji” zob. G. H a l k i e w i c z - S o j a k. Modziecze ‘fantazje’ Cypriana Norwida. W: T a . Nawizane ogniwo. Studia o poezji Cypriana Norwida i jej kontekstach. Toru: Wydawnictwo Naukowe UMK 2010 s. 35–46. 27 Wedle Juliusza Wiktora Gomulickiego ju ten wiersz, podobnie jak inne z okresu krajowego, nasycony jest „ostronymi aluzjami do sytuacji modziey (przede wszystkim za modych pisarzy) w Warszawie paskiewiczowskiej” (G o m u l i c k i. Metryki i objanienia s. 338). 26.

(12) 58. DOROTA PLUCISKA. Mój ostatni sonet28. Cierpi te bohaterowie wierszy Noc czy Marzenie. W utworze Dumanie [II] poeta nawet wprost pisze o rozdarciu wewntrznym bohatera lirycznego, który sytuuje si „na miedzy dwóch niezgodnych wiatów / Tajnym przybity cierniem, kamie spokój duszy”, prezentuje sam sob „obrazy katuszy”29 (PWsz I s. 42). Mimo kunsztownej metaforyki, zwaszcza hiperbolizacji, bogatej synonimii, bujnego stylu wzniosego, hieratycznego, postacie te s jedynie nosicielami typowych romantycznych cech, reprezentantami schematycznych zachowa, a nie porywajcymi gotyckimi osobowociami, czyli, mówic w najwikszym skrócie, jednoczenie anioami i demonami. Ich wewntrzne przeycia s zwerbalizowane, podane czytelnikowi wprost nawet wtedy, kiedy pisarz wprowadza – w dojrzaej twórczoci – znaczeniotwórcze cisz i milczenie 30. W wierszu Noc szczególnie uwypukla si metaforyka gotycko-romantyczna: noc z ksiycem, przywoywany grób, wichry jako kontekst sytuacyjny, co hiperbolizuje uczucia melancholii i podkrela cierpienia duszy bohatera lirycznego (pojawia si te – szczególnie wany dla pó niejszych utworów Norwida – motyw zy 31). Bohater ten „ród cierpie kolei” zdaje si. 28 Zdaniem Zofii Trojanowiczowej ten wiersz Norwida „nie zaleca si szczególn oryginalnoci”, poniewa w konstrukcji postaci „ostatecznie powód rozstania pozostaje niejasny, tak jak w wielu epigoskich polistopadowych erotykach, których bohaterowie cierpi nie wiadomo po co i w imi czego” (T r o j a n o w i c z. Rzecz o modoci Norwida s. 82). Tego wiersza cytowany wyej edytor Norwida nie interpretuje ideologicznie – to tekst jego zdaniem skierowany do Brygidy Dybowskiej. G o m u l i c k i. Metryki i objanienia s. 338. 29 Wedug intencji Gomulickiego kontekstem dla owych katuszy bohatera byo uwizienie w murach Cytadeli warszawskiej kilkunastu uczestników modzieowego spisku patriotycznego, na którego czele sta Karol Levittoux. Tame s. 341. 30 Na t cech juweniliów lirycznych Norwida, która pen realizacj znalaza w dojrzaej twórczoci, wskazuj badacze wielokrotnie. Na przykad Antoni Dunajski cisz i milczenie widzi w konfiguracji z modlitw (A. D u n a j s k i. Akcenty modlitewne w lirykach Norwida. W: Liryka Cypriana Norwida s. 78-79). Grayna Halkiewicz-Sojak dostrzega wzajemne powizania midzy cisz i milczeniem a ciemnoci i jasnoci (G. H a l k i e w i c z - S o j a k. Wobec tajemnicy i prawdy. O Norwidowskich obrazach” caoci”. Toru: Wydawnictwo Naukowe UMK 1998 s. 118-123). Wodzimierz Toru odczytuje cisz i milczenie jako komponenty caej twórczoci poety (W. T o r u . W krgu ciszy i milczenia. Kilka zblie do poezji Norwida. W: Liryka Cypriana Norwida s. 119-123). Niezwykle trafnie miejsce modzieczych konotacji ciszy i milczenia zauway Czesaw Latawiec, kiedy konstatowa o Norwidzie: „zna warto milczenia od najwczeniejszych lat swojej twórczoci, umia w odpowiedniej chwili przerywa tok swych wyzna, przemilcza je, zdajc sobie doskonale spraw z efektu artystycznego przemilczania, ucisze, nakadania tumika na uczucia” (Cz. L a t a w i e c. Cyprian Kamil Norwid i jego czasy (pierwsze dziesiciolecie twórczoci Norwida). Pozna: Wydawnictwo Stefana Dippla 1938 s. 56-57). 31 Ten element romantycznego obrazowania w odniesieniu ju do wczesnych wierszy Norwida podkrela Wiesaw Rzoca. Zob. R z o c a. Norwid a romantyzm polski s. 35..

(13) WCZESNE WIERSZE CYPRIANA NORWIDA A KONWENCJA GOTYCYZMU. 59. „skrpowany nieszczcia caunem, / Nic nie ma prócz ez” (PWsz I s. 9). Poeta wykorzysta tu wic konwencjonaln metaforyk, przez powtórzenia za uwypukli w zakoczeniu ucinienie postaci „powrozem tsknicy” (PWsz I s. 10), aby uruchomi róne poziomy odczyta wiersza. Na plan pierwszy bowiem wysuwa si posta pajka jako fingowanego rozmówcy bohatera lirycznego („ja”), co waciwie, zdaniem wspóczesnych badaczy liryki Norwida, przywouje „figuralne aluzje fragmentu krajobrazu, który kryje w sobie symboliczne odniesienia do «paskiewiczowskiej nocy»” 32, a w konsekwencji takie „pojedyncze symbole tworz niekiedy cae symboliczne obrazy”33. Naley zatem podkreli, e poeta doskonale ju wada piórem w latach czterdziestych, kreowa bowiem teksty schematyczne, konwencjonalne34, pastiszowo traktujce styl romantyczny, ale o nonej wymowie i silnym oddziaywaniu na odbiorców. Wierszem ze szczególn konstrukcj postaci jest liryk Burza [I]. Fragment, który poeta zgodnie z konwencj romantycznego fragmentaryzmu umiejscawia jako pierwszy w kolejnoci, a take podpowiada, jakoby ten tekst by tylko fragmentem. W tym utworze o wyra nie agitacyjnej wymowie35 Norwid bohaterem czyni Modzieca, który to bohater jest typowy dla ówczesnej liryki. Posta ta zostaa przedstawiona w sposób wielce kunsztowny za porednictwem swoistej metonimii, z caym bogactwem konwencjonalnych rodków obrazowania poetyckiego. Wyra ny zwizek tego liryku ze stylem epigosko-romantycznym ujtym w poetyk wiersza klasycystycznego uwypuklaj nagromadzone schematyczne motywy, obrazujce porednio osobowo i dylematy modego czowieka, jak przepa, gromy na niebie, burza, wiece gwiazd, strcony gaz, ywioy bitwy, walka z oceanem, gardo morza, wiry, otcha, oboki, paczliwe modlitwy i rka Boa. Liryk ten z przesaniem podania „ku przeczystej cnocie” (PWsz I s. 48) wydaje si z dzisiejszej perspektywy i w kontekcie pó niejszej twórczoci lirycznej Norwida nie tylko pastiszem romantycznego stylu, ale nawet jego karykatur.. 32 A. K u b i c k a. Obrazowo sowna i malarska w kontekcie symbolicznym. W: Symbol w dziele Cypriana Norwida. Red. W. Rzoca. Warszawa: Wydawnictwa UW 2011 s. 253. 33 W. T o r u . Symbolika w twórczoci Norwida. W: Symbol w dziele Cypriana Norwida s. 174. 34 Na wykorzystanie typowo romantycznej topiki, co generuje konwencjonalny ksztat wiersza Noc, zwróci uwag Waldemar Smaszcz w artykule Trzy analizy („Noc”, „Legenda”, „Syberie”). „Poezja” 18 : 1983 nr 4-5 s. 172-173 („Poeta buduje sytuacj liryczn z typowo romantycznych motywów: nocy, poety i ksiyca”). 35 Zob. T r o j a n o w i c z. Rzecz o modoci Norwida s. 92..

(14) 60. DOROTA PLUCISKA. Utwór Marzenie pisarz opatrzy genologiczno-topicznym podtytuem Fantazja, co implikuje swoisty charakter wiata przedstawionego, a szczególnie postaci. Na pierwszym planie ukazuje bohatera lirycznego, który przeywa jakie nieokrelone, emocjonalne „straszne katusze”, roni zy, zastanawiajc si: „Có z tych ez wyjdzie?” (PWsz I 20), cierpi „tumem rojonych cierpie” (PWsz I 24) w scenerii fantastyczno-onirycznej: w nocy, na tle ksiyca i chmur oraz w otoczeniu kadzide pogrzebowych. Ten udramatyzowany wiersz celowo miesza osoby i obrazy z dwóch porzdków ontologicznych: realnego i fantastycznego, aby ukaza rozterki postaci. W planie fantastycznym dominuje dziewica, uksztatowana na wzór balladowych zjaw romantycznych, która przybiera posta Rusaki, by przeksztaci si w mar widzian przez Modzieca w kontekcie trupów i pogrzebu. Wyra ne jest przesanie tej Norwidowskiej ballady: postulat pokonania cierpienia oraz etyczne zwycistwo optymizmu, cierpicy modzian bowiem wyzwoli si od dominujcej nad nim mary. W finalnej czci wiersza poeta wprost przytacza sowa z zakoczenia Ody do modoci Adama Mickiewicza, tekstu, do którego pokolenie modego Norwida odnosio si ze szczególnym szacunkiem, a nawet kultem36. Ten intertekstualny charakter zakoczenia wiersza, cho niewtpliwie konwencjonalny, odzwierciedla specyficznie polemiczne podejcie autora do materii romantycznych (tu take gotyckich) motywów i konwencji: ich nadmierne wykorzystanie rodzi efekt wietnie wykonanego pastiszu, a nie przeamania konwencji, aby powstaa nowa jako poetycka. Drug Norwidwsk „fantazj”, Wieczór w pustkach, poprzedza motto o duchu, które sugeruje odbiorcy, e alternatywna rzeczywisto ma w istocie charakter obiektywny. Sceneria wiersza jest wielce romantyczna – fantastyczno-oniryczna: pojawiaj si reminiscencje rozmowy cisz, motywy powoju, trupiej gowy, niepokojcego obrazu, zegara, ogld za tego niesamowitego wiata odbywa si w nocy przy wietle ksiyca, kiedy wokó jest pusto i straszno. Pod wzgldem zarysowania przestrzeni widzianej z perspektywy podmiotu obserwujcego wiersz ten wedug Kazimierza Wyki „odznacza si pen konsekwencj artystyczn”, poniewa „poeta umie utrzyma […] niezmieniony punkt obserwacyjny. Sprawy dziejce si na zewntrz odtwarza tak, jak musiay si przedstawia od jego wntrza” 37. Skdind wiersz ten manifestowa w sposób nader wyrazisty niemal wszystkie 36 37. Tame s. 83-84. W y k a. Harfa, uk i kolumna s. 96..

(15) WCZESNE WIERSZE CYPRIANA NORWIDA A KONWENCJA GOTYCYZMU. 61. romantyczne cechy kreacji postaci i wiata, dlatego – sam, bdc ich pastiszowym ucielenieniem – doskonale da si przeoy na parodi. Napisa j, jak podaje cytowany wyej Kazimierz Wyka, Wojciech Potocki, przyjaciel Norwida (drugi obok Wadysawa Wyka), tu po publikacji tego tekstu w „Przegldzie Warszawskim” 38.. 4. POSZUKIWANIE FORMY. Ogólnie rzecz ujmujc, modziecz poezj Norwida cechuje poetyka nadmiaru w przeciwiestwie do powstajcej niemal od razu po wyje dzie z Warszawy poezji bardziej skondensowanej werbalnie. Oznaczao to przerost sprawnoci jzykowej modego poety nad podejmowan tematyk oraz przewyszanie umiejtnoci poetyckiego obrazowania nad konwencjonalnymi motywami i oczekiwaniami odbiorców. Chocia wiersze z okresu krajowego s rozgadane, epatuj ostentacyjn, schematyczn romantyczn leksyk oraz hiperbolizujc metaforyk, to mona dostrzec we wczesnej liryce 39 sygnay i symptomy pewnych charakterystycznych cech obecnych w pó niejszej twórczoci poety, co potwierdza hipotez o pastiszowym, a wic celowo naladowczym, odtwórczym, wiadomie konwencjonalnym charakterze twórczoci, aby przej szybk szko nauki pisania poetyckiego. Wykorzystywana konwencjonalna topika romantyczna z elementami gotycyzmu w rozmaitych konfiguracjach wskazuje w wierszach z okresu krajowego na brak motywu ruin, który to motyw jest wany w dojrzaej twórczoci, poniewa ruiny Norwid czyni wielkimi kulturowymi symbolami wartoci: cho oznaczaj przemijanie i doczesno, to z drugiej strony implikuj wieczno, trwanie mimo przemiany oblicza wiata. Brak motywu ruin w juweniliach wynika te, by moe, z tego, e poeta ich nie stylizowa, a zatem nie obejmowa pastiszem. Ruina bowiem jako znaczcy motyw u poety nie generuje w utworach egzystencjalnej grozy, lecz implikuje antropologiczn, uniwersaln refleksj. 38. Zob. K. W y k a. Norwid w Krakowie. W: T e n e. Cyprian Norwid. Studia, artykuy, recenzje s. 337-338. Natomiast Gomulicki podkrela, e wymowa tego wiersza jest „aluzj do synnych egzekucji publicznych, których ofiarami byli Artur Zawisza (1833) oraz Szymon Konarski (1839)” (G o m u l i c k i. Metryki i objanienia s. 340). 39 Zdaniem Kazimierza Wyki w Wieczorze w pustkach, a take w Nocy Norwid osign ju dojrza wraliwo artystyczn w zakresie wzajemnego nawietlania si sztuk – „zapisy poetyckie wiatocienia od razu bywaj bezbdne. Bya to zatem dyspozycja gboko zakorzeniona w wyobra ni Norwida” (W y k a. wiata tkliwo i sztuk budowa s. 131)..

(16) 62. DOROTA PLUCISKA. Natomiast topika grobu czy cmentarza jako miejsca dokonywania si nadprzyrodzonych zdarze czy ujawniania fantastycznych zjawisk waciwie nie funkcjonuje. Grób w dojrzaej twórczoci Norwida wiadczy o naturalnym rytmie funkcjonowania ycia i dowodzi (nie)pamici potomnych, jak choby w wierszu Co ty Atenom zrobi, Sokratesie… Take zamki, labirynty, lochy nie stay si miejscem sytuowania akcji utworów fabularnych, nawet zatem historyzm Norwida wyglda odmiennie ni zarówno u starszych romantyków, jak i wspóczesnego mu pokolenia – poeta bowiem ceni kultur antyczn jako uniwersalny model rozwoju cywilizacji. Równie antropologia gotycka nie znalaza odzwierciedlenia ani we wczesnej, ani dojrzaej twórczoci, poniewa dla poety najwaniejszy by czowiek w jego niedojrzaej boskoci, w swej wprawdzie dwudzielnej, lecz gboko chrzecijaskiej ontologii. Obecno konwencjonalnych motywów gotycyzmu w wierszach z okresu krajowego ma w duej mierze charakter ornamentacyjny, dowodzcy wysokich umiejtnoci wierszopisania przez modego poet; przykadem moe by choby wiersz Wspomnienie, który skupia wszystkie cechy idealnego wiersza swoich czasów. Zdaniem Zygmunta Dokurny „zdolno zbudowania utworu o tak kunsztownej konstrukcji zdradza poet panujcego bez ogranicze nad form”, co przeoyo si na sukces wydawniczy, czytelniczy i towarzyski, lecz z drugiej strony taki wiersz to waciwie „wypracowanie poetyckie”, tekst „najbardziej wypracowany i mao oryginalny” 40. Tak jest niemal ze wszystkimi lirykami z tego czasu, poniewa poeta chcia w nich pokaza rónorodno (i takimi te wiersze si zdaj), a z drugiej strony s schematyczne, konwencjonalne i naladowcze, przy czym naley zaznaczy, e poziom oryginalnoci i artyzmu tych utworów Norwida i tak by znaczcy i wyróniajcy go sporód innych modych poetów. Rozwaajc hipotez pastiszowego charakteru przynajmniej czci wczesnej twórczoci lirycznej Norwida, naley zaznaczy, e poeta – zgodnie ze sowami Zofii Trojanowiczowej – „nie poprzesta na wyzyskaniu, obiegowych, romantycznych schematów dla dora nych potrzeb, lecz wyra nie poszukiwa nowych rodków wyrazu, tak stylistycznych, jak kompozycyjnych”41. Na podstawie niemal idealnie napisanych – biorc pod uwag 40 Jak pisze Zygmunt Dokurno, „Norwid wykaza, e potrafi z powodzeniem naladowa wielkich poprzedników, tote wiersz ten zosta przyjty z niebywaym zachwytem” (D o k u r n o. Kompozycja utworów lirycznych C.K. Norwida s. 36-37). 41 Dalej badaczka dodaje: „Zna te poszukiwania w nagromadzaniu rodków sucych agitacyjnoci – w nasycaniu wypowiedzi poetyckiej postulatami i hasami, we wprowadzaniu czytel-.

(17) WCZESNE WIERSZE CYPRIANA NORWIDA A KONWENCJA GOTYCYZMU. 63. zarówno obowizujc ars poetica, jak i odbiór tej poezji przez ówczesnych czytelników – wierszy z okresu krajowego, jak Wspomnienie, Burza, Noc, Marzenie, Wieczór w pustkach, Skowronek, Dumania [I] i [II], mona wysnu wniosek, e poeta traktowa je szkoleniowo, sprawdza si sam jako mistrz sowa poetyckiego, poniewa dla kadego tekstu – przy repetycyjnoci stricte romantycznych, wyeksploatowanych ju motywów, równie zahaczajcych o gotycyzm – stara si dobiera odmienne ksztaty kompozycyjne, inne formy opracowania analogicznych treci oraz rónicowa konstrukcj podmiotu mówicego. Dlatego wiersze te wydaj si z jednej strony zacztkiem oryginalnej poezji Norwida (np. motywy ciszy i milczenia), z drugiej za nadmiarem sowa sprawiaj wraenie jej zaprzeczenia ze wzgldu ascetyzm sowa oraz uogólniajcy charakter dyskursu poetyckiego w twórczoci dojrzaej. O ile twórczo poetycka rówieników (pokolenia) Norwida albo nie ewoluowaa w tak znaczcy sposób (jak na przykad u Lenartowicza), albo znalaza ujcie w innym obszarze twórczoci (jak u Zmorskiego), albo rozwina si w zupenie osobnym kierunku (jak u Faleskiego), lecz nie nosia, jak Norwidowskie Vade-mecum, znamion przewrotu w poezji, albo zostaa zmarginalizowana (jak u Czajkowskiego), to u autora Quidama nastpia bardzo szybka ewolucja formy. Byo to moliwe, jak sdz, jedynie w przypadku swoistej nadwiadomoci poetyckiej modego poety, wynikajcej z celowego naduywania „jzyka romantycznego”, operowania jzykiem „cudzym” oraz trafnego wykorzystywania go, aby konstruowa teksty idealnie naladujce styl romantyczny. Midzy epigonizmem a pastiszem mieci si – i czy oba te terminy – pojcie naladownictwa, granica zatem midzy nimi wynika tylko z umownoci i celowoci zastosowanych zabiegów, co uwidaczniaj juwenilia Norwida. W nich wietnie naladowana wybujaa romantyczno-gotycka stylistyka nie bya punktem dojcia artystycznego, a jedynie konieczn w ówczesnych okolicznociach szko wicze. Pastisz poezji romantycznej za (nie wykluczajc ani nie umniejszajc oryginalnego. nika do utworu, w operowaniu podmiotem i adresatem zbiorowym. Zna je w odwoywaniu si do wykltej przez «mod pimienno warszawsk» poetyki klasycystycznej, w nader czstym posugiwaniu si aluzj literack, w próbach wyzyskania dla celów ekspresji artystycznej milczenia i niedopowiedze, w ukadach kompozycyjnych prowokujcych do wielokrotnej lektury. Dostrzec je mona wreszcie w czstych motywach i wyraeniach «delikatnych, matowych», na których tle tym silniej wystpuj motywy oddajce «prawe oburzenie», zna w zwracajcym uwag signiciu po drobiazgi, rzeczy potoczne i podporzdkowaniu ich myli filozoficznej czy spoecznej” (T r o j a n o w i c z. Rzecz o modoci Norwida s. 104-105)..

(18) 64. DOROTA PLUCISKA. zapau modego twórcy) suy jako przejcie do operacji modyfikujcych znaczenia w dojrzaej twórczoci literackiej: wykrystalizowaniu si kategorii ironii i szeroko pojmowanego komizmu oraz swoistej strategii intertekstualnoci, zwanej przez pisarza „oryginalnoci”. O pastiszowym charakterze wczesnych wierszy wiadczy te zaniechanie przez poet na emigracji tej romantycznej, krajowej konwencji twórczej. Elementy gotycyzmu (jako cechy romantycznej stylistyki), jak katusze (cierpienia) bohatera lirycznego noc w wietle ksiyca, w czasie burzy, wichru, w otoczeniu grobów w towarzystwie nadprzyrodzonych istot przestay mie jakiekolwiek znaczenie – zostay odrzucone jako jednorazowe, dobrze wykonane zadanie. Mody poeta, wyjedajc z ojczyzny, nie poszukiwa modelu poezji dla siebie, on ju wiedzia, jak ma pisa. Wolno, któr uzyska po wyje dzie z kraju, przeksztacia si w wolno formy poetyckiej (licentia poetica), nieograniczanej wizami relacji rówieniczych, towarzyskich czy politycznych. Nadmiar owej „romantycznoci” (w tym emblematycznych, fasadowych motywów „gotyckoci”) wierszy krajowych zosta radykalnie zastpiony przez równowag dyskursu intelektualnego, reinterpretujcego zarówno wspóczesno (take „romantyczn”), jak i kulturow przeszo.. BIBLIOGRAFIA A g u i r r e M.: Geometria strachu. Wykorzystanie przestrzeni w literaturze gotyckiej. Prze. A. Izdebska. W: Wokó gotycyzmów. Wyobra nia, groza, okruciestwo. Red. G. Gazda, A. Izdebska, J. Puciennik. Kraków: Universitas 2002 s. 15-32. B o r o w y W.: O Norwidzie. Rozprawy i notatki. Warszawa: PIW 1960. B u b u l a B.: Noc i ciemno w twórczoci Norwida. „Ruch Literacki” 29 : 1988 z. 4-5 s. 317-336. C z w o r n ó g - J a d c z a k B.: Polska powie gotycka pocztku XIX wieku (z zagadnie historycznych przeobrae gatunku). W: Z problemów poetyki historycznej. Red. L. Ludorowski. Lublin: UMCS 1984 s. 125-142. D e l a p e r r i è r e M.: Fantastyka czy cudowno (Z bada porównawczych nad polsk wyobra ni literack). „Ruch Literacki” 31 : 1990 z. 1 s. 1-18. D o k u r n o Z.: Kompozycja utworów lirycznych C.K. Norwida (do roku 1852). Toru: PWN 1965. D u n a j s k i A.: Akcenty modlitewne w lirykach Norwida. W: Liryka Cypriana Norwida. Red. P. Chlebowski, W. Toru. Lublin: TN KUL 2003 s. 57-80. G a d a m s k a - S e r a f i n R.: Oblicza smutku w modzieczych lirykach Norwida. „Ruch Literacki” 39 : 1998 nr 5 s. 611-626. G a z d a G., I z d e b s k a A., P u c i e n n i k J. (red.): Gotycyzm i groza w kulturze. ód : Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego 2003. G e n e t t e G.: Palimpsesty. Prze. A. Milecki. W: Wspóczesna teoria bada literackich za granic. Antologia. Oprac. H. Markiewicz. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1996 t. 4 cz. 2 s. 317-366..

(19) WCZESNE WIERSZE CYPRIANA NORWIDA A KONWENCJA GOTYCYZMU. 65. G o m u l i c k i J.W.: Metryki i objanienia. W: C. N o r w i d. Pisma wszystkie. Zebra, tekst ustali, wstpem i uwagami krytycznymi opatrzy J.W. Gomulicki. T. II: Wiersze. Warszawa: PIW 1971-1976. H a l k i e w i c z - S o j a k G.: Modziecze ‘fantazje’ Cypriana Norwida. W: T a . Nawizane ogniwo. Studia o poezji Cypriana Norwida i jej kontekstach. Toru: Wydawnictwo Naukowe UMK 2010 s. 35-46. H a l k i e w i c z - S o j a k G.: Wobec tajemnicy i prawdy. O Norwidowskich obrazach „caoci”. Toru: Wydawnictwo Naukowe UMK 1998. J a n i o n M.: „Opinogórski gotycyzm”. W: T a . Zygmunt Krasiski – debiut i dojrzao. Warszawa: Wiedza Powszechna 1962 s. 56-74. K a s p e r s k i E., N a l e w a j k .: Edgar Allan Poe. Klasyk grozy i perwersji – i nie tylko… Warszawa: Wydawnictwa UW 2009. K u b i c k a A.: Obrazowo sowna i malarska w kontekcie symbolicznym. W: Symbol w dziele Cypriana Norwida. Red. W. Rzoca. Warszawa: Wydawnictwa UW 2011 s. 247-259. L a t a w i e c Cz.: Cyprian Kamil Norwid i jego czasy (pierwsze dziesiciolecie twórczoci Norwida). Pozna: Wydawnictwo Stefana Dippla 1938. M r ó z P.: Angielska powie grozy (gohtic novel). Uwagi o estetyce gatunku. W: Estetyka i sztuki. Red. M. Goaszewska. Kraków: UJ IF 1983 s. 87-98. N o r w i d C.: Pisma wszystkie. Zebra, tekst ustali, wstpem i uwagami krytycznymi opatrzy J.W. Gomulicki. T. I: Wiersze. Warszawa: PIW 1971-1976. N y c z R.: Parodia i pastisz. Z dziejów poj artystycznych w wiadomoci literackiej XX wieku. W: T e n e. Tekstowy wiat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze. Kraków: Universitas 2000 s. 229-240. P l u c i s k a D.: Poe wobec gotycyzmu („Zagada domu Usherów”). W: Edgar Allan Poe niedoceniony nowator. Red. E. Kasperski, . Nalewajk. Wrocaw: Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocawskie Wydawnictwo Owiatowe 2010 s. 67–77. P u z y n i n a J.: Problemy intensyfikacji jzykowej w liryce Norwida. W: Liryka Cypriana Norwida. Red. P. Chlebowski, W. Toru. Lublin: TN KUL 2003 s. 107-117. R z o c a W.: Norwid a romantyzm polski. Warszawa: Wydzia Polonistyki UW 2005. S i n k o Z.: Proza fabularna w czasopismach polskich 1801-1830.Wrocaw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich 1988. S i n k o Z.: Powie angielska XVIII wieku a powie polska 1764–1830. Warszawa: PIW 1961. S m a s z c z W.: Trzy analizy („Noc”, „Legenda”, „Syberie”). „Poezja” 18 : 1983 nr 4-5 s. 170-183. Š t e p á n L.: Kalejdoskop form genologicznych w popularnych nurtach gotycyzmu. W: Wokó gotycyzmów. Wyobra nia, groza, okruciestwo. Red. G. Gazda, A. Izdebska, J. Puciennik. Kraków: Universitas 2002 s. 115-130. T o r u W.: Symbolika w twórczoci Norwida. W: Symbol w dziele Cypriana Norwida. Red. W. Rzoca. Warszawa: Wydawnictwa UW 2011 s. 171-182. T o r u W.: W krgu ciszy i milczenia. Kilka zblie do poezji Norwida. W: Liryka Cypriana Norwida. Red. P. Chlebowski, W. Toru. Lublin: TN KUL 2003 s. 119-140. T r o j a n o w i c z Z.: Rzecz o modoci Norwida. Pozna: Wydawnictwo Poznaskie 1968. W y d m u c h M.: Gra ze strachem. Fantastyka grozy. Warszawa: Czytelnik 1975. W y k a K.: Harfa, uk i kolumna.

(20) wiata tkliwo i sztuk budowa. Norwid w Krakowie. W: T e n e. Cyprian Norwid. Studia, artykuy, recenzje. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1989 s. 67-157, 285-340. a b s k i T.: Powie gotycka. W: Sownik literatury popularnej. Red. T. abski. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego 2006 s. 457-458.

(21) 66. DOROTA PLUCISKA. WCZESNE WIERSZE CYPRIANA NORWIDA A KONWENCJA GOTYCYZMU Streszczenie Romantyczni poeci w pierwszym etapie swojej twórczoci na ogó wyraali fascynacj gotycyzmem (pojmowanym jako wiat przedstawiony dziea i specyficzna antropologia). Take Cyprian Norwid w swoich juweniliach nawizywa do estetyki i poetyki gotycyzmu, jednak traktowa gotycyzm jako konwencj, sprzyjajc gównie literackiej komunikacji. Tworzy wic wyróniajce si bardzo sprawnym opanowaniem warsztatu poetyckiego sugestywne wiersze w stylu stricte romantycznym, w których epatowa obrazami poetyckimi o gotyckiej proweniencji (jest tu czsto mowa o bezdennych katuszach bohatera w czasie nocy i podczas burzy). Wiersze takie jak Wieczór w pustkach, Noc, Marzenie, Poegnanie, mimo wykorzystania rekwizytów gotyckich (jak obrazowanie, nastrój, klimat, konstrukcja bohatera), stanowi w istocie pastisz stylu pierwszej fazy romantyzmu. Wczesne liryki Norwida jako swego rodzaju wiczenia romantycznego wierszopisania stay si podstaw do wykrystalizowania koncepcji dojrzaej twórczoci poetyckiej bdcej – w duej mierze – zaprzeczeniem konwencji gotycko-romantycznej. Strecia Dorota Pluciska Sowa kluczowe: Norwid, poezja, gotycyzm, styl romantyczny, pastisz, konwencja.. EARLY POEMS OF CYPRIAN NORWID CONTRARY TO GOTHIC FICTION CONVENTION Summary Romantic poets generally in the first phase of their work expressed a fascination with Gothic fiction (understood as the world presented in the work and specific anthropology). In his early works Cyprian Norwid also referred to the aesthetics and poetics of Gothic fiction, but treated it as a convention which mainly was building up a literary communication. So he created evocative strictly romantic poems which stand out as his very efficient mastery of poetic workshop, he dazzled there the poetic images of Gothic provenance (often with the stories about the bottomless anguish of a hero during the night and storm). Poems such as Wieczór w pustkach [Evening in voids], Noc [Night], Marzenie [Dream], Poegnanie [Farewell] despite of using there gothic props (as imagery, mood, climate, character design) are essentially a pastiche of the style of the first phase of Romanticism. Early poetry of Norwid as a kind of romantic writing exercises became the basis to crystallize the concept of mature poetry which is—largely—denial of gothic-romantic convention. Summarised by Dorota Pluciska. Key words: Norwid, poetry, Gothic fiction, romantic style, pastiche, convention..

(22)