Z pamiętników muzykalnego humanisty. Schreibkalender Eliasa Maiora (1588–1669) jako źródło do historii kultury muzycznej Wrocławia

Tomasz Jeż

Instytut Muzykologii Uniwersytet Warszawski

Z pamiętników muzykalnego humanisty.

Schreibkalender Eliasa Maiora (1588–1669)

jako źródło do historii kultury

muzycznej Wrocławia

Przedmiotem artykułu są zapiski Eliasa Maiora – rektora Gimnazjum św. Elż-biety we Wrocławiu, zamieszczane w kolejnych Schreib kalender w latach 1640–1669. Stanowią one bogate źródło dokumentujące życie codzienne wrocławskich elit humanistycznych. Wśród zanotowanych przez wrocławskiego rektora relacji zwracają uwagę liczne wzmianki na temat muzyki, uprawianej zarówno w dziedzinie publicznej, jak i prywatnej.

The subject of the article are the notes by Elias Maior – a vice-chancellor of St. Elisabeth-Gymnasium in Wrocław – included in his successive diaries – Schreibkalender – written in 1640–69. They make a rich source documen-ting the everyday life of Wrocław humanist elites. There are among Maior’s notes numerous references to music played both in public, and in private spheres.

S ł o w a k l u c z o w e: Wrocław, humanizm, reformacja, Gimnazjum św. Elżbiety, Elias Maior

K e y w o r d s: Wrocław, humanism, Reformation, St. Elisabeth-Gymnasium, Elias Maior

Założona przy kościele św. Elżbiety we Wrocławiu szkoła od połowy wieku XV była jednym z ważniejszych ośrodków humanizmu na Śląsku1_{. Wiązało się to z aktywnością działających w tym mieście}

erudytów, utrzymujących regularne kontakty naukowe z takimi humanistami jak: Gianfrancesco Poggio Bracciolini, Enea Silvio Pic-colomini, Lorenzo Valla czy Konrad Celtis. To właśnie ich kore-spondentami i uczniami bywali hierarchowie wrocławskiej kurii i nauczyciele szkół tego miasta, najczęściej zresztą absolwenci Aka-demii Krakowskiej2_{. Szczególną rolę w tym gronie odegrał}

Wawrzy-niec Korwin, który, kierując w latach 1497–1502 wrocławską szkołą św. Elżbiety, nadał obowiązującemu w niej programowi nauczania wyraźnie humanistyczny profil3_{. Program ten obejmował m.in.}

grun-towny kurs języka łacińskiego, lekturę autorów antycznych, a także teatr szkolny, zainicjowany przedstawieniami komedii Terencjusza i Plauta. Humanistyczny światopogląd Korwina wyrastał z idei neo-platońskich, uzasadniających nie tylko uniwersalizm kultywowanej przezeń czynnie tradycji literackiej, ale też jej odniesienia do koncep-cji harmonii sfer niebieskich4_{, świata chrześcijańskich wartości}

moral-nych5 _{i doświadczeń religijnych, ujawnionych w oryginalnej}

adapta-cji pism św. Bonawentury stworzonej na potrzeby liturgii pasyjnej we wrocławskiej farze6_.

Najprawdopodobniej to właśnie Korwin był adresatem listu Filipa Melanchtona z 19 lutego 1521 r.7_{, w którym na ręce kolejnego}

przełożo-nego elżbietańskiej szkoły – Johannesa Trogera – praeceptor Germaniae kierował słowa uznania wobec programu dydaktycznego tej placówki. 1 _{G. Bauch, Geschichte des Breslauer Schulwesens in der Zeit der Reformation, Breslau}

1911 (Codex Diplomaticus Silesiae, t. 26), s. 200–239.

2 _{Zob. idem, Beiträge zur Literaturgeschichte des schlesischen Humanismus, „Zeitschrift}

des Vereins für Geschichte und Altherthum Schlesiens”, 30, 1896, s. 127–164.

3 _{Zob. idem, Laurentius Corvinus, der Breslauer Stadtschreiber und Humanist,}

„Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Althertum Schlesiens”, 17, 1883, s. 230–302.

4 _{Carmen elegiacum Magistri Laurentij Coruini [...] De Apolline et nouem Musis,}

Breslau 1503, BJ, sygn. St. Dr. Cim. 5151.

5 _{Dialogus [...] de mentis saluberrima persuasione [...], Lipsiae 1516, BUWr,}

sygn. 462103.

6 _{Cursus Sancti Bonaventurae de passione domini cum invitatorio himnis et canticis} Laurentij Corvini, Breslau 1521, BPAU–PANKr, sygn. Cim. 80 I. G.

7 _{Philippi Melanchthonis opera quae supersunt omnia, hrsg. von C. G. Bretschneider,}

Halle 1834 (Corpus Reformatorum, t. 1), s. 283; G. Bauch, Geschichte des

Koncepcja pedagogiczna łącząca edukację humanistyczną z forma-cją religijną i wychowaniem obywatelskim doskonale zresztą odpo-wiadała wizji Melanchtona, również wychowawcy i promotora kilku pokoleń wrocławskich pastorów i nauczycieli8_{. To za owoc jego}

sta-rań uznaje się specyficznie ugodowy charakter śląskiego ewangeli-cyzmu, którego działacze wprowadzali pierwsze reformy w sposób stopniowy i – znacznie bardziej niż gdzie indziej – kompromi-sowy9_{. Sukcesywnym zmianom porządku liturgii w kościołach}

Wro-cławia10 _{towarzyszyły modyfikacje programu nauczania w szkołach}

tego miasta; kluczowym podmiotem tych zmian był zaś jego magi-strat, nadzorujący procedury kształcenia w szkołach, wysyłający ich absolwentów na studia i wymagający od nich później podjęcia pracy w rodzinnym mieście11_{. Efektem tej doskonale zorganizowanej}

sym-biozy instytucjonalnej była coraz większa samodzielność elit miasta i umiejętność skutecznego przeciwstawienia się rosnącym wpływom Habsburgów i kontrreformacji.

Uważa się, że filipistyczny humanizm do lat osiemdziesiątych XVI w. konstytuował ideowy profil śląskiego luteranizmu; w później-szych latach bowiem jego koncyliacyjne oblicze stopniowo zaczęła opa-nowywać coraz bardziej radykalna formuła, która ostatecznie doszła do głosu w czasach wojny trzydziestoletniej12_{. Czy jednak humanistyczny}

irenizm, zaszczepiony wrocławskim elitom przez Melanchtona, defini-tywnie uległ znacznie bardziej radykalnej wizji Lutra i wywiedzionej zeń tzw. ortodoksji luterańskiej, która w połowie wieku XVII rzeczywi-ście stała się narracją dominującą, nawet na Śląsku? Odpowiedzi na to pytanie poszukamy w unikatowym dokumencie epoki – pamiętnikach Eliasa Maiora, długoletniego rektora elżbietańskiego gimnazjum13_. 8 _{Ch. Absmeier, Szkoły a region: szkolnictwo śląskie wieku reformacji, tł. M. Kulisz,}

„Śląska Republika Uczonych”, 3, 2008, s. 123.

9 _{Zob. J. Harasimowicz, Śląski luteranizm wieku Reformacji – próba charakterystyki,}

„Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 34, 1984, nr 4, s. 493–516.

10 _{Opisuje je szczegółowo H.-A. Sander, Beiträge zur Geschichte des Lutherischen} Gottesdienstes und der Kirchenmusik in Breslau. Die lateinische Haupt- und Neben-gottesdienste im 16. und 17. Jahrhundert, Breslau 1937, passim.

11 _{Zob. T. Jeż, Stypendia wrocławskiej Rady Miejskiej jako instytucja kształcenia kadr} muzycznych w latach 1550–1650, „Śląska Republika Uczonych”, 3, 2008,

s. 155–181.

12 _{M. P. Fleischer, Die Konkordienformel in Schlesien, „Jahrbuch für schlesische}

Kirchengeschichte”, 58, 1979, s. 52–54; J. Harasimowicz, op. cit., s. 497.

13 _{J. C. Arletius, Historischer Entwurf von den Verdiensten der Evangelischen} Gym-nasiorum in Breslau um die deutsche Schaubühne, Breslau 1762, s. 42; M. Hippe,

Zanim jednak przyjrzymy się bliżej obrazowi życia codziennego przedstawionemu przez tego wrocławskiego nauczyciela i humani-stę, zobaczmy, w jaki sposób życie to było zorganizowane w latach wcześniejszych.

Za postać kluczową uznać trzeba Ambrosiusa Moibana (1494– –1554). Po studiach w Krakowie i Wiedniu wydał on drukiem wybór hymnów Giovanniego Pico della Mirandoli i listów Erazma z Rot-terdamu, a w 1520 r. trafił do Wittenbergi, gdzie pobierał nauki u Melanchtona i Lutra. Studia zwieńczyło powołanie w 1525 r. na stanowisko proboszcza kościoła św. Elżbiety14_{. Reorganizacji liturgii}

towarzyszyło unormowanie programu dydaktyki w szkołach, prze-prowadzane przez kolejnych przełożonych15_{. W charakteryzującym}

ich sposobie wdrażania reform szkolnych widać pełną rozwagi optykę Melanchtona: według opracowanej np. przez Moibana Schulordnung z 1528 r. program nauki szkolnej koncentrować się miał na ory-ginalnych źródłach Biblii i obejmować wykład gramatyki i prak-tykę muzyczną16_{. Z inspiracji Melanchtona w programie}

naucza-nia wrocławskiej szkoły znalazły się również łacińskie deklamacje, które służyły uczniom jako ćwiczenia w łacinie i pomoc w poznawa-niu przez nich osobliwości ludzkiej natury17_{. W realizacji programu}

nauczania posiłkowano się też publikacjami Moibana, obejmującymi m.in. wydany jeszcze w Lipsku podręcznik gramatyki łacińskiej18_,

często wznawiany katechizm z przedmową Melanchtona19 _{i edycję}

Aus dem Tagebuche eines Breslauer Schulmannes im siebzehhnten Jahrhundert,

w: Breslauer Studien. Festschrift des Vereins fur Geschichte und Althertum Schlesiens

zum fünfundzwanzigjährigen Amtsjubiläum seines Vizepräses Hermann Markgraf,

Breslau 1901, s. 159–192.

14 _{J. Soffner, Geschichte der Reformation in Schlesien, Breslau 1886, s. 41–46;}

P. Kon-rad, Die Einführung der Reformation in Breslau, Breslau 1917, s. 65–67.

15 _{Proces kształtowania się programu nauczania szkolnego w protestanckich}

gimna-zjach Wrocławia prezentuje J. Budzyński, Paideia humanistyczna czyli wychowanie

do kultury. Studium z dziejów klasycznej edukacji w gimnazjach XVI–XVIII wieku (na przykładzie Śląska), Częstochowa 2003, s. 61–67, 96–105, 140–145. 16 _{J. Sass, Die kirchenmusikalischen Ämter und Einrichtungen an den drei}

evangeli-schen Haupt- und Pfarrkirchen der Stadt Breslau, Breslau 1922, s. 27–28, 41–42. 17 _{Por. list Melanchtona z 17 IV 1520 r. do Johannesa Hessa, pastora}

wrocław-skiego kościoła św. Marii Magdaleny, w: Philippi Melanchthonis opera, s. 135.

18 _{Pædia artis grammaticae Ambroſii Moibani [...] Adiectus est libellus Eras[mi]} Rote-[rodami] de conſtructione [...], Lipsiae 1522, BUWr, sygn. 442131.

19 _{Catechismi capita decem, primum quibuſdam thematis, Deinde etiam Colloquiis} puerilibus illuſtrata, iuuentuti Vuratislauienſi proposita [...], Vitebergae 1538,

komedii Terencjusza, opatrzoną komentarzami Melanchtona oraz wstępem Moibana20_.

Dwie ostatnie pozycje opublikował Andreas Winkler (1498–1575), który od 1526 r. był przełożonym wrocławskiej szkoły św. Elżbiety21_.

Również i on studiował w Krakowie oraz Wittenberdze, gdzie uzyskał magisterium pod kierunkiem Melanchtona; jego promotor wygło-sił zresztą przy tej okazji laudację (wydaną też drukiem). To właśnie Winkler podporządkował swą szkołę administracji i budżetowi miej-skiego magistratu. Systematycznie zabiegał o przekształcenie szkoły w uczelnię wyższą, do czego pierwszym krokiem było nadanie jej w 1562 r. statusu gimnazjum. Jako pierwszy rektor Elisabetanum, Winkler rozwinął program nauczania placówki, zwiększając liczbę klas z trzech do pięciu. Posiłkując się instrukcjami Melanchtona, wzbo-gacił też listę lektur o kolejnych autorów łacińskich, greckich oraz prace z zakresu dialektyki, retoryki i teologii. Drukował je w urucho-mionej przez siebie w 1538 r. oficynie, ciesząc się przywilejem magi-stratu (a później i cesarza!) na publikowanie podręczników szkol-nych. Na liście jego edycji znajdujemy listy Cycerona, ody Horacego, pisma Arystotelesa i św. Augustyna, epigramaty Melanchtona, wspo-mniane już komedie Terencjusza oraz prace Moibana, a także traktat z zakresu teorii muzyki22_.

Reformy szkolne Winklera kontynuował jego następca, Petrus Vin-centius (1519–1581), kolejny uczeń Lutra i Melanchtona, który po studiach pracował jako nauczyciel w Lubece, Wittenberdze i Zgo-rzelcu, by w 1569 r. powrócić do rodzinnego Wrocławia. Niedługo po objęciu funkcji rektora w Elisabetanum oraz inspektora szkolnego, opublikował w 1570 r. nowy Porządek szkolny, bazujący na wpro-wadzonych dotychczas reformach Winklera. Wprowadził m.in. pię-cioklasowy cykl nauki w gimnazjum i ustalił listę przypisanych do poszczególnych klas lektur23_{. Obejmowały one w zakresie łaciny dzieła}

Cycerona, Plauta, Owidiusza, Terencjusza, Wergiliusza, w dziedzi-nie greki – utwory Demostenesa, Hezjoda, Homera, Ewangelie i listy św. Pawła, a nadto teksty z zakresu dialektyki, retoryki oraz teologii 20 _{P. Terentii Comoediae [...] Accesservnt praeter argumenta Philippi Melanch. [...],}

Breslau 1540, BUWr, sygn. 304514.

21 _{Zob. M. Burbianka, Andrzej Winkler – drukarz wrocławski XVI wieku, „Roczniki}

Biblioteczne”, 4, 1960, s. 329–445, 636–638.

22 _{Erotemata Mvsicae Practicae ad captum puerilem formata, Virgilio Haug autore [...],}

Vratislaviæ 1541, BUWr, sygn. 380605.

(oparte na Examen theologicum Melanchtona) i wybrane księgi Biblii (studiowane w językach oryginalnych). Wykłady z teologii odby-wały się w położonym nad zakrystią kościoła św. Elżbiety

Audito-rium theologicum, co znacząco podkreślało związek szkoły i parafii24_.

Humanistyczne horyzonty wrocławskiego rektora potwierdzają rów-nież jego edycje, m.in. komedii Plauta, traktatów Erazma czy epigra- matów Melanchtona25_.

O zakrojoną na tak szeroką skalę edukację humanistyczną dbali następcy Vincentiusa: Nikolaus Steinberg (na stanowisku rektora

Elisabetanum w latach 1578–1610), Petrus Kirstenius (1610–1616),

a przede wszystkim Thomas Sagittarius (1616–1621), autor wielu publikacji, uhonorowany tytułem poeta laureatus26_{. Na ich czasy}

przy-padła jednak, brzemienna w skutkach, konfrontacja śląskiego ewan-gelicyzmu z nasilającymi się tendencjami rekatolizacyjnymi, a także z nurtem teologii skłaniającej się ku kalwinizmowi, coraz bardziej popularnemu wśród spadkobierców myśli Melanchtona27_{. Ruchy te}

doprowadziły z jednej strony do definitywnego zerwania związków z katolicyzmem, z drugiej zaś przyczyniły się do konsolidacji pro-testantyzmu, zogniskowanego odtąd raczej wokół myśli Lutra niż Melanchtona. Zwolenników filipizmu pozbawiano (jako kryptokal-winistów) urzędów nauczycielskich i duszpasterskich, powoływanych zaś na te stanowiska teologów obligowano do lojalności wobec lute-rańskiej ortodoksji. Deklaracje tego typu, składane przez Steinberga, Kirsteniusa i Sagittariusa28_{, nie przeszkodziły im jednak w}

podtrzy-mywaniu tradycji filologicznej zaszczepionej przez Melanchtona eli-tom Wrocławia i kultywowanej przez jej reprezentantów w placów-kach edukacyjnych miasta.

Kluczową rolę odegrał tu Elias Maior (Major), który posadę rek-tora Elisabetanum objął po Michaelu Polliusie (1621–1631) i piasto-wał ją przez kolejne 38 lat. Maior urodził się we Wrocławiu 26 lutego 1588 r. jako syn szewca, Eliasa Grossera. Naukę pobierał najpraw-dopodobniej w tamtejszym Gimnazjum św. Elżbiety, właśnie Stein-berga i Kirsteniusa wspominał bowiem jako świetnych wychowawców 24 _{K. Garber, Das Alte Breslau. Kulturgeschichte einer geistigen Metropole, Köln–}

–Weimar–Wien 2014, s. 135.

25 _{M. Burbianka, op. cit., s. 416.}

26 _{J. L. Flood, Poets Laureate in the Holy Roman Empire. A Bio-bibliographical} Handbook, vol. 4: S–Z, Berlin 2006, s. 1794 n.

27 _{J. Harasimowicz, op. cit., s. 503–505.}

i erudytów29_{. W kwietniu 1610 r. otrzymał od Rady Miasta}

stypen-dium (w wysokości 57 talarów rocznie) na studia teologiczne w Wit-tenberdze, które rok później zostało przedłużone i było wypłacane do roku 161530_{. Poza studiowaniem teologii i filozofii Maior angażował}

się w życie muzyczne miasta; wraz z innymi studentami ze Śląska zało-żył tam także Collegium declamatorium privatum (jego członkowie co tydzień wystawiali przedstawienia teatralne)31_{. Po uzyskaniu}

magiste-rium, zgodnie z umową stypendialną, Maior oddał się do dyspozycji wrocławskiego magistratu. 18 marca 1615 r. został przezeń powołany 29 _{J. H. Cunradus, Silesia Togata, ed. by C. T. Schindlerus, Lignicii 1706, s. 181;}

G. Bauch, Geschichte des Breslauer Schulwesens, s. 318, 339.

30 _{AP we Wrocławiu, Akta miasta Wrocławia, zespół 28, 3944 (olim: P 31),}

„Sti-pendiaten-Rechnungsbuch”, k. 128ver.–129rec.

31 _{M. Hippe, op. cit., s. 160.}

Il. 1. Elias Maior, sztych Christiana Rom-steta z 1667 r. (Universitätsbibliothek Leip-zig, Porträtstichsammlung, Inventar-Nr. 31/56)

jako Collega tertii ordinis w Elisabetanum32_{, a kilka miesięcy później}

objął również obowiązki nauczyciela muzyki33_{. Od 1617 r. był}

noto-wany jako Collega primi ordinis i Professor historiarum et oratoriae. Intelektualne kwalifikacje Eliasa Maiora dobitnie potwierdza tytuł

poeta laureatus, przyznany mu 1 maja 1631 r.34_{, a także wybór tydzień}

później na stanowisko rektora Gimnazjum św. Elżbiety35_{. Funkcję tę}

piastował on aż do śmierci, 17 lipca 1669 r. Prywatnie Maior był od 1618 r. mężem Marii Profe, córki wrocławskiego sukiennika Daniela i siostry Ambrożego (1589–1661), znanego Eliasowi z czasu wspól-nych studiów w Wittenberdze, czynnego później (w latach 1633– –1649) jako organista kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu36_{. Maria}

i Elias mieli ośmioro dzieci, ale wiadomości mamy jedynie o trzech synach pary: najstarszy Esaias pracował jako prawnik w Jaworze, Elias junior pełnił obowiązki prorektora szkoły w Oleśnicy, a później nauczyciela w Elisabetanum, Johann Daniel zaś – profesora medycyny na uniwersytecie w Kilonii37_{. W przeciwieństwie do swoich synów,}

Elias Maior niemal całe życie spędził we Wrocławiu, poświęcając czas przede wszystkim kierowanemu przez siebie Gimnazjum św. Elżbiety. Ponieważ w imieniu wrocławskiego magistratu sprawował jednocze-śnie funkcję inspektora szkolnego, doglądał procedur kształcenia także w innych szkołach miasta, szczególnie w szkole św. Marii Magdaleny, która w 1643 r. uzyskała status gimnazjum i m.in. za sprawą Maiora otrzymała w tym roku własną Schulordnung38_.

Sylwetkę wrocławskiego rektora Elisabetanum przybliżają wydane przezeń publikacje, najczęściej związane z aktywnością nauczycielską. Zachowały się jednak również jego epigramaty39_{, wiersze o treści} filozo-32 _{M. Hancke, Vratislaviensis Eruditiones Propagatores: Id est, Vratislaviensium} Scho-larum Presides, Inspectores, Rectores, Professores, Praeceptores Tabulis Chronologicis comprehensi, Leipzig 1701, s. 23.

33 _{AP we Wrocławiu, Akta miasta Wrocławia, zespół 28, 3944, k. 129rec.: „ist am}

1615 Junii S. Elisabeth in locum cantoris in schola sustineret”; por. T. Jeż, op. cit., s. 170.

34 _{J. L. Flood, Poets Laureate in the Holy Roman Empire. A Bio-bibliographical} Handbook, vol. 3: L–R, Berlin 2006, s. 1233–1237; K. Garber, op. cit., s. 153. 35 _{M. Hancke, op. cit., s. 28.}

36 _{R. Starke, Ambrosius Profe, „Monatshefte für Musikgeschichte”, 34, 1902, nr 11,}

s. 189–196; nr 12, s. 199–215.

37 _{M. Hippe, op. cit., s. 161.} 38 _{J. Budzyński, op. cit., s. 140–141.}

39 _{M. Eliae Majoris anagrammatum semicenturia [...], Vratislaviæ [1634], BN, sygn.}

ficznej, okolicznościowej i moralnej40_{, parafrazy psalmów}41 _{oraz poezje}

religijne, głównie o tematyce pasyjnej42_{. Zdecydowanie najliczniejszą}

grupę druków sygnowanych jego nazwiskiem stanowią jednak programy szkolnych deklamacji, wystawianych przez uczniów kierowanego prze-zeń gimnazjum43_{. Są to wierszowane łacińskie oraz niemieckie exercitia}

scholastica o tematyce historycznej44_{, politycznej}45_{, biblijnej}46_{, religijnej}47 sygn. SD XVII.3.17021; Primitiæ Epigrammatum Magnificis Munificisq[ae]

Patro-nis [...], Breslæ [1645], BUWr, sygn. 445373.

40 _{M. Eliae Majoris L. Parodiæ, ad illud, Omnia ſi perdas &c. [...], Vratislaviæ}

[po 1636], BUWr, sygn. 354954.

41 _{M. Eliae Maioris Vratislaviensis Psalmus Davidicus unus & nonagesimus, Rysiou} instar, pro divina, contagioso tempore protectione, Vratislaviæ 1626, BUWr, sygn.

354957; Psalmus Davidis CIII.: Carmine Heroico Expressus Deo Protectori,

Con-solatori, Liberatori Opt. Max. Sacrum Esse Voleb. Voti Damnas M. Elias Major,

Vratislaviæ 1629, BUWr, sygn. 354958; Psalmus Davidicus Centesimus Septimus:

Hexametro Carmine expressus & Deo Custodi atq[ue] Opitulatori consecratus a M. Elia Majore Vratisl. P. L. C., Vratislaviæ 1634, BUWr, sygn. 354959. 42 _{Die Sieben Georgii Fabricii, auß des H. Christi Sieben Worten am Creutze}

abge-faste Andachten [...] auß dem Latein ins Deutsche versetzt von M. Elia Maiore,

Breßlaw 1646, BUWr, sygn. 354943; Das Leyden unseres Heÿlandes: auß dem

Lateinischen Johannis Claji ubergeſetzt, mit Dreyen darzu gefügten Leidens-Andach-ten von M. Elia Majore, Breßlaw [1650], Berlin, Staatsbibliothek Preußischer

Kulturbesitz, sygn. Yi 2766.

43 _{Por. J. Budzyński, op. cit., s. 405, 407, 416, 417.}

44 _{Dissertatiunculas de Urbe Roma deque Regibus Romanis, cum quibusdam} Synchroniſmis a. d. XXX. Julii Ann. Chriſt. M DC XLVIII. in Gymnaſio Vratislavienſi Eliſabetano habendas [...], Vratislaviæ 1648, Berlin, Staatsbibliothek

Preußischer Kulturbesitz, sygn. Ah 16124/8; De Carolo Quarto Rom. Imperatore

& Bohem. Rege Urbis Vratislaviæ [...] amplificatore, exercitiis nonnullis juvenilibus mentionem ſæcularem in Gymnaſio Vratislavienſium Eliſabetano [...] faciendam indicit M. Elias Major, laudati Gymnaſii Rector, Vratislaviæ 1653, Berlin,

Sta-atsbibliothek Preußischer Kulturbesitz, sygn. Ah 16124/27; Ex Q. Curtii Libri

tertii capitibus ſex primis Oratiunculas In Gymnaſio Eliſabetano A. D. VI. Non. Majas ann. Chr. CIƆ IƆC LVIII habendas, indicit M. Elias Major, Gymnaſii Rector, Vratislaviæ 1648, Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz,

sygn. Ah 16124/34.

45 _{Dissertationes scholasticas et Politicorum Inſtitutionibus De abſolutè Imperantium} Poteſtate, atque Majeſtate [...] indicit Elias Major, Vratislaviæ 1652, Berlin,

Sta-atsbibliothek Preußischer Kulturbesitz, sygn. Ah 16124/24.

46 _{Quod bene vertat! Execitatia scholastica altera ex historia Jonae & Ninivitarum,} itemq[ue] ex Hymno Josaphati, a. d. 18. Decembr. Ann. 1642. in Elisabetano Gymnasio, habenda indicit M. Elias Major Rector, Breslae 1642, BUWr, sygn.

539011.

47 _{Sacra qvaedam exercitia de angelis a.d. Prid. Non. Octobr. ann Chr. CIƆ IƆC} XXXIX in Gymnasio Vratislaviensi recitanda indicit M. Elias Major, rector,

i okolicznościowej48_{, m.in. z okazji stulecia śmierci Filipa}

Melanch-tona49_{. Niektóre z tych przedstawień bazowały na tekstach autorów}

antycznych: Horacego, Seneki i Cycerona50_{, należących do kanonu}

lektur wrocławskiego gimnazjum. Śladem dydaktycznej aktyw-ności Maiora jest też opracowany przezeń łaciński słowniczek51_,

mowy szkolne jego autorstwa52 _{i wydany już pośmiertnie}

podręcz-nik gramatyki53_{. Aktywną obecność Maiora w życiu wrocławskich}

elit poświadczają również jego poezje okolicznościowe. Znajdujemy je w zawierających utwory wielu autorów zbiorach: epitalamiów54

Vratislaviæ [1639], BN, sygn. SD XVII.3.4953 adl.; Soteria in Gymnasio

Vrati-slaviensi A. D. IV Cal. April. Ann. Christ. CIƆ IƆC XLIX Celebranda Indicunt M. Elias Major Rector, & Christophorus Colerus Conrector, Vratislaviæ [1641],

Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz, sygn. Ah 16124/1;

Meditatio-nes passionales ex psalmo XXII potissimum susceptas an. Chr. CIƆ IƆC XLII a.d. XIV Cal. Majas horis a prima pomeridianis in Gymnasio Vratislaviensi recitandas indicit M. Elias Major, Breslæ [1642], BN, sygn. SD XVII.3.4966 adl.

48 _{Exercitium Poëticum Vota Pro Felici Novo Anno complexum, A.D. XIX. & XVIII.} Calend. Febr. publice habendum indicit M. Elias Maior Vratislavienſis Hiſtor, Profeſſor, Vratislaviæ 1625, Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz,

sygn. Xc 567/41; Exercitia scholastica de oleâ, pietatis novo anno rite inchoando

[...] in Gymnasio Eliſabetano habenda [...], Vratislaviæ 1649, Berlin,

Staatsbiblio-thek Preußischer Kulturbesitz, sygn. Ah 16124/12.

49 _{Sæcularem Melanchthoniani Diei Emortualis, memoriam in Gymnaſio Vratislavienſi} Eliſabetano a. d. IV. Non. Majas Anni Chr. CIƆ IƆC LX [...] recolendam indicit M. Elias Major Rector, Vratislaviæ 1660, BUWr, sygn. 444378.

50 _{L. Annæi Senecæ De Providentia Caput Terrium Pro Nundinali Lectione deſcribi} curabat M. Elias Major [...], Vratislaviæ 1648, BUWr, sygn. 444335; Romanum de capite Horatii judicium liberalis exercitionis causa ex Junianis orationibus lingva Germanica in Gymnasui Elisabetano [...] indicit M. Elias Major, Vratislaviæ [1649],

Warszawa, BN, sygn. SD XVII.3.4962 adl; De M. Tullio Cicerone, ante ipſa

ſæcula decem & ſeptem interemto, ex Plutarchi potisſimum historiâ exercitia scho-lastica [...] in Gymnaſio Eliſabetano [...] recitanda, Vratislaviæ 1658, Berlin,

Staats-bibliothek Preußischer Kulturbesitz, sygn. Ah 16124/37.

51 _{Dictionarium nominum verborumque secundum accidentia Grammatices Latine} digestorum [...], Breslau 1620, BJ, sygn. 19809-I.

52 _{M. Eliæ Maioris Orationes Tres In Gymnasio Vratislaviensi Habitæ, Lipsiæ 1626,}

BN, sygn. SD XVII.1.955.

53 _{M. Eliæ Majoris Vratislaviensis [...] Liber Postvmvs De Varianda Oratione, Ad} Lectionem Veterum, Et Sermonis Puri Copiam Parandam In Primis Necessarius [...],

Vratislaviæ 1684, Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz, sygn.  Wa 1390.

54 _{Viro Quâ dignitatem, Venerabili [...] Johanni Tralles, Pastori Eccleſiæ} Hirschber-gensis [...] Sponso [...], cum Catharina, Dn. Georgi VVolfgruberi ſenatoris Reipubl. eiuſdem [...] Filia [...], [Wrocław] 1620, Berlin, Staatsbibliothek Preußischer

dedykowanych nowożeńcom, gratulacji składanych znajomym z okazji imienin lub urodzin55 _{czy epitafiów poświęcanych pamięci zmarłych}56_.

Elias Maior sam był zresztą adresatem analogicznych poezji: epi-gramatów powstałych przy okazji nadania mu tytułu poeta laureatus57_,

imieninowych i urodzinowych gratulacji58 _{czy wieńczących jego życie}

neniów59_{. Jeśli to specyficzne przemieszanie oficjalnej, urzędowej}

M. Abrahamo, Andreæ F. Eccardo, Eccleſiæ Namſlaviensis Diacono Fideliſsimo: Virginum [...] Annam [...] Dn. Pauli Neandri, Advocatiæ, quæ Vratislaviæ eſt [...] Filiam, [...] in matrimonium ducenti [...], Vratislaviæ 1645, Berlin,

Staatsbiblio-thek Preußischer Kulturbesitz, sygn. Yf 6807/24; Honeſtiſsimis Sponſis,

Eruditis-simo Viro, M. Johanni Balthasari Cargio, In Eliſabethano & Barbarino Templo apud Vratislavienſes chori Muſici Præfecto, & in Gymnaſio, quod illi vicinum est Ædi, Collegæ bene merenti, atque [...] Virgini, Elisabetæ [...] Georgii Weirauchii [...] Filiæ Unicæ, Matrimonium [...], Vratislaviæ 1665, Berlin, Staatsbibliothek

Preußischer Kulturbesitz, sygn. Yf 6807/65.

55 _{In Hoffmanniana Nominalia [...] Anni CIƆ IƆC XXXIII extremi, Duo M. E. M.} Poëmata [...], Vratislaviæ [1633], BUWr, sygn. 440068; Nobilis, Clariſsimi, Conſultiſsimiq; Viri Dn. Thomæ Schrœerijcti [...] Onomasteria [...] M. Elia Majore P. L. C., Breslæ [1641], BUWr, sygn. 442792. O konktaktach Eliasa Maiora

z adresatem dedykacji pierwszego z wymienionych tu poematów, Christianem Hoffmannem von Hoffmannswaldau – jego uczniem z Elisabetanum, a później wybitnym poetą śląskiego baroku – pisał już L. Noack, Christian Hoffmann von

Hoffmannswaldau (1616–1679). Leben und Werk, Tübingen 1999, s. 54–55,

146–147, 151, 208, 220, 231, 308, 320, 379.

56 _{Epitaphium Annæ Closiæ, Virginis [...] Florentissimæ; Ejusdem Parenti [...]} M. Hen-rico Closio, Gymnaſii Magdalenæi Vratislavienſis Rectori [...] conſolaitonis ergo exhibitum a M. Elias Majore, P. L. C. Gymnaſii Vratislavienſis Eliſabetani Rec-tore  [...], [Wrocław, po 1644], BUWr, sygn. 412691; Erimiis Virtutibus [...] Johannis ab Haunoldt [...] Ann. 1655 [...] consecrate a Clientibus Epicedia,

Vratislaviæ [1655], BUWr, sygn. 443956; ПAPAMΫΘΙΑ, Viro Nobilissimo [...]

Domino Godofredo Wolffio, J.U. Licent. Illustriss. Comitis ab Hazfeld, & Gleichen, Liberi Baronis in Wildenberg & Trachenberg, Consiliario longe digniſsimo, lugenti Obitum præmaturum Filii dilectiæsimi, Adoleſcentuli Godofredi Wolffii  [...],

Vratislaviæ 1660, Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz, sygn. Xc 577/39.

57 _{Eliæ Maioris Vratislaviensis Ann. Chr. M.DC.XXXI Calendis Majis, Laurea Cæsarea} Poetica solemniter redimiti, & VIII. Idus Majas Rectoris Gymnasii Vratislaviensis, publice & legitime renunciati, Adorea partim Utraque, partim Alterutra, Fautorum, Amicorum, Discipulorum, Gratulationibus, omnibus, votis, ornate [...], Vratislaviæ

[1631], London, British Library, sygn. 11409.bb 50.

58 _{Mμημοςυνον Natali Quarto & Sexageſimo [...] Dn. M. Eliæ Majoris. P. L. C. Gymnasii} Eliſabetani [...] dedicatum à Filio & ejus quibuſdam amantiſsimis Diſcipulis,

Vratislaviæ 1651, BUWr, sygn. 444288.

59 _{Decus et Gloriam Musarum Vratislaviensium, Hoc est, Nobilem, Excellentissimum,} Clarissimumque Virum M. Eliam Majorem, P.L.C. Gymnasii Vratislaviensium

narracji z dyskursem z zakresu życia prywatnego wrocławskiego nauczyciela uznamy za cechę w jakiejś mierze humanistyczną, to podobny profil ujawnią jego Schreibkalender, zapisywane przez kolejne kilkadziesiąt lat życia. Źródła te pozwalają na jeszcze bogatsze ukaza-nie sylwetki Eliasa Maiora oraz pełukaza-niejszą interpretację jego dorobku literackiego i dydaktycznego. Zapiski te stanowią również bogatą i barwną dokumentację codziennej egzystencji rektora elżbietańskiego gimnazjum, toczącej się zarówno in publicis: w szkole, kościele i magi-stracie, jak i privatim: w domach przyjaciół, ich ogrodach oraz tawer-nach. Wyłaniający się stąd obraz przedstawię tu tylko w jednej z moż-liwych perspektyw, związanej z opisywanym przez Maiora „pejzażem dźwiękowym” nadodrzańskiej metropolii. Mam jednak nadzieję, że ta, niepełna ze swej natury, perspektywa przyniesie mimo wszystko satysfakcjonującą rekonstrukcję przeszłości, opisywanej tak ciekawie przez wykształconego muzycznie wrocławskiego humanistę.

Swoimi notatkami Elias Maior zapełniał kolejne woluminy kalen-darzy, opracowanych przez Valentina Hanckego, a drukowanych w formacie 8o _{(145 x 90 mm) przez wrocławską oficynę Georga}

Bau-manna60_{. W kalendarzach tych wydawca podawał informacje o}

przy-padających w kolejne dni roku świętach, zgromadzeniach publicznych i targach, nadto konstelacje astrologiczne, a czasem nawet wynikające z nich prognozy pogody. Jednak większą część kart typograf pozosta-wił pustą, przeznaczając je na zapiski korzystających zeń osób. Strony te Elias Maior bardzo systematycznie wykorzystywał, wpisując na nich niemal codziennie (od 1 I 1640 do 16 VI 1669) dość krótkie najczęściej i rzeczowe relacje. Zazwyczaj są to zapiski ze zdarzeń bez-pośrednio dotyczących rektora Elisabetanum i spotkań odbytych we wrocławskich szkołach, kościołach oraz domach; czasami przywoły-wane są wydarzenia społeczne i polityczne, pojawiają się obserwacje

Elisabetani Rectorem Meritissimum. Pia admodum placidaque morte, Anno Chr. M DC LXIX. XVI. Cal Augusti Rebus terrestribus exemtum [...], Breslau 1669;

J. L. Flood, op. cit., vol. 3, s. 1235.

60 _{Schreibkalender auffs das Jahr nach Chriſti Geburt [...] Mit Vermerckung etzlicher} gewiſſer Tage, an welchen das Fürſten= oder Oberrecht, so wol das Königliche Mannrecht [...] Stadt=recht, Schöppenſtube und Ferien bey Gerichten, die Groſſe und Kleine Wolleſchaar in der Kayſer= und Königlichen Stadt Breßlaw, pfleget gehalten zu werden. Allen Obrigkeiten, Doctorn, Cantzleyverwandten, Advocaten und Kauffleuten zu dienſtlichem brauch ſonderlich zugerichtet [...]. Spośród 30

roczników kalendarzy zapisanych przez Maiora do naszych czasów zachował się 22  tomy, przechowywane obecnie w BUWr, Oddział Rękopisów, sygn. R 2339–R 2369.

przyrodnicze i astronomiczne. Zdecydowana większość zapisków doty-czy jednak publicznej aktywności Maiora, wiążącej się z pełnionymi przezeń we Wrocławiu funkcjami dydaktycznymi: miejskiego inspek-tora szkolnego i rekinspek-tora Gimnazjum św. Elżbiety.

Jako rektor tej placówki, Maior odpowiedzialny był przede wszyst-kim za sprawy osobowe i finanse. Systematycznie raz na kwartał odno-towywał rationes scholasticae należące się nauczycielom szkoły i wypła-cane przezeń z kasy wrocławskiego magistratu. Rachunki te zdają sprawę z hierarchii społecznej wychowawców poszczególnych klas gimnazjów: najhojniej opłacani byli collegae primi ordinis – wycho-wawcy klasy najwyższej. Niektórzy nauczyciele pełnili jednocześnie funkcje muzyczne, jak np. Johann Balthasar Cargius, który w latach 1643–1686 był kantorem w kościele św. Elżbiety61_{, czy Daniel}

Sarto-rius, który w Elisabetanum najprawdopodobniej uczył m.in. muzyki62_.

Z zapisków Maiora wynika, że efekty nauczania muzyki były wykorzy-stywane nie tylko w szkole, ale także w kościele63_{. Praktykę łączenia}

stanowisk nauczycielskich i kościelnych umożliwiały instytucjonalne i personalne związki między parafią a działającą przy niej szkołą64_.

Zjawisko to dokumentują zresztą kolejne Schulordnungen Gimna-zjum św. Elżbiety: wszak spośród jej wychowanków rekrutowano muzyków do zespołu Chorknaben, śpiewającego w kościele pod tym samym wezwaniem.

Z wyróżniających się uczniów klas starszych gimnazjum, pełnią-cych w szkole funkcję nauczycieli-stażystów, składał się z kolei profe-sjonalny zespół choralistów (Choralisten)65_{. Ze względu na}

przysługu-jące jego członkom deputaty z budżetu miasta ich przełożonym był miejski inspektor szkolny. Odpowiadał on za stan osobowy zespołu: 61 _{BUWr, sygn. R 2347, k. 24rec. [13 II 1648]; R. Starke, Kantoren und}

Organi-sten der St. Elisabethkirche zu Breslau, „Monatshefte für Musikgeschichte”, 35,

1903, nr 3, s. 41–48.

62 _{BUWr, sygn. R 2343, k. 59rec. [14 XII 1644]; R 2347, k. 142rec. [7 X 1648];}

R 2348, k. 79rec. [7 VI 1649]; R 2349, k. 29rec. [23 II 1650] itd.; por. T. Jeż,

The Italian Music Collection of Daniel Sartorius from Breslau, w: Music Migration in the Early Modern Age. Centres and Peripheries – People, Works, Styles, Paths of Dissemination and Influence, eds. by J. Guzy-Pasiak, A. Markuszewska, Warszawa

2016, s. 171–182.

63 _{BUWr, sygn. R 2342, k. 65rec. [8 V 1643]; R 2348, k. 102rec. [23 VII 1649];}

R 2349, k. 98rec. [11 VII 1650].

64 _{G. Bauch, Geschichte des Breslauer Schulwesens, s. 339–342.} 65 _{J. Sass, op. cit., s. 13–14, 30, 33–39.}

przyjmował do niego nowych członków66_{, nominował przełożonych}

(zwanych sygnatorami), wypłacał rodzinom zmarłych choralistów odszkodowanie67_{, podejmował wobec nich sankcje dyscyplinarne,}

np. kilkunastogodzinny areszt w karcerze (skazywał nań za bójki, kradzieże i pijatyki)68_{. Podobna kara groziła choralistom}

podejmu-jących bez zgody przełożonych zlecenia muzyczne w innych kościo-łach miasta i zaniedbujących przy tym swoje obowiązki w macie-rzystej parafii69_{. Elias Maior zobowiązany był nadto wyciągać}

dyscyplinarne konsekwencje wobec młodszych uczniów gimna-zjum, na których hałaśliwe zachowanie często skarżyli się wrocławscy mieszczanie70_.

Znacznie przyjemniejszym obowiązkiem rektora Elisabetanum było przyjmowanie egzaminów szkolnych, odbywających się we wszyst-kich klasach gimnazjum dwa razy do roku: na przełomie kwiet-nia i maja oraz w połowie października71_{. Uczniowie}

egzaminowa-nych klas popisywali się przed rektorem łacińskimi deklamacjami, a ich teksty czerpano z ód Horacego, eklog Wergiliusza, komedii Terencjusza i dialogów Erazma72_{. Przedstawieniom towarzyszyła}

prawdopodobnie oprawa muzyczna, co może sugerować odnotowy-wana przez Maiora częsta obecność podczas tych egzaminów takich 66 _{Do zespołu choralistów kościoła św. Elżbiety przez Eliasa Maiora przyjęci byli}

m.in. Matthias Reichenavius – BUWr, sygn. R 2342, k. 22rec. [11 II 1643], Daniel Hempelius – BUWr, sygn. R 2345, k. 169ver. [1 XII 1646], Balthasar Hell – BUWr, sygn. R 2346, k. 69ver. [15 V 1647], Christianus Agricola – BUWr, sygn. R 2347, k. 104rec. [24 VII 1648], David Buchs – BUWr, sygn. R 2348, k. 67ver. [15 V 1649] i Martinus Reichel – BUWr, sygn. R 2366, k. 176ver. [15 XII 1667].

67 _{BUWr, sygn. R 2357, k. 82rec. [9 VI 1658].}

68 _{Daniel Thomas – BUWr, sygn. R 2343, k. 62ver. [7 XII 1644]; Matthias}

Reche-novius – BUWr, sygn. R 2344, k. 135rec. [25 IX 1645]; Nicolaus Maul – BUWr, sygn. R 2345, k. 122ver. [29 VIII 1646]; Christoph Stollius – BUWr, sygn. R 2357, k. 163ver. [19 XI 1658]; Sigmundus Arnoldus – BUWr, sygn. R 2358, k. 4ver. [9 I 1659].

69 _{BUWr, sygn. R 2347, k. 141rec. [5 X 1648]: „N. Agricola Choralis, quo heri}

in aede Dorothea ubi festum Francisci celebrabatur. Musicam adjuvent et offi-cium suum in choro Elisabetano neglexerunt, jussu Dn. D An. Weberi, carceri scholastici, includitur”.

70 _{M. Hippe, op. cit., s. 168.} 71 _{L. Noack, op. cit., s. 231–235.}

72 _{BUWr, sygn. R 2348, k. 145ver. [20 X 1649]; R 2350, k. 60rec. [26 IV 1651];}

R 2354, k. 51ver. [13 IV 1655]; R 2354, k. 154rec. [4 XI 1655]; R 2355, k. 63ver. [3 V 1656].

nauczycieli jak Johann Balthasar Cargius czy Daniel Sartorius73_.

Prze-konuje zaś o tym wspomniana już Schulordnung z roku 1643, w któ-rej nie tylko ustalono długość i częstość odbywania actus scholastici we wrocławskich gimnazjach, ale także określono sposób dofinanso-wywania ex publico wydatków na muzykę, ponoszonych przy okazji wystawiania tych spektakli74_{. Na obecność muzyki podczas}

przedsta-wień wskazują też te zapiski Maiora, w których nadmienia on o wpla-taniu w scenariusz spektakli konkretnych utworów75_{, wzbogacaniu ich}

przez muzykę76_{, wykonywaną z towarzyszeniem instrumentów}

szcze-gólnie wtedy, gdy wymagała tego treść spektaklu77_.

Dynamiczny rozwój teatru szkolnego we Wrocławiu stymulowała również konkurencja z jezuickim dramatem szkolnym, który od lat czterdziestych XVII w. rozwijał się bujnie w tym mieście78_{. Na}

pierw-szych kilku przedstawieniach zorganizowanych przez jezuitów, odby-wających się we wrocławskim zamku i w klasztorze św. Macieja, Elias Maior pojawił się nawet osobiście79_{, na kolejne jednak – mimo}

pona-wianych zaproszeń ze strony jezuitów – już nie przychodził. Nie pozwa-lał też na nie uczęszczać swoim uczniom80_{, niektórzy z nich bowiem}

po takich spektaklach decydowali się na konwersję na katolicyzm...81

Nasilający się w mieście konflikt konfesyjny nie przeszkodził jednak we wzajemnym inspirowaniu się obydwu środowisk zarówno wyko-rzystywaną w spektaklach tematyką, jak i towarzyszącą przedstawie-niom oprawą muzyczną82_{. Dotyczyło to zresztą nie tylko klasycznego} 73 _{Na przykład: BUWr, sygn. R 2342, k. 143ver. [14 X 1643]; R 2343, k. 33ver.}

[13 X 1644]; R 2354, k. 142ver. [12 X 1655].

74 _{M. Hippe, op. cit., s. 176–177.}

75 _{BUWr, sygn. R 2343, k. 63r [8 XII 1644]: „Actus a me institutus, habetur [– –]}

Beati Dn Apellis Cantilena, Weiche Mars etc. tota sed per partes tres, Germanice decantata, Latini autem a duobus pueris recitata est”.

76 _{BUWr, sygn. R 2339, k. 38rec. [13 III 1640]: „A prandio Actus scholasticus [– –]}

habitus est [– –] Musica sonuit omnio instrumentalis, citra humanam vocem”.

77 _{BUWr, sygn. R 2355, k. 130ver. [14 IX 1656]: „Actus pomposis a}

Kleinwech-ter institutus, De Musica, habetur. Adhibita sunt Instrumenta Musica pleraque omnia”.

78 _{L. Noack, op. cit., s. 236–242; T. Jeż, Kultura muzyczna jezuitów na Śląsku} i ziemi kłodzkiej (1581–1776), Warszawa 2013, s. 312–378.

79 _{BUWr, sygn. R 2339, k. 139ver. [2 X 1640]; R 2342, k. 139ver. [6 X 1643].} 80 _{M. Hippe, op. cit., s. 180.}

81 _{R. J. Alexander, Zum Jesuitentheater in Schlesien. Eine Übersicht, w: Funde und} Befunde zur schlesischen Theatergeschichte, I., Dortmund 1983, s. 56.

82 _{J. Budzyński, Dramat i teatr szkolny na Śląsku (XVI–XVIII wiek), Katowice 1996,}

dramatu szkolnego, ale i wystawianych przez obydwie konfesje spek-takli pasyjnych; wiadomo, że actus passionales inscenizowane w Wielki Piątek przez uczniów Gimnazjum św. Marii Magdaleny cieszyły się rokrocznie obecnością rektora Elisabetanum83_.

Poza spektaklami szkolnymi i religijnymi wrocławskie gimnazja protestanckie były w czasach Maiora także miejscem kultywowania teatru niemieckojęzycznego. Ale nawet jeśli wybór języka niemiec-kiego jako głównego medium teatru szkolnego uznamy za ucieczkę od konkurencji z jezuitami w dziedzinie dramatu łacińskiego, to przynio-sła ona wrocławskim ewangelikom bardzo dobre wyniki, naśladowane zresztą później przez ich konfesyjnych konkurentów... To właśnie administrowane przez Eliasa Maiora gimnazja dały premiery spektakli Martina Opitza (Judith, wystawiana z muzyką Mattheusa Apellesa von Löwensterna), Andreasa Gryphiusa (Cardenio und Celinde, Felicitas,

Papinianus) czy Daniela Caspara von Lohensteina (Agrippina, Cleo-patra, Epicharis, Sophonisbe) – autorów tworzących kanon

nowożyt-nego dramatu niemieckiego84_{. O muzycznej warstwie tych arcydzieł}

świadczą informacje pochodzące z zachowanych sumariuszy spekta-kli teatralnych inscenizowanych przez Maiora85 _{i pewne wzmianki}

w jego pamiętnikach86_{. Uwagi na temat tych spektakli są niestety}

dość ogólnikowe, być może dlatego, że Maior znał te utwory jeszcze przed wykonaniem: jako inspektor szkolny opiniował je bowiem jako odpowiednie dla scen wrocławskich gimnazjów.

Ważnym miejscem aktywności Eliasa Maiora był sąsiadujący z gimnazjum kościół św. Elżbiety. Liczne w jego pamiętnikach adno-tacje na temat życia muzycznego tej świątyni zawdzięczamy nie tylko pobożności rektora, lecz również wspomnianym już związkom insty-tucjonalnym, łączącym szkołę z poświęconym tej samej patronce 83 _{BUWr, sygn. R 2344, k. 53rec. [14 IV 1645]; R 2346, k. 56ver. [19 IV 1647];}

R 2348, k. 47 [2 IV 1649] itd.

84 _{K. Garber, op. cit., s. 322–338; Das Breslauer Schultheater im 17. und 18.} Jahr-hundert. Einladungsschriften zu den Schulactus und Szenare zu den Aufführungen förmlicher Comödien an den protestantischen Gymnasien, hrsg. von K. Gajek,

Tübingen 1994.

85 _{Quæ res nobis, omnibusque Crucifixum Dominum amantibus, proſpere eveniat!} Veram Vitem Ejusque; Proprietates & Folia in Paſſionali Gymnaſii Vratislavienſis Eliſabetani actû A. D. IV. Calend. Aprileis, CIƆ IƆC XLII. Pie contemplanda indicit M. Elias Major Rector, Breslæ 1642, Berlin, Staatsbibliothek Preußischer

Kulturbesitz, sygn. Ah 16124/20. W programie tego spektaklu znajduje się uwaga:

Ex Germanica quidem cantione, Da Jesus an dem Creutze stund, Græco carmine. 86 _{M. Hippe, op. cit., s. 178.}

kościołem. Każdy rok w kalendarzach Maiora rozpoczynały informa-cje na temat strena musica, dystrybuowanych (zapewne przez samego rektora) w pierwszych dniach stycznia muzykom kościoła św. Elż-biety: kantorowi, sygnatorowi i jego zastępcy (subsygnatorowi), chora-listom oraz niewymienionym z nazwiska dyszkantystom. Podane przez Maiora wykazy uzupełniają znaną dziś dokumentację osobową zespołu muzycznego wrocławskiej fary87 _{o wiele nowych danych. Przytaczam}

je na następnych stronach w formie tabeli.

Wymienieni wyżej muzycy zajmowali się oprawą muzyczną litur-gii w kościele św. Elżbiety oraz w podporządkowanym mu kościele filialnym św. Barbary. W swoich zapiskach Elias Maior odnotowy-wał swoją obecność w tych kościołach na najważniejszych nabo-żeństwach, np. w Wielki Czwartek, kiedy to liturgię sacrae synaxis zdobiła musica harmonica in choro, vocalis et instrumentalis88_.

Wyko-naniami tymi kierował zwykle kantor, Johann Balthasar Cargius89_,

a w przypadku jego nieobecności – sygnator Caspar Seifert90_{. Na}

nabożeństwach w kościele Maior bywał oczywiście częściej; miał przy tym zwyczaj sporządzać konspekty kazań wygłaszanych przez pasto-rów, szczególnie przez Jana Akoluta (1628–1689), jego dawnego ucznia z Elisabetanum,a później następcy na stanowisku inspektora szkolnego we Wrocławiu91_{. Zanim jednak ten znany autor pieśni}

i wydawca Doskonałego kancjonału polskiego (Brzeg 1673) został powo-łany na eklezjastę kościoła św. Elżbiety, Maior zapisywał w pamięt-niku tytuły śpiewanych w tym kościele przed kazaniami pieśni:

Verleih uns die Zeiten gut92_{, Christ der uns selig macht}93_{, Du}

Friedens-fürst, Herr Jesu Christ94_{, Nun last uns Gott der Herre}95_{. W jednym}

przy-padku wrocławski rektor wymienił kompozytora opracowania melodii 87 _{Por. T. Jeż, Z przeszłości muzycznej wrocławskiego kościoła św. Elżbiety w czasach} baroku, „Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk”, 52,

2007, nr 4, s. 83–111.

88 _{BUWr, sygn. R 2368, k. 56rec. [18 IV 1669].} 89 _{BUWr, sygn. R 2357, k. 56rec. [28 IV 1658].}

90 _{BUWr, sygn. R 2342, k. 47rec. [2 IV 1643]; R 2354, k. 42rec. [25 III 1655].} 91 _{BUWr, sygn. R 2363, k. 52ver. [11 IV 1664]; R 2363, k. 113rec. [10 VIII 1664];}

R 2363, k. 157ver. [7 XI 1664] itd.; por. A. Rombowski, Wydawcy Wielkiego

Kancjonału Wrocławskiego z roku 1673, „Pamiętnik Literacki”, 45, 1954, nr 3,

s. 212–234.

92 _{BUWr, sygn. R 2345, k. 128rec. [9 IX 1646].} 93 _{BUWr, sygn. R 2346, k. 48rec. [3 IV 1647].} 94 _{BUWr, sygn. R 2347, k. 125ver. [4 IX 1648].} 95 _{BUWr, sygn. R 2354, k. 89rec. [27 VI 1655].}

T

OMASZ

JE

ż

Źródło [data] Kantor Sygnator Subsygnator Choraliści Duos pueris _discantistos

R 2342, fol. 8ver. [15 I 1643]

Godefridus Wagner 72 Caspar Seifert 27 Johannes Mauritius 12 David Bassista 17 2

Tres aliis choralibus 36 Michael Weber 10 Johannes Grunder nulla R 2344, fol. 8rec.

[12 I 1645]

Johann Balthasar Cargius 64,12 Caspar Seifert 34,6 David Malchovius 3,6 Tribus aliis choralibus 34 2 Henricus Pretius 14,3 Duobus novitii 17,3 R 2345, fol. 7rec.

[19 I 1646]

Johann Balthasar Cargius 64 ½ Caspar Seifert 32 ½ Henricus Nentwig 15 ½ Matthias Reichenavius 10 ¾ 2

Maul 10 ¾ Christianus 8 Trimler 6 ¾ Tscherning 5 ¾ Bartholomeus 5 ¾ R 2346, fol. 6ver. [9 I 1647]

Johann Balthasar Cargius 68 Caspar Seifert 34 Henricus Praetorius 14,10 Maul 11,10 2

Tscherning 11,10 Gresner 5 Bock 5 Isaac 4 Daniel 1 R 2347, fol. 10rec. [16 I 1648]

Johann Balthasar Cargius 52 Caspar Seifert 26 Henricus Praetorius 12 Quatuor Chorales 4 x

8 ½ 2

Duo Chorales 2 x

Z PAMI ęTNIKÓW MUZYKALNEGO HUMANISTY 183 discantistos R 2348, fol. 8ver.

[13 I 1649] Johann Balthasar Cargius_{David Meisner} 41,12 Caspar Seifert 23,21 Henricus Praetorius₂ 10,5 Agricola 4 2 R 2349, fol. 11ver.

[19 I 1650] Johann Balthasar Cargius 54 Caspar Seifert 27 David Buchs 11 Tres chorales_Ficker 27₇ 2

Lerche 5

David Meisner 1

R 2350, fol. 7ver. [11 I 1651]

Johann Balthasar Cargius 53 Caspar Seifert 26,15 David Buchs 11,10 Tres Chorales 3 x

8,25 2 Munche 5 Ungarus 4 Georg Seidel 1,15 David Meisner 1 R 2354, fol. 7ver. [15 I 1655]

Johann Balthasar Cargius 50,20 Caspar Seifert 25,10 David Buchs 10,15 Trium Choralium 3 x

4,10 –

N.N. 5,20

N.N. 4,6

N.N. 2,10

R 2355, fol. 10ver.

[17 I 1656] Johann Balthasar Cargius 52 ½ Caspar Seifert 26 ¼ David Buchs 11 ¾ Quatuor Choralium 8 ¾ 4 x –

Rettig 4 ¼

Guttermath 1

R 2356, fol. 10rec. [16 I 1657]

Johann Balthasar Cargius 52 ½ Caspar Seifert 26 ¼ David Buchs 10 ½ Choralium 5 x

4,21 –

T OMASZ JE ż discantistos R 2357, fol. 12ver.

[21 I 1658] Johann Balthasar Cargius 50 Caspar Seifert 25 David Buchs 10,12 Duo chorales_{Duo chorales} 8₄ –

Duo chorales 2

R 2363, fol. 7 [10 I 1664]

Johann Balthasar Cargius 52 David Buchs 26 David Buchs 1 Quatuor chorales 4 x

4,20 –

Clapius 4,20

R 2366, fol. 8ver. [13 I 1667]

Johann Balthasar Cargius 54 David Buchs 27 Andreas Reichwald 11 Johann Grünwald 9 –

Georgius Fidicinis 9 Frid. Neugebaur 9 Christoph Schmid 4 Joachim Klöpfel 4 Johan Lörber 3 R 2368, fol. 7 [8 I 1669]

Johann Balthasar Cargius 49,14 David Buchs 24,24 Andreeas Reichwald 10,2 Christoph Hispind 4,4 – Joachim Valentin Klopsche 4,4 Johannes Lerber 4,4 Christoph Georg Fischer 4,4 Martinus Reichel 4,4

chorałowej96_{, w innym zaś zamieścił w kalendarzu nuty pieśni}

śpie-wanej zamiast zwyczajowej Wenn wir in höchsten Nöten sein:

Muzyka towarzyszyła także wyjątkowej rangi uroczystościom lokal-nym, takim jak instalacja we wrocławskim kościele św. Elżbiety Jana Akoluta97 _{czy też jego poprzednika na urzędzie eklezjastyka –}

Ana-niasa Webera98_{. W obydwu przypadkach zespołem muzycznym}

kie-rował kantor Cargius; zdarzało się jednak, że oprawę muzyczną tego typu uroczystości prowadził organista z towarzyszącymi mu muzy-kami99_{. Elias Maior brał też udział w nabożeństwach pogrzebowych} 96 _{BUWr, sygn. R 2346, k. 120ver. [25 VIII 1647]: „Ultima cantilena fuit Verleih}

uns Frieden gnädeglich &c. utiquidem numeris Musicis accomodavit

Hammer-schmidius: ubi, Gib unserem fürsten, und aller Obrigkeit, canebatur”.

97 _{BUWr, sygn. R 2366, k. 75rec. [26 V 1667]: „Musica in choro, omnes alia in}

organo maiore, sonuit”.

98 _{BUWr, sygn. R 2342, k. 64ver. [7 V 1643]: „Sonuit musica in choro}

Harmo-nica, instituente Dn Joh. Balth. Cargio Cantore”.

99 _{BUWr, sygn. R 2340, k. 153rec. [31 X 1641]: „Introductoria a Dn. M. Johann}

Fechnero habita. Adfuere propter ceteros virgulares, ipsi senatores decem. Musi-cam adornavit Dn. Ambrosius Profius, cui & eius Adjuvantibus Gravitate trium Infirmicos ingalium datum”.

Il. 2. BUWr, Oddział Rękopisów, R 2347, fol. 171r (4 XII 1648)

sprawowanych u św. Elżbiety, np. w intencji kantora tego kościoła Gottfrieda Wagnera100_{, sygnatora kościoła św. Marii Magdaleny}

Chri-stiana Sagittariusa101_{, wrocławskiego kompozytora Mattheusa}

Apel-lesa von Löwensterna102 _{czy sygnatora kościoła św. Elżbiety Caspara}

Seiferta (jego pogrzebowi towarzyszyła nadzwyczajnie bogata oprawa muzyczna)103_{. Szczególnie uroczysta muzyka – oczywiście o}

diame-tralnie odmiennym wyrazie – uświetniała też obchodzone we Wro-cławiu koronacje cesarzy104 _{i ogłaszane przez nich pokoje, z których}

cieszono się śpiewanym w kościołach hymnem Te Deum laudamus, a z wież miasta rozbrzmiewała muzyka wokalna i instrumentalna105_.

Nieco mniej hucznie, choć równie uroczyście, świętowano rozpoczę-cie roku szkolnego: sprawowanemu z tej okazji nabożeństwu towa-rzyszyła musica harmonica z towarzyszeniem wielkich organów106_.

W pamiętnikach Elias Maior ujawnia też sporo informacji o swoim życiu prywatnym i miejscu w nim muzyki. Nie mogły się zapewne bez niej obyć wesela świętowane w domach jego współpracowników i przy-jaciół: Johanna Balthasara Cargiusa107_{, Andreasa Eccarda}108_,

Johan-nesa Gebharda109 _{i Ambrosiusa Profego}110_{. O muzyce Maior}

wspo-mina jednak znacznie częściej przy takich okazjach jak jego własne imieniny, obchodzone 20 lipca bądź kilka dni później. Celebrował je zwykle ze swoimi przyjaciółmi, „cum vino et carminibus”111_{: chodziło tu}

jednak nie tylko o pieśni, ale i może bardziej wyszukany repertuar, skoro kilka razy odnotował: „sonuit vocalis & instrumentalis musica”112_, 100 _{BUWr, sygn. R 2342, k. 12ver. [23 I 1643]; R 2342, k. 14ver. [27 I 1643].} 101 _{BUWr, sygn. R 2347, k. 10ver. [17 I 1648].}

102 _{BUWr, sygn. R 2347, k. 60rec. [26 IV 1648].}

103 _{BUWr, sygn. R 2357, k. 84rec. [13 VI 1658]: „In turri curiali tubae & tympana}

sonuere. In turribus Elisabetana & Magdalanea, Musica instrumentalis & voca-lis sonitu”.

104 _{BUWr, sygn. R 2355, k. 139rec. [1 X 1656]; R 2356, k. 29rec. [25 II 1657];}

R 2357, k. 112ver. [11 VIII 1658].

105 _{BUWr, sygn. R 2346, k. 93ver. [2 VII 1647]; R 2347, k. 108rec. [25 X 1648];}

R 2349, k. 104ver. [24 VII 1650]; R 2363, k. 176 [14 XII 1664].

106 _{BUWr, sygn. R 2339, k. 140rec. [3 X 1640]; R 2341, k. 140rec. [3 X 1642];}

R 2356, k. 140rec. [5 X 1657]; R 2357, k. 140ver. [4 X 1658]; R 2358, k. 138rec. [3 X 1659]; R 2366, k. 138rec. [29 IX 1667].

107 _{BUWr, sygn. R 2343, k. 55ver. [29 XI 1644].} 108 _{BUWr, sygn. R 2344, k. 62rec. [2 V 1645].} 109 _{BUWr, sygn. R 2344, k. 167rec. [28 XI 1645].} 110 _{BUWr, sygn. R 2347, k. 155ver. [3 XI 1648].} 111 _{BUWr, sygn. R 2339, k. 102ver. [20 VII 1640].}

tylko jeden raz określona jako mediocris113_{. Gośćmi Maiora bywali}

wymieniani z nazwiska nauczyciele z Elisabetanum, organista Ambro-sius Profe i jego dzieci wraz z małżonkami114_{. Czasami zapraszano także}

jego uczniów z gimnazjum, którzy „musicam instrumentali & vocali [– –] Nominalem diem honorare voleruent”115_{. Kilka razy Maior}

zano-tował, że wykonywali oni przy tej okazji repertuar specjalnie dla niego skomponowany, a czasami nawet wydany drukiem na tę okoliczność116_.

Okoliczności do wykonywania muzyki stwarzały także imieniny Ambrosiusa Profego, który co roku 4 kwietnia zapraszał szwagra do swego domu na obiad lub kolację. Gdy gości było więcej, Maior odno-towywał zabawę młodzieży przy muzyce i tańcach117_{, znacznie częściej}

jednak wspominał pite przy tych okazjach wino118_{, a także spożywane}

wtedy dania z ryb119 _{i pierniki}120_{. Elżbietański organista był bliskim}

przyjacielem Maiora: w jego pamiętnikach wzmianki o wspólnych z Profem posiłkach pojawiają się zdecydowanie najczęściej, nawet kilka-naście razy do roku. O wzajemnych relacjach obu przyjaciół świadczą również wspólnie odbywane balneae domesticae121_{, praktyczna pomoc}

okazywana przez Maiora Profemu po jego wypadku122 _{i mediacja}

elż-bietańskiego rektora w rozwiązaniu dość kłopotliwej dla organisty sprawy jego córki Marii, która uparła się, że wyjdzie za mąż za kato-lika Christopha Wildenhaina123_{. Sam Maior ze swymi dziećmi}

więk-szych kłopotów chyba nie miał, chociaż nie wiemy, dlaczego

Caspa-rus Citharedeus zatrudniony do uczenia gry na skrzypcach jego córki

Rosiny już po dwóch miesiącach został odprawiony…124 113 _{BUWr, sygn. R 2344, k. 101ver. [20 VII 1645].}

114 _{BUWr, sygn. R 2345, k. 103ver. [22 VII 1646]; R 2346, k. 103ver. [22 VII}

1647]; R 2348, k. 101ver. [22 VII 1649] itd.

115 _{BUWr, sygn. R 2355, k. 102ver. [20 VII 1656].}

116 _{BUWr, sygn. R 2358, k. 100rec. [20 VII 1659]; R 2358, k. 100ver. [20 VII 1659].} 117 _{BUWr, sygn. R 2345, k. 49rec. [4 IV 1646].}

118 _{BUWr, sygn. R 2347, k. 49rec. [4 IV 1648]; R 2349, k. 49rec. [3 IV 1650];}

R 2350, k. 49rec. [4 IV 1651] itp.

119 _{BUWr, sygn. R 2354, k. 57rec. [4 IV 1655]; R 2356, k. 48 [4 IV 1657].} 120 _{BUWr, sygn. R 2344, k. 48rec. [4 IV 1645]: „Nominalem Dn. Ambr. Profii}

vino & paucis tabellis panis melleopiperati celebratum”.

121 _{BUWr, sygn. R 2342, k. 46rec. [31 III 1643]; R 2342, k. 89rec. [27 VI 1643];}

R 2347, k. 171ver. [5 XII 1648] itd.

122 _{BUWr, sygn. R 2348, k. 114rec. [16 VIII 1649]; R 2348, k. 114ver. [17 VIII}

1649]; R 2348, k. 161ver. [21 XI 1649].

123 _{BUWr, sygn. R 2358 k. 54rec. [18 IV 1659]; R 2358, k. 74ver. [29 V 1659];}

R 2358, k. 78ver. [6 VI 1659]; R 2358, k. 93ver. [6 VII 1659].

Maior dyskutował czasem z Profem na temat muzyki, np. przy okazji wydania przez tego ostatniego w Lipsku zbioru koncertów kościelnych125_{. Wrocławski rektor rozmawiał de re Musica z}

Cargiu-sem126_{, z którym również spotykał się na wspólnych posiłkach}

uświet-nianych muzyką127_{. Muzyka mogła być też przedmiotem rozmów}

podczas kolacji z Akolutem128_{, choć Maior pisał o niej tylko wtedy,}

gdy bywał gościem u innego wrocławskiego autora pieśni, Mattheusa Apellesa von Löwensterna129_{. Podczas ostatniego spotkania Maiora}

z Apellesem w jego domu stawili się „Musici, qui & voce & instru-mentis musicis hanc carnivalem conversarem & piam & suavum red-didere”130_{. Wśród zaproszonych znalazł się także młody nauczyciel}

Elisabetanum Daniel Sartorius, określany przez Maiora jako „juvenus

doctissimus i philologus eximus”131_{. Odziedziczył on po Profiusie}

pokaźną kolekcję włoskich druków muzycznych wykorzystywanych w praktyce dydaktycznej elżbietańskiego gimnazjum132_.

Uczestni-kami domowych biesiad z muzyką byli też znani Maiorowi organi-ści, m.in. zatrudnieni we wrocławskim kościele św. Marii Magdaleny: Bernhard Beyer133 _{i Tobias Zeutschner}134_{, a także Sigismund Franck}

ze Środy Śląskiej135_{, Andreas Rauch z Legnicy}136 _{oraz Johannes}

Kes-sel z Oleśnicy137_.

Wzmianki na temat muzyki pojawiają się także w relacjach Maiora z recreationes in tabula oblonga odbywanych w kręgu przyjaciół w ich 125 _{BUWr, sygn. R 2340, k. 25rec. [15 II 1641]: „Dn. Ambrosius Profius mecum}

coenabat, collocutus quoddam mecum de Epta Dedicatoria Cantilenis quaebun-dam Harmonicis Lipisae edendis, promittenquaebun-dam”. Prawdopodobnie chodziło o Erster Theil Geistlicher Concerten und Harmonien à 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. &c

Vocibus [...] zum öffentlichen Druck befördert durch Ambrosium Profium, Orga-nisten zu St. Elisabeth in Bresslaw, Leipzig 1641.

126 _{BUWr, sygn. R 2342, k. 53rec. [14 IV 1643].} 127 _{BUWr, sygn. R 2347, k. 118ver. [21 VIII 1648].}

128 _{BUWr, sygn. R 2363, k. 137ver. [28 IX 1664]; R 2366, k. 126rec. [5 IX 1667];}

R 2368, k. 5rec. [6 I 1669].

129 _{BUWr, sygn. R 2342, k. 107rec. [1 VIII 1643].} 130 _{BUWr, sygn. R 2347, k. 37rec. [11 III 1648].}

131 _{BUWr, sygn. R 2344, k. 138rec. [1 X 1645]; R 2346, k. 150ver. [24 X 1647].} 132 _{T. Jeż, The Italian Music Collection of Daniel Sartorius from Breslau, s. 177.} 133 _{BUWr, sygn. R 2344, k. 161 [16 XI 1645]; R 2363, k. 56rec. [18 IV 1664].} 134 _{BUWr, sygn. R 2348, k. 61ver. [3 V 1649]; R 2354, k. 168ver. [3 XII 1655].} 135 _{BUWr, sygn. R 2340, k. 80ver. [6 VI 1641].}

136 _{BUWr, sygn. R 2344, k. 153ver. [1 XI 1645].}

137 _{BUWr, sygn. R 2354, k. 99 [17 VII 1655]; R 2354, k. 101rec. [21 VII}

podmiejskich ogrodach, m.in. u Augusta Vollgnada138_{. Te wesołe}

convivia, z udziałem takich gości jak: Mattheus Appelles,

Ambro-sius Profe, Daniel Sartorius, często zdobiła muzyka, wykonywana zarówno przez samych biesiadujących, jak i zaproszonych na tę oka-zję profesjonalistów139_{. Muzykę usłyszeć też było można podczas}

wycieczek za Odrę lub Oławę, odbywanych przez Maiora z rodzi-nami Apellesa i Profego. Kończyły się one często biesiadami w pod-miejskich gospodach140_{. W czasie jednej z nich rektor}

wrocław-skiego gimnazjum zanotował nawet graną tam przez miejscowego skrzypka melodię:

***

Działalność dydaktyczna w gimnazjum, organizacja spektakli teatral-nych, aktywny udział w życiu liturgicznym, spotkania i rozmowy z przyjaciółmi, biesiady w podmiejskich ogrodach miasta – wszystkie 138 _{BUWr, sygn. R 2339, k. 126ver. [6 IX 1640]; R 2339, k. 130rec. [13 IX 1640];}

R 2340, k. 77rec. [30 V 1641] itp.

139 _{BUWr, sygn. R 2348, k. 7rec. [10 I 1649]; R 2345, k. 92rec. [20 VI 1646].} 140 _{BUWr, sygn. R 2344, k. 86rec. [19 VI 1645].}

Il. 3. BUWr, Oddział Rękopisów, R 2346, fol. 110ver. (5 VIII 1647)

te formy aktywności składają się na bardzo wyrazisty portret Eliasa Maiora. Z zapisanych przezeń Schreibkalender wyłania się sylwetka wszechstronnie wykształconego humanisty: zaangażowanego w dosko-nalenie procedur kształcenia, nauczanie łaciny i egzekwowanie szkol-nej dyscypliny, głęboką pobożność pasyjną i przeżywaną w kręgu znajomych radość życia. Wszystkie te przejawy aktywności łączy wraż-liwość na piękno muzyki, harmonijnie łączącej domeny cultus

exter-nus oraz interexter-nus, sfery publiczną i prywatną, sztukę oraz naturę,

pracę i odpoczynek, a także szukanie rymów do epitalamiów i picie wina, nawet ultra mediocritatem141_{. Humanizm Maiora, potrafiącego}

równie umiejętnie odnaleźć się na podium własnej uczelni, w chórze swojej parafii, na ławie magistratu i za stołem w podmiejskim ogro-dzie, znalazłby chyba uznanie zarówno Erazma, jak i Melanchtona. Ucieszyłby też Wawrzyńca Korwina, który – udając się po obiedzie nad Odrę – spotkał tam patronujących Elisabetanum – Apollina ze wszystkimi dziewięcioma Muzami:

141 _{BUWr, sygn. R 2345, k. 6ver. [9 I 1646].}

Il. 4. Carmen elegiacum Magistri Laurentij

Coruini [...] De Apolline et nouem Musis, Bre-slau 1503, BJ, sygn. St. Dr. Cim. 5151

Bibliografia

Ch. Absmeier, Szkoły a region: szkolnictwo śląskie wieku reformacji, tł. M. Kulisz, „Śląska Republika Uczonych”, 3, 2008, s. 121–132

R. J. Alexander, Zum Jesuitentheater in Schlesien. Eine Übersicht, w: Funde

und Befunde zur schlesischen Theatergeschichte, I., Dortmund 1983

J. C. Arletius, Historischer Entwurf von den Verdiensten der Evangelischen

Gymnasiorum in Breslau um die deutsche Schaubühne, Breslau 1762

G. Bauch, Beiträge zur Literaturgeschichte des schlesischen Humanismus, „Zeit-schrift des Vereins für Geschichte und Altherthum Schlesiens”, 30, 1896, s. 127–164

G. Bauch, Geschichte des Breslauer Schulwesens in der Zeit der Reformation, Breslau 1911 (Codex Diplomaticus Silesiae, t. 26)

G. Bauch, Laurentius Corvinus, der Breslauer Stadtschreiber und Humanist, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Althertum Schlesiens”, 17, 1883, s. 230–302

Das Breslauer Schultheater im 17. und 18. Jahrhundert. Einladungsschriften zu den Schulactus und Szenare zu den Aufführungen förmlicher Comödien an den protestantischen Gymnasien, hrsg. von K. Gajek, Tübingen 1994

J. Budzyński, Dramat i teatr szkolny na Śląsku (XVI–XVIII wiek), Katowice 1996 J. Budzyński, Paideia humanistyczna czyli wychowanie do kultury. Studium

z dziejów klasycznej edukacji w gimnazjach XVI–XVIII wieku (na przykła-dzie Śląska), Częstochowa 2003

M. Burbianka, Andrzej Winkler – drukarz wrocławski XVI wieku, „Roczniki Biblioteczne”, 4, 1960, s. 329–445, 636–638

J. H. Cunradus, Silesia Togata, ed. by C. T. Schindlerus, Lignicii 1706 M. P. Fleischer, Die Konkordienformel in Schlesien, „Jahrbuch für schlesische

Kirchengeschichte”, 58, 1979, s. 50–83

J. L. Flood, Poets Laureate in the Holy Roman Empire. A Bio-bibliographical

Handbook, vol. 1–4, Berlin 2006

K. Garber, Das Alte Breslau. Kulturgeschichte einer geistigen Metropole, Köln– –Weimar–Wien 2014

M. Hancke, Vratislaviensis Eruditiones Propagatores: Id est, Vratislaviensium

Scholarum Presides, Inspectores, Rectores, Professores, Praeceptores Tabulis Chronologicis comprehensi, Leipzig 1701

J. Harasimowicz, Śląski luteranizm wieku Reformacji – próba charakterystyki, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 39, 1984, nr 4, s. 493–516 M. Hippe, Aus dem Tagebuche eines Breslauer Schulmannes im siebzehhnten

Jahrhundert, w: Breslauer Studien. Festschrift des Vereins fur Geschichte und Althertum Schlesiens zum fünfundzwanzigjährigen Amtsjubiläum seines Vize-präses Hermann Markgraf, Breslau 1901, s. 159–192

T. Jeż, The Italian Music Collection of Daniel Sartorius from Breslau, w: Music

Styles, Paths of Dissemination and Influence, eds. by J. Guzy-Pasiak,

A. Mar-kuszewska, Warszawa 2016, s. 171–182

T. Jeż, Kultura muzyczna jezuitów na Śląsku i ziemi kłodzkiej (1581–1776), Warszawa 2013

T. Jeż, Stypendia wrocławskiej Rady Miejskiej jako instytucja kształcenia kadr

muzycznych w latach 1550–1650, „Śląska Republika Uczonych”, 3, 2008,

s. 155–181

T. Jeż, Z przeszłości muzycznej wrocławskiego kościoła św. Elżbiety w czasach

baroku, „Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk”,

52, 2007, nr 4, s. 83–111

P. Konrad, Die Einführung der Reformation in Breslau, Breslau 1917 G. McDonald, Laurentius Corvinus a renesansowe miasto Wrocław, w:

Wro-cław literacki, red. M. Kopij, W. Kunicki, T. Schulz, WroWro-cław 2007,

s. 47–62

L. Noack, Christian Hoffmann von Hoffmannswaldau (1616–1679). Leben

und Werk, Tübingen 1999

Philippi Melanchthonis opera quae supersunt omnia, hrsg. von C. G.

Bretsch-neider, Halle 1834 (Corpus Reformatorum, t. 1)

A. Rombowski, Wydawcy Wielkiego Kancjonału Wrocławskiego z roku 1673, „Pamiętnik Literacki”, 45, 1954, nr 3, s. 212–234

H.-A. Sander, Beiträge zur Geschichte des Lutherischen Gottesdienstes und der

Kirchenmusik in Breslau. Die lateinische Haupt- und Nebengottesdienste im 16. und 17. Jahrhundert, Breslau 1937

J. Sass, Die kirchenmusikalischen Ämter und Einrichtungen an den drei

evan-gelischen Haupt- und Pfarrkirchen der Stadt Breslau, Breslau 1922

J. Soffner, Geschichte der Reformation in Schlesien, Breslau 1886

R. Starke, Ambrosius Profe, „Monatshefte für Musikgeschichte”, 34, 1902, nr 11, s. 189–196; nr 12, s. 199–215

R. Starke, Kantoren und Organisten der St. Elisabethkirche zu Breslau, „Monats-hefte für Musikgeschichte”, 35, 1903, nr 3, s. 41–48

From the Diaries of a Musical Scholar. Schreibkalender

by Elias Maior (1588–1669) as a Source for the History

of Wrocław Musical Culture

Already at the end of the fifteenth century the Saint Elisabeth middle school (St. Elisabeth-Gymnasium) at Wrocław was a key centre of Silesian humani-ties, owing its reputation to, among others, Laurentius Corvinus (in Polish Wawrzyniec Korwin) and other graduates of the Cracov University. A next generation of St. Elisabeth-Gymnasium’s teachers studied in Wittenberg, also at Philip Melanchthon’s, who exerted a profound impact on Wrocław’s

intellectual elites. The Reformation introduced to the churches of the city was accompanied by a reform of education that made it possible in 1562, under Vice-Chancellor Andreas Winkler, to grant the school the status of gymnasium. Also the following vice-chancellors of Elisabetanum were guided by humanist ideals, including Elias Maior (1631–1669), who greatly deve-loped a tradition of performing theatre plays.

Elias Maior’s literary and didactic achievements are set in an interesting interpretative context in his Schreibkalender – diaries he kept for several decades of his vice-chancellorship. These notes are an extremely rich source documenting the everyday life of St. Elisabeth-Gymnasium’s vice-chancellor, both in publicis: in his school, his parish church and in the municipal coun-cil; and privatim: at his friends’ places, gardens, and taverns. What merits special attention here are numerous references to music played in all those circumstances. All this reveals a unique picture of musical life of the city on the Oder painted by the Wrocław’s learned Poeta Lauretaus.

Tomasz Jeż studiował muzykologię w Warszawie, Getyndze i Berlinie. Po promocji doktorskiej (2002) zatrudniony w Instytucie Muzykologii UW na stanowisku adiunkta. W ramach programu „Kolumb” Fundacji na rzecz Nauki Polskiej odbył staż naukowy w Rzymie (2007/2008). Jest autorem trzech książek i 60 artykułów, poświęconych zagadnieniom źródłoznawczym i ideowym aspektom kultury muzycznej. Jego głównym polem badań jest kul-tura muzyczna Śląska i Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVI–XVIII w. Tomasz Jeż studied musicology in Warsaw, Göttingen and Berlin. Having received his PhD (2002), he was employed as assistant professor at the Institute of Musicology, University of Warsaw. For the 2007/2008 acade-mic year he received the postdoc scholarship of the Foundation for Polish Science at Rome. He is the author of three books and over sixty studies and articles on heuristic and spiritual contexts of the music culture. His scholarly interest focuses on the music culture of Silesia and the Polish-Lithuanian Commonwealth in the 16th_–18th _centuries.