164 RECENZJE–SPRAWOZDANIA Wanda Dróżka: Komentarz do recenzji
książki
Dziękuję za recenzję mojej książki oraz za pytania, jakie zostały w niej postawione. Pragnę wszak zauważyć, iż właściwie na większość tych pytań odpowiedzi zawarte są w treści książki. Sens tych pytań byłby ponadto, jak mniemam, bardziej uwypuklo-ny, gdyby wgłębić się w strukturę treści książki, której w recenzji nie przybliżono.
Otóż, jak informuję w obszernym wstę-pie zatytułowanym: Sytuacja polskiego na-uczyciela w okresie zmiany społecznej w Pol-sce jako przedmiot badań, omawiana książka składa się z czterech rozdziałów i zakończe-nia. Rozdział pierwszy zawiera teoretyczno--metodologiczne podstawy badań. Doko-nuję w nim analizy przemian we współcze-snej kulturze i edukacji oraz w postrzeganiu roli nauczyciela, jego profesjonalizmu z per-spektywy refl eksyjności jako paradygmatu zmiany. Następnie podejmuję próbę przy-bliżenia nowego niejako oblicza metody autobiografi cznej w świetle założeń tzw. me-todologii refl eksyjnej oraz jej wykorzystania w przeprowadzonych badaniach.
W części empirycznej podzielonej na trzy duże rozdziały: przeszłość, teraźniej-szość i przyszłość dokonuję prezentacji wy-ników badań w świetle analizy treści wypo-wiedzi nauczycieli oraz ich interpretacji. Rozpoczyna tę część rozdział drugi (prze-szłość), zatytułowany: Jak kształtował się habitus. Drogi życiowe i zawodowe średniego pokolenia nauczycieli, którego celem jest próba ukazania wartości, klimatu, wydarzeń i osób, które miały wpływ w dzieciństwie,
młodości, w okresie studiów, na starcie za-wodowym, na habitus tego pokolenia na-uczycieli oraz na ich nawyki kulturowe i za-wodowe. W rozdziale trzecim (teraźniej-szość) pt. Trauma zwielokrotnionej zmiany. Główne obszary wpływu transformacji spo-łeczno-edukacyjnej na funkcjonowanie za-wodowe nauczycieli przeprowadzam analizę treści zebranych autobiografi i i pamiętni-ków oraz zawartych w nich doświadczeń i refleksji nauczycieli dotyczących ich tu i teraz. W trzech następujących podrozdzia-łach ukazuję widziane oczyma nauczycieli najbardziej dominujące i zarazem doskwie-rające problemy i aspekty nakładających się na siebie zmian w świecie, w naszym kraju oraz w ich życiu w średniej (kryzysowej) jego fazie.
W podrozdziale pierwszym: Na rozdro-żu wartości. Zmiany w wymiarze kulturowo-aksjologicznym i cywilizacyjnym omawiam kolejno: sytuację aksjologiczną nauczycieli jako pokolenia przełomu; wychowanie wo-bec zmiany wartości: od „być czy mieć” do „mieć albo nie mieć”; agresję i przemoc jako przejaw chaosu wartości.
Podrozdział drugi: Pod presją nierówno-ści społeczno-edukacyjnych. Zmiany w wy-miarze społeczno-politycznym i ekonomicz-nym przybliża: sytuację ekonomiczną i spo-łeczno-zawodową nauczycieli, warunki ich życia, pracy i rozwoju zawodowego; proble-my osobiste, rodzinne i zdrowotne.
W trzecim podrozdziale: Fenomenologia reformy oświaty jako „przymusu symbolicznego”. Zmiany w wymiarze edukacyjno --zawodowym ukazuję zmiany edukacyjne w doświadczeniu nauczycieli; awans
zawo-165 RECENZJE–SPRAWOZDANIA
dowy: biurokratyczne zarządzanie zmianą czy droga do mistrzostwa osobistego?
Treścią rozdziału czwartego (przyszłość) pt. Polityka życia i pracy nauczycieli. Wizje roli nauczyciela i zawodu nauczycielskiego w perspektywie zmiany jest ukazanie warto-ści i celów, które nauczyciele uznają za waż-ne i godważ-ne szczególważ-nej troski oraz zachowa-nia ich dla młodych pokoleń. A także tego, jak nauczyciele widzą przyszłość szkoły i za-wodu, jakie są oceny i sugestie zmian w za-kresie kształcenia oraz dalszego rozwoju.
W zakończeniu zatytułowanym: Roz-darty profesjonalizm. Polski nauczyciel w sta-nie kulturowego zawieszenia dokonuję pod-sumowania całości analiz, ze szczególnym zwróceniem uwagi na te aspekty badań, któ-re ukazują najbardziej „wrażliwe” problemy szkoły, nauczycieli i zawodu nauczycielskie-go w Polsce w okresie zmiany społecznej, widziane przez pryzmat doświadczeń i re-fl eksji średniego pokolenia nauczycieli.
Wracając do kwestii podjętych w recen-zji, pragnę podkreślić, iż przedstawione w książce badania dotyczące nauczycieli w średnim wieku zostały przeprowadzone w latach 2002–2004, w dziesięć lat po moich wcześniejszych badaniach nad młodym po-koleniem nauczycieli (1992–1993). Stąd oczywiście nie są to klasyczne badania po-dłużne, choć należy zauważyć, iż w obec-nych badaniach wzięło udział blisko 20 na-uczycieli z badań nad młodym pokoleniem nauczycieli z początku lat 90. Zdecydowana zaś większość badanych nauczycieli w śred-nim wieku są to w istocie ówcześni młodzi w dziesięć lat później, w kolejnej fazie życia i rozwoju zawodowego.
W badaniach, pomyślanych jako konkurs na pamiętniki, autobiografi e, dzienniki i inne wypowiedzi osobiste pod hasłem „Nauczy-cielska dojrzałość”, wzięło udział ponad 160 nauczycieli z różnych szkół i placówek oświa-towo-wychowawczych z terenu całego kraju. Szczegółowe dane o autorach zawiera wykaz pamiętników cytowanych, zamieszczony w aneksie do książki. Nauczyciele ci nadesła-li swoje prace nadesła-liczące najczęściej po kilkana-ście, kilkadziesiąt, a nawet do 200 stron. Zde-cydowana większość z nich to klasyczne pa-miętniki bądź dzienniki o charakterze auto-biograficznym, obejmujące cały przebieg życia, konkretne fakty, ich kontekst, interpre-tacje oraz autorefl eksje; pisane najczęściej od wielu lat. Część z nich została w całości bądź z niewielkimi skrótami w porozumieniu z autorami opublikowana w książce pt. Na-uczycielska dojrzałość. Pamiętniki średniego pokolenia nauczycieli 2004 w moim opraco-waniu wraz z Posłowiem, Wyd. Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2005.
Należy podkreślić, iż autorami prac nie były osoby anonimowe – zasady udziału w konkursie zostały podane w Odezwie konkursowej. Każda praca została ujęta w specjalnej Karcie pamiętnika, która zawie-ra wszystkie potrzebne dane ozawie-raz kategorie analizy, a która została przygotowana po przeczytaniu wszystkich nadesłanych tek-stów przez specjalnie powołany Zespół. Na-stępnie Karty te zostały wypełniane treścią w trakcie kolejnego czytania prac. Przygo-towany komputerowy program umożliwił dodatkową weryfikację kategorii analizy treści oraz wybór fragmentów prac do ana-lizy w poszczególnych zakresach.
166 RECENZJE–SPRAWOZDANIA Przeprowadzenie naukowej analizy
i in-terpretacji zebranych materiałów, wyłonienie przedstawionych w książce płaszczyzn anali-zy doświadczanych przez naucanali-zycieli zmian wymagało ode mnie jeszcze wielokrotnego wczytywania się w ich treść, aby przeniknąć ich klimatem oraz wczuć się w opisywane sytuacje. Jednocześnie badanie tego typu wy-maga czytania literatury przedmiotu o cha-rakterze interdyscyplinarnym, po to, aby le-piej zrozumieć i uświadomić sobie charakter i treść narracji nauczycieli, a także ich inter-subiektywność w świetle innych badań, jak też szerszych analiz teoretycznych. Pewnym czynnikiem pomocnym w interpretacji, zgodnie z dyrektywą Znanieckiego współ-czynnika humanistycznego, było to, iż zarów-no autorka tej książki, jak też i członkowie wspomnianego Zespołu – to osoby w śred-nim wieku, nauczyciele akademiccy, co stwo-rzyło sytuację pewnej pokoleniowej wspól-noty doświadczeń, przeżyć i ocen.
Warto tu zauważyć rzecz charaktery-styczną dla badań jakościowych, iż kon-strukcja całości opracowania (przyjęte w książce kategorie analizy w poszczegól-nych rozdziałach i podrozdziałach) rosła niejako wraz z czytaniem i próbami inter-pretacji oraz stanowi rodzaj teorii ugrunto-wanej w treści zebranych materiałów.
Należy podkreślić, iż przyjęty sposób badania, poprzez specjalnie zorganizowany w tym celu konkurs na pamiętniki, stanowi o polskiej tradycji badań społecznych z wy-korzystaniem metody autobiograficznej. Podejście to zakłada niejako, iż w badaniach wezmą udział osoby rzeczywiście zaintere-sowane daną dziedziną, a także takie, które
z racji swego doświadczenia mają wiele do powiedzenia w danej sprawie. W prawie wszystkich nadesłanych pracach ich autorzy wyraźnie deklarowali na wstępie swoją mo-tywację jako chęć zabrania głosu w ważnych dla nich kwestiach edukacji i zawodu na-uczyciela w Polsce czasu radykalnych prze-mian. Z pewnością należy się zgodzić, iż w tej swoistej debacie publicznej, jaką w istocie są tego typu badania, uczestniczą osoby o specyfi cznych cechach, mające wyż-szy stopień refl eksyjności, umiejące w spo-sób nierzadko literacki opisać swoją drogę życiową i zawodową na tle szerszego kon-tekstu zmian, a także wyrazić swoje przemy-ślenia, oceny, przekonania. Nauczyciele z pewnością są takimi osobami, stąd tego typu badania stanowią w tym środowisku pewną tradycję.
Wśród nadesłanych prac znalazły się też nieliczne wprawdzie, ale swoiste gorzkie ża-le lub inne wypowiedzi o charakterze osobi-stych skarg, jak też takie, które przypomina-ły bardziej teoretyczne rozprawki niż narra-cję autobiografi czną. Tego typu prace nie były brane pod uwagę w analizie.
Czy użyte w Odezwie konkursowej sfor-mułowanie o kontrowersyjności reformy oświatowej z 1999 r., mogło wpłynąć na nadreprezentację prac pochodzących od nauczycieli niezadowolonych z wprowadzo-nych zmian? Otóż wydaje się, że nie, gdyż termin kontrowersja – oznacza przecież róż-nicę zdań, rozbieżność sądów, spór, dysku-sję, polemikę, wątpliwość, dysputę1, co
mia-1 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1971, s. 406.
167 RECENZJE–SPRAWOZDANIA
ło raczej zachęcać do udziału w badaniach nauczycieli o zróżnicowanych nastawie-niach wobec reformy. W zdecydowanej przewadze autorzy poszczególnych prac ukazywali zarówno negatywne, jak i pozy-tywne aspekty zmiany, przy czym, jeśli cho-dzi o reformę, przeważały odczucia krytycz-ne. Wyniki tych badań sygnalizują, iż kieru-nek przeprowadzanych zmian w systemie oświaty w Polsce wymaga dalszej dyskusji i prowadzenia badań.
Niewątpliwie potrzebne są badania wśród obecnych młodych nauczycieli, wy-chowanych i wykształconych w zmienio-nych warunkach ustrojowych, społeczno--kulturowych i zawodowych. Czy ich spoj-rzenie na rolę nauczyciela i zawód będzie czystsze aksjologicznie i ideologicznie od spojrzenia ich starszych kolegów, którzy sa-mi postrzegają się jako ostatni Mohikanie w polskiej kulturze i edukacji, których dyle-maty i rozterki ukazane w książce odejdą na zawsze wraz z nimi? Obserwując obecne globalne zawirowania kulturowe, społecz-no-polityczne i ekonomiczne, potęgujące się napięcia między sferą indywidualnego życia a jego wymiarem publicznym, kryzy-sem zaufania rozbijającego więzi społeczne, uniemożliwiające wartościowy dialog poko-leń, tworzenie tak potrzebnego kapitału społecznego, coraz większe nierówności społeczno-ekonomiczne i edukacyjne oraz inne, nie mniej niepokojące tendencje, jak choćby pogłębiająca się pustka aksjologicz-na, można mieć nadzieję, iż młodzi nauczy-ciele w nowoczesnym, demokratycznym kraju będą mieli nad czym się zastanowić i o co zabiegać. Czy tylko będą chcieli…, czy
nie opuszczą zawodu, jak to ma miejsce w wielu szkołach masowych w krajach za-chodnich?
Wanda Dróżka
Łukasz Wrzesiński (rec.): Rafał Stec, Piłka
sss… kopana, Wydawnictwo Otwarte,
Kra-ków 2007, ss. 2371.
W ostatnich trzech latach, a zwłaszcza po wszczęciu przez wrocławską prokuraturę śledztwa w sprawie tzw. mafi i piłkarskiej, w publicystyce sportowej zaczęła się dysku-sja na temat stanu organizacyjnego polskiej piłki nożnej. Piłka sss… kopana Rafała Steca jest kolejnym bardzo istotnym głosem w tych rozważaniach. Choć problem nie jest zupełnie nowy, to w powszechnej debacie nad stanem polskiej piłki brakuje systema-tycznego podejścia i kompleksowych roz-wiązań. Generalnie niewiele się na ten temat pisze, a w dyskusji dominują publicystyczne głosy, które opierają się na opisie obecnego stanu rzeczy. Pozbawione szerszego spojrze-nia na problem, stają się niewiele wnoszą-cym do dyskusji przejawem malkontenctwa i biadolenia nad obecnym stanem polskiej piłki nożnej. Okazjonalnie pojawiają się też książki takie jak PZPN czy Przestępcy Zrze-szeni przeciw Nam Jana Tomaszewskiego oraz Cwaniaczku, nie podskakuj. Afery i skandale polskiego futbolu Tomasza Jago-dzińskiego. Obie pozycje należy jednak
1 Artykuł powstał na początku 2008 roku,
w związku z tym wszystkie zamieszczone fakty odzwierciedlają dostępny stan wiedzy w tym okresie.
