UDZIAŁ ( i ALICYI
1863-1864.
D s I ęp z jamiętaiłói piiłlmiła Strusia.
CZCI ONKAMI DRUKARNI LU A) OWEJ
pod narządem Stanisława Bayleao
1889.
S p i s r z e c z y .
W stęp . . . . . . 1
I. W yjazd do pow stania 3
II. B itw a pod Radziwiłowem . . . . . . . 8
III. P o klęsce pod Radziwiłowem . . . . . . 2 7
IY . K om itet W schodniej G-alicyi . . . . . . 34
Y. O rganizacya oddziałów . . . . . . . 47
V I. Rozw iązanie K om itetu W schodniej G alicyi . . . . 7 2 V II. W ypraw a je n e ra ła K ru k a . . . . . • . 7 4 VIII. U stanow ienie W ydziału R ządu Narodow ego dla Galicyi . 87 IX . Spraw a Zygm unta Kaczkowskiego . . . . . 9 4 X... R ok 1864 ... 103 X I. Ogłoszenie stanu oblężenia . • • • . 1 2 . 5
3?x ^SllbG
6^000 Q TT
o n ie w a ż za jm o w a łem w y b itn e s ta n o w isk o w o rg a n iz a c y i - n a ro d o w e j i znam d o k ła d n i e c ią g ło ść ro b ó t p o w s ta ń c z y c h w G a lic y i od d ru g iej p o ło w y C zerw ca 1863 do u p a d k u p o w s ta n ia g d y ż w ty m cz asie a n i n a ch w ilę n ie b y łe m p o z b a w io n y sw o b o d y , u w a żam za o b o w ią z e k p o z o s ta w ie n ia p a m ię tn ik ó w z ep o k i, w k tó re j b y łe m cz y n n y , te m w ięcej, że u d ało m i się w ró ż n y c h m iejscac h z e b ra ć do ść zn a czn ą ilość d o k u m en tó w , k tó re m i m o g ę p o p rz e ć o p o w iad a n ie .
N a m ię tn o śc i nie u s p o k o iły się jeszcze zu p e łn ie i d la te g o nie n a s tą p ił czas do p is a n ia h is to ry i o w y ch w y p a d k ó w , lecz te ra z je s t ju ż m oże ch w ila w ła śc iw a do p rz ejrze n ia p a m ię tn i
ków , n a p is a n y c h d aw niej i p o d in n e m i w ra ż e n ia m i; siw y w łos bo w iem już p o k ry ł s k o ła ta n e g ło w y , sp o k o jn iej człow iek p a trz y n a d ro g ę p r z e b y t ą , p o w ażn iej o c e n ia s to s u n k i d aw n e i o b ecn e, a n a w e t o sła b ł c ięż k i żal, w y w o ła n y p rz ed w cz esn em i m o g i
łam i, k tó r e p o k ry ły k o śc i n a jle p s z y c h p rz y ja c ió ł i całem se rc e m u k o c h a n y c h b ra c i. M am p rz e k o n a n ie , że o b e c n a ch w ila je s t n ajo d p o w ied n ie jsz a do w y s tą p ie n ia z-pam iętniltam i, g d y ż ży ją je szc ze ludzie, co p r z y p a tr y w a li się ty m czy n n o ścio m , p rz y jm o w a li w n ich u d z ia ł i b y li św ia d k a m i ro z g ro m u , s tra s z n e g o u p a d k u d uch a, dem oralizacyi. i p o w o ln e g o p o w s ta w a n ia z te g o sta n u p ro s tra c y i, w ja k i k ra j w trą c iło n ieu d ałe p o w stan ie. P a m ię tn ik i moje, w k tó r y c h m ów ię n ie ty lk o o faktach?
Księga p am iątk o w a T. I I . 1
lecz i o p o b u d k a c h k a ż d e g o d o k o n a n e g o czynu, p ra w d o p o d o b n ie w y w o ła ją za p rze cze n ia , k r y t y k ę , m oże w y c ią g n ą z u k ry c ia ja k ie n ie z n a n e m i lu b za p o m n ia n e f a k ta i d o k u - m e n ta ; ty m sp o so b em e p o k a t a jeszc ze się w ięcej ro z ja śn i i d la p rz y s z łe g o h is to ry k a b ę d z ie p o le lepiej p rz y g o to w a n e . T o je s t w ła śn ie celem o p u b lik o w a n ia w sp o m n ie ń m o ich z te g o czasu.
ijja s d do p o w s ta n ia .
N a b rz e g u N ew y, m ię d z y d w o m a sfin k sam i e g ip s ld e m i, u m ieszczo n em i n a p rz e c iw k o p e te rs b u rs k ie j A k a d e m ii s z tu k p ię k n y c h , je s t p rz y s ta ń p a ro s ta tk ó w . T a m d n ia 26. m aja 1863 ro k u z e b ra ło się g ro n o p rz y ja c ió ł, o d p ro w a d z a ją c y c h m n ie do K ro n s z ta tu , g d zie m ia łe m p rz e sią ść się n a szw ed zki s ta te k i u d a ć do A lto n y . W s z y s c y w ie d z ie li, d o k ą d i po co ja d ę , bo p rz e d n im i n ie ta iłe m za m ia ru u d a n ia się ta m , d o k ą d o b o w iąz ek m n ie w z y w ał. D y m isy a ze słu ż b y w o jsk o w ej i p a s z p o rt z a g ra n ic z n y g ło siły , że ja d ę d la p o r a to w a n ia zd ro w ia do z a g ra n ic z n y c h w ód m in e ra ln y c h .
O czw artej po p o łu d n iu p o d n ie sio n o k o tw ic ę i s ta te k ru s z y ł w dó ł w sp an ia łe j rzek i. W c ią g u d w u g o d z in n e g o p rz e ja z d u m u z y k a n a ję ta g r a ł a , ro z m o w a to c z y ła się w eso ło , w ino o ży w ia ło ją jeszcze. »Jedź, P u łk o w n ik u , jedź, k o c h a n y p rz y ja c ie lu , m ów ili m i M o s k a le , szczęść Ci B o ż e , a g d y się w y le c z y s z , dopom óż i n a m do o d z y s k a n ia z d ro w ia .« G d y m p rz e s ia d ł n a s ta te k szw ed zk i i d a n o z n a k o d ja z d u , w sz y sc y o d p ro w a d z a ją c y m nie n a p a r o s ta tk u zdjęli k a p e lu s z e i ta k s ta li d łu g o , d łu g o , p ó k i m o żn a b y ło w id zieć sie b ie w zajem n ie.
M o sty b y ły sp alo n e. P rz e d e m n ą o tw ie ra ło się ży cie a w a n tu rn ic z e , n o w e , b ez ju tr a i b e z n ad ziei. W y c h o w a n y w o jsk o w o ś ró d M o s k a li, w ie d z ą c , ja k w ie lk ą je s t m ilita rn a p o tę g a p a ń s tw a m o sk iew sk ieg o , zn ając o rg a n iz a c y ę w o jsk o w ą ty c h w o jsk , z k tó re m i za czę liśm y w a lc z y ć , n ie b y łe m w s t a n ie p rz y p u śc ić an i n a c h w ilę , a b y ś m y m o g li zw ycięży ć. L ecz o b z n a jo m io n y d o sk o n ale z w s z y s tk ie m i ro d z ajam i słu ż b y w o j
4
sk o w e j, u w a ż a łe m za mój o b o w ią z e k p ó jść n a s tra c o n ą p i
k ie tę i k r w ią sw oją sp ła c ić d łu g ziem i ojczystej. O ch ! cięż
k ie je s t sp e łn ie n ie o b o w ią z k u , g d z ie n ie m a w ia ry w u d a n ie się p rz e d się w z ię c ia ! Z d e p ta łe m św ie tn ie z a c z ę tą k a rje rę , p o rz u c a łe m p rz y ja c ió ł la t m ło d zień cz y ch , ż e g n a łe m w m y śla c h d ro g ą m a tk ę , sio s try i b r a c i , k tó r y c h już n ig d y n ie m ia łe m o b a c z y ć , ż e g n a łe m m a rz e n ia m ło d o ś c i, rw a łe m zw ią
zk i se rd e c z n e z p rz e św ia d c z e n ie m , że id ę n a śm ierć p e w n ą p rz e k o n a n y , że n ik t n ie o d n iesie n a w e t o sta tn ie g o w e stc h n ie n ia s y n a i b r a ta ty m , k tó ry c h t a k k o c h a łe m , n ik t nie w sk aż e im n a w e t te g o m ie js c a , g d zie k o ś c i m oje leżeć b ę d ą !
P rz e z H a m b u r g i B ru k s e llę u d a łe m się do P a ry ż a , w k tó ry m m iałem o trz y m a ć w sk az ó w k ę, d o k ą d m am się u d a ć i co ro b ić . P r z y re w iz y i rz e c z y n a g ra n ic y fra n c u sk ie j u rz ę d n ik ce ln y , o b a c z y w sz y re w o lw e r i k ilk a s e t n ab o jó w w w alizie m o je j, z a p y ta ł:
— Q u ’e st — ce q u e ce la s ig n ih e ?
— J e su is P o lo n a is , o d p o w ied z ia łem .
— F e rm e z , je v o u s e n p r i e , o d rz e k ł, u c h y la ją c g r z e czn ie c z a p k i i p o szed ł do in n eg o .
R a z e m ze m n ą je c h a ł o ficer f r a n c u s k i, k tó r y w id z ia ł tę s c e n ę ; w d ro d ze z a w ią z a ł p o g a d a n k ę o p o w sta n iu pol- sk iem i u p e w n ia ł, że c a ła a rm ia fra n c u s k a cz ek a ty lk o s k i
n ie n ia c e s a r s k ie g o , a ż e b y z ra d o ś c ią b ied ź n a po m o c w a l
czącem u lu d o w i, d la k tó re g o ty le m a ją w sp ó łcz u cia i w d z ię czn o ści za k re w w sp ó ln ie w y la n ą d la c h w a ły F ra n c y i. O b y to ty lk o p ra w d ą b y ł o , p o m y ś la łe m s o b i e ! . . ..
P o p rz jrje ź d z ie do P a r y ż a u d a łe m się do p . Jó ze fa O r- d ę g i, k tó r y p rz y jm o w a ł n a d z w y c z a jn ie c z y n n y u d z ia ł w p r a c a c h o rg a n iz a c y jn y c h p o za g ra n ic a m i k ra ju . Ja k o z n a ją c y d o k ła d n ie s to s u n k i n a L itw ie , z a p ro p o n o w a łe m , a b y a lo k u c y ę P iu s a IX ., w k tó re j P a p ie ż ta k s y m p a ty c z n ie o d z y w a ł się o k ra ju n a sz y m i b ło g o s ła w ił m u , p rz e tło m a c z o n o n a ję z y k li
te w s k i i, w y d ru k o w a w s z y z ło te m i lite ra m i, rozrzu con o m ię
d zy Ż m u d zin am i d la u z y z k a n ia j a k n ajw ięk szej p o m o cy od te g o g łę b o k o k a to lic k ie g o ludu. D ru g ą p ro p o z y c y ą m oją b yło, a b y w e z w a ć s ta re g o je n e r a ła D e m b iń s k ie g o , cz y b y nie c h c ia ł o b ją ć d o w ó d z tw a n a d p o w s ta n ie m n a L itw ie. Im ię je g o ta m b y ło b a rd z o p o p u la rn e od ro k u 1831 i p o ja w ie n ie się te g o b o h a te r a n a ro d o w e j epo p ei, s ła w n e j ja k re jte ra d a 10 ty s.
5
G re k ó w , m ogło w y w o ła ć sk u tk i n iezw y k le k o rz y s tn e d la p o w s ta n ia n a L itw ie, k tó re p ra w d o p o d o b n ie u ro s ło b y do o g ro m n y c h ro zm iaró w , m ając dow ó d zcę, p o s ia d a ją c e g o m iło ść i n ie o g ra n ic z o n e z a u fa n ie lu d n o ści.
P a n O rd ę g a u z n a ł słu sz n o ść i u ż y te c z n o ść p ro je k tó w m oich i co do p ie rw sz e g o o d e s ła ł m n ie do a je n ta w y d z ia łu L itw y d la z a k u p n a b ro n i, p. B o n o ld e g o ; co do d ru g ie g o ra d z ił p o p rz e d n io p rz e k o n a ć s ię , czy je n e r a ł D ę b iń sk i z e c h c ia ł b y
się p o d ją ć p o d o b n e g o zad an ia.
P rz y b y w s z y do m ie sz k a n ia p. B o n o ld e g o , ze z d u m ie n ie m p rz e k o n a łe m s ię , że to te n sam , k tó re g o w W iln ie p o z n a łe m ja k o n a u c z y c ie la tań có w , c z ło w ie k a n ija k ie g o , n ie d o łę g ę i s tra - chajłę. N ie z m ie rn ie b y ł z a k ło p o ta n y i p rz e s tra s z o n y , g d y m m u p o w ie d z ia ł, że jestem do nieg'0 p rz y s ła n y , ja k o do a je n ta L itw y , c h c ia ł b ow iem b y ć ta k im a jen te m , o k tó ry m b y ży w a dusza n ie w ied ziała, bo się b a ł o k ru tn ie M oskali, w y je c h a w sz y z k ra ju n a z a w s z e ! .. . W y ro z u m ia w sz y , o co rzecz chodzi, p rz y rz e k ł, że n a ty c h m ia s t zajm ie się tą s p r a w ą , b o u zn aje, iż w p o d o b n y sp osób m o żn a tra fić do s e rc a p o cz ciw eg o lite w s k ie g o ludu. O b ie tn ic a ta b y ła ty lk o o d czep n em , bo p ro p o z y c y a m oja nie b y ła n a w e t p o ru s z o n a w p a r y s k im k o m ite c ie .
N a stę p n ie o d w iedziłem je n e r a ła D ę b iń sk ie g o , z k tó ry m się zn a łe m jeszcze od ro k u 1858. J e n e r a ł p o lu b ił m nie, d o w ie dziaw szy s ię , iż n a p isa łe m b ro s z u rę w o je n n ą o s ły n n y m o d w ro c ie je g o z L itw y w r. 1831. S ta ru sz k o w i n ie z m ie rn ie p o d o b a ła się p ro p o z y c y a m oja. »D o b rz e, rzek ł, p o ja d ę , bo m ilej j e s t u m ie ra ć n a p o lu b itw y , a n iż e li w łóżku, lecz p o n ie w a ż je s te m s ta r y i nie m o g ę b y ć ta k c z y n n y m ja k d aw n ie j, p ó jd ę n a L itw ę z je d n y m w a ru n k ie m , jeże li zo stan ie sz m oim szefem sztab u « . M a się ro z u m ie ć, że n a ty c h m ia s t p rz y s ta łe m n a p ro p o z y c y ę . C hodziło je d y n ie o to, ż e b y r e p re z e n ta c y a R z ą d u N a ro d o w e g o w P a r y ż u w e z w a ła go do czynu, g d y ż sam o w o ln ie n ie c h c ia ł p o s tę p o w a ć . W celu u z y sk a n ia z a p ro sze n ia je n e r a ła u d ałem się do p. S e w e r y n a G a łę z o w sk ie g o , je d n e g o z n a jw p ły w o w sz y c h cz ło n k ó w KLomitetu. P a n G a łę - zow ski o b ie c a ł p rz e d sta w ić tę s p ra w ę n a p o s ie d z e n iu ; c z ek ałem dn i k ilk a odpow iedzi, a le n ie d a w a n o m i jej p o d ró ż n em i p re te k sta m i. Z dziw iony i ro z g n ie w a n y u d a łe m się do p a n a * O rd ę g i z z a p y ta n ie m , co to m a z n a c z y ć ? O d n ie g o d o w ie-
d ziałe m s ię , że D e m b iń sk i b y ł w n ie ła s c e w H o te lu L a m b e rt i z te g o p o w o d u n ie ch c ia n o s ta re g o je n e r a ła p ro sić, a b y j e t h a ł n a L itw ę . C a ła w ięc ta sp ra w a , m o g ą c a p rz y n ie ś ć n ie o b lic z o n e k o rz y ści, d la o s o b isty c h n ie p rz y ja ź n i n ie p rz y sz ła do sk u tk u . W ro k p o tem D e m b iń s k i u m a rł.
P o ty g o d n iu p o b y tu w P a ry ż u , p rz e k o n a w s z y s ię , że tra c ę ty lk o czas b ez u ży tecz n ie, w y ru s z y łe m do G a lic y i z liste m re k o m e n d a c y jn y m od O rd ę g i do p. K o n r a d a W e n z la w K r a k o w ie. P a n W e n z e l p rz y ją ł m n ie n ad zw y czaj p rz y ja źn ie i se rd e c z n ie . D o w ie d ziaw szy s ię , że j e n e r a ł W y so c k i w k ró tc e w y c h o d zi n a R u ś , uprosiłem , p. W e n z la o d a n ie m i re k o - m e n d a c y i do p. H ie ro n im a R u s z c z e w s k ie g o , p od szefa s z ta b u je n e r a ła W y s o c k ie g o , k tó re g o z n a ł b a rd z o d ob rze. Z o s ta w iw sz y lis t p o ż e g n a ln y do M a tk i w rę k a c h p. W e n z la , a b y g o o d e sła ł, jeżeli z g in ę , w y ru s z y łe m do sto lic y G a lic y i w sch o d n ie j.
N ie z n a ją c n ik o g o w e L w o w ie, d łu g o n ie m o g łe m o d sz u k a ć M a jo ra R u sz c z e w sk ie g o , k tó r y za c h o w y w a ł się b a r dzo tajem n iczo , chociaż n ik o g o jesz c z e nie p rz e śla d o w a n o za ch ę ć p rz y ję c ia u d z ia łu w p o w sta n iu . M ieszk ałem w h o te lu L a n g a , a n ie m ając ż a d n e g o zajęcia, ca łe dn ie b łą d z iłe m po p ię k n y c h o k o lic a c h L w ow a. B r a k to w a r z y s tw a w y k s z ta łc o n y c h ludzi, do k tó re g o p rz y w y k łe m , b y ł d la m n ie n ie z m ie rn ie d o tk liw y , b o do ży c ia p u ste ln ic z e g o n ie m iałem u sp o so b ien ia.
T o te ż s m u te k i tę s k n o ta g n ę b iły m n ie ciężko . N ieraz, w d a rł
szy się n a w ie rz c h o łe k P ia sk o w e j g ó ry , p rz e s ia d y w a łe m ta m całem i g o d zin am i, p a trz ą c n a p ó łn o c , g d z ie zo staw iłe m w s z y s t
k ic h , k o g o k o c h a łe m w życiu.
Z aledw o w dziesięć dn i p o p rz y je źd zie do L w o w a u d a ło m i się o b a c z y ć R u sz c z e w sk ie g o . O ś w ia d c z y ł mi, że lis t W e n z la p rz e c z y ta ł je n e ra ło w i W y s o c k ie m u , lecz że je n e r a ł p o le c ił p o w ied z ie ć, iż nie m a m ożn o ści d a ć m i ż a d n e g o d o w ó d z tw a, g d y ż w sz y stk ie o d d z ia ły o d d a w n a m a ją sw o ich dow ód có w . O d p o w ie d ziałem m u, iż n ie zn a ją c w o jn y p a rty z a n c k ie j, nie m ó g łb y m n a w e t k ie ro w a ć lu dźm i n ie zn ającem i, co to je s t d y s c y p lin a w o jsk o w a ; chcę w ięc w a lc z y ć ty lk o ja k o p ro s ty ż o łn ie rz w p ie c h o c ie lu b k a w a le ry i. G d y b y m zaś z czasem p o cz u ł s ię , że m o g ę b y ć p o ż y te c z n y n a p o lu b itw y i w y k a z a ł zd o ln o ści m oje, w te d y b ę d ę p ro s ić je n e r a ła o d a n ie m i d o w ó d z tw a n a d częścią oddzielną.
7
— U p rz e d z a m p a n a , rz e k ł R u s z c z e w sk i, że k o n i m a m y ilość d o s ta te c z n ą , ale sio d e ł n a m b ra k n ie d la oficerów i p ie n ię d z y n ie m am y n a ic h z a k u p n o .
D o w ie d z ia w sz y s ię , że sio d ło k o sz tu je 60 złr., d ałem te - p ie n ią d z e p. R u sz c z e w sk ie m u , p ro s z ą c g o, żeb y , zn a ją c d o b rz e m iasto, k a z a ł m i je k u p ić i o d e sła ć n a m iejsce zb io ru o d d ziału .
2g. C zerw ca w ieczorem o trzy m a łe m u w iad o m ien ie, że m am u d a ć się do W y s o c k a p o c z tą , a s ta m tą d b ęd ę o d e sła n y na p u n k t zb o rn y .
Z a dn i w ięc k ilk a m ie liśm y z e trz e ć się z n ie p rz y ja c ie le m . M oże to już o s ta tn ie chw ile życia, m y ślałem , a w o k o ło a n i jed n ej p rz y ja zn ej duszy, k tó r a b y r ę k ę w y c ią g n ę ła n a p o ż e g n a n ie , a n i je d n e g o cz ło w ie k a, k tó r y b y m i n ie b y ł o b cy m , an i je d n e j oso by, przez k tó r ą m ó g łb y m p o s ła ć d ro g im m oim o s ta tn i uścisk, o sta tn ie p o zd ro w ien ie. B o ż e ! z jak iej m ięk k iej g lin y czło w iek je s t u le p io n y i j a k m u je s t p o trz e b n a w ia ra w n ie śm ie rte ln o ść duszy i w ży c ie za g ro b e m .
W W y s o c k u m ie sz k a ł p a n V iv ie n , k tó ry p rz y ją ł m nie b ard zo g o ś c in n ie . K ilk a g o d zin p rz e p ę d z o n y c h w je g o k ó łk u ro d z in n e m z o sta n ą m i w p am ięc i, ja k o je d y n e m iłe ch w ile p ie rw sz y c h sm u tn y c h d n i p o b y tu m eg o w G alicy i. P o obie- dzie, p o ż e g n a w sz y się z g o s p o d a rstw e m , w to w a rz y s tw ie p. C zap sk ieg o , n o w o k re o w a n e g o p rz ez L a n g ie w ic z a j e n e r a ł a , . w y ru sz y łe m w la s y B e rliń sk ie , g d z ie się ś c ią g a ł o d d z ia ł je n e r a ła W y s o c k ie g o .
L i t w a pod I^ ad ^iw iio w em .
II.
O d d z ia ł je n e r a ła W y s o c k ie g o , s k ła d a ją c y się z o śm iu se t lu d zi p ie c h o ty i d w u stu k o n n ic y , za czą ł się z b ie ra ć w B e r liń s k ic h la sa c h 27. C zerw ca. .S ta ro z a k o n n y L ib a n , k tó r y słu ż y ł za s z p ie g a i fa k to ra , p o s ta ra ł s ię , że o b ieca n o nam , iż n ik t z b ie ra n iu się n ie p rzeszk o d zi, jeże li o rg 'an izac y a o d d ziału i p rz e k ro c z e n ie g ra n ic y n a s tą p ią szy b k o .
N ie z n a n y n ik o m u , o p ró cz p o d sz e fa sztab u , p rz y b y w sz y do o d d z ia łu d n ia 30. c z erw c a po p o łu d n iu , z n a la złem w o b o zo w isku o g ro m n y n ie ła d i za m ie szan ie. W ię k s z a część p o w sta ń c ó w jeszc ze nie b y ła p rz y d z ie lo n a do żadnej k o m p a n ii, n ie m ia ła b ro n i i c h o d z iła p o o b o zie luźno, n ic n ie ro b ią c . S zefem sz ta b u b y ł p u łk o w n ik D o m a g a ls k i, d o w ó d z cą p ie c h o ty m ajo r M ro c z k o w sk i; k a w a le ry ą d o w o d z ił m ajo r K w a ś n ic k i.
Co ch w ilę n ad c h o d ziły , n ie w ied z ie ć sk ąd, w iado m ości, że w ojsko a u stry a c k ie , u w ia d o m io n e o n asz em o b o zo w an iu , n ie b a w e m zb liży się d la ro z b ro je n ia o d d ziału .
K u w ieczo ro w i z a p ro w ad z o n o n ieco w ięcej ład u , p r z y n ajm n iej w sz y sc y zo stali p rz y d z ie le n i p o d czyjeś do w ó d ztw o . W ię k s z a część ż o łn ie rz y n ig d y b ro n i w r ę k u nie m iała. M nie k a z a n o p o z o sta ć p rz y sztab ie.
W n o c y 30. C zerw ca m ło d e n asz e w ojsko b y ło z a a la r m o w a n e d w o m a p rz y p a d k o w e m i w y strz a ła m i, je d n y m w o b o zie, a d ru g im n a w e d e ta c h , t a k iż część n o c y p rz e sz ła n a n ie sp o k o jn e m o c z e k iw a n iu z b liże n ia się a u s try a c k ic h w o jsk . O św icie w sz y stk o s ta n ę ło n a n o g i i z a czę ła się g o rą c a p ra c a . S tu k m ło tó w w polow ej k uźni, g d z ie za sad zan o k o s y n a
i
d rz e w c a i g r o ty n a la n c e , o s trz e n ie szabel, rż e n ie k o n i i m u sz tra p o w sta ń c ó w z la ły s ię w je d e n h a ła s w o jen ny .
O szóstej z ra n a z e b ra ł W y s o c k i ra d ę w o je n n ą i w y d a ł d o w ódzcom o d p o w ie d n ie ro z k a z y . D o w ie d ziaw szy się, że p rz y b y łe m do obozu, w e zw ał m n ie do sie b ie i ra zem p o sz liśm y o p a try w a ć obóz i co się w n im dzieje.
— P o w ie d z mi, p u łk o w n ik u , rz e k ł po ch w ili n a m y s łu ,v czy M o sk ale u m ieją d o b rz e b ro n ić m ia sta ?
— T a k je st, je n e ra le , o d rz e k łe m : w b itw ie p o d Cz-etati w ro k u 1854, c z te ry ty s ią c e ic h w o jsk a o d p arło zw y cięsk o d w u d z ie sto -sz e śc io -ty się c z n ą a rm ię t u r e c k ą , k tó r a ta k ż e b ić się um ie dobrze.
— W ię c nie ra d z iłb y ś m i, dla p o d n ie sie n ia d u c h a m ło d e g o w o jsk a, o d n ie ść ła tw e zw y cięstw o , z a a ta k o w a w sz y ja k ie p o g ra n ic z n e m iasto, o b sad z o n e m a ły m g a rn iz o n e m ?
— N ie, je n e ra le , bo g-dyby a ta k się nie u d ał, w y p ra w a b ę d z ie zniszczona, a d e m o ra liz a c y a z g u b i o d d z ia ł c a ł y Je ż e li p a n je n e ra ł ż y c zy w ie d z ie ć m oje zd anie, to p ow iem , że, do w o d ząc ty m oddziałem , p o s u n ą łb y m się n a p rz ó d w k ie ru n k u p ó łn o c n y m , k u b o ro m P o le sia , ż e b y zo staw ić za so b ą g ra n ic ę ja k m o żn a n a jd a le j; w te d y m ło d y żołn ierz, w id zą c n ieb ez p iecz eń stw o , o tacz ając e go ze w szy stk ich stron, b ęd zie trz y m a ć się g ro m a d y , p o z n a bliżej dow ódzców sw oich, w ło ży się do m arszu, do isto ty p a r ty z a n tk i, osw o i się z b ro n ią , n a b ie rz e d u c h a i w y d o b ę d zie z sieb ie tę e n e rg ię , k tó r ą o b u d z ą n ie b e z p ie c z e ń stw o n ie u s ta n n e , ta k że p o tem , po n a j
w ię k sz y c h n a w e t s tr a ta c h i k lę sk a c h , n ie b ę d z ie z d e m o ra liz o w a n y .
— P o w ie m ci o tw a rc ie , p u łk o w n ik u , że m y ślę z a a ta k o w a ć R a d z iw iłó w . W e d łu g d o n ie sie ń szp ieg ó w m oich je s t ta m ty lk o ro ta p ie c h o ty lin io w e g o w ojska, ro ta g a rn iz o n o w e g o b a ta lio n u i k ilk u d z ie się c iu stra ż n ik ó w ce ln y ch . W z ię c ie m ia s ta ze w sz y stk ie m i sk ła d a m i ta m zn a jd u ją cem i s ię , w y w rze d o b re w ra ż e n ie n a kraj i n a m ło d e g o żołn ierza, je d n o c z e ś n ie z n a m i u d e rz ą o d d z ia ły H o ro d jm slcieg o i M in ie w s k ie g o ; u d a ć się m usi.
— A jeże li się nie ud a, to w szy stk o b ędzie stra c o n e . N a sa m p rz ó d w e d łu g te g o , co d o n iesio n o p a n u je n e ra ło w i, w R a d z iw iło w ie je s t o k o ło 500 lu d zi — s ta ry c h żo łn ierzy . Z te m się ra c h o w a ć n ależ y , zw ła sz c z a m ając ludzi ta k m ało
10
d o św ia d c z o n y c h ja k , n asi. I cóż to za w ie lk ie k o rz y śc i o s ią g niem y, w ziąw szy R a d z iw iłó w ? W c z te ry g o d z in y po w zięciu m ia sta , p rz y jd ą M o sk ale w p rz e w a ż n y c h s iła c h z D u b n a i ze S ta ro k o n s ta n ty n o w a z a r ty le r y ą i z o sta n ie m y w y p a rc i n a - p o w ró t za g r a n ic ę ; w te d y g d y , p o su n ą w s z y się n a p ó łn o c, g d y b y ś m y n a w e t b y li ś c ig a n i p rz e w a ż n e m i siłam i, m ożem y p rz e d rz e ć się w lu b e ls k ie i ta m w zm o cn ić p o w sta n ie m iejsco w e.
C hodź ze m n ą , p u łk o w n ik u , do n am io tu , ja ci p o k aż ę n a m a p ie mój p la n a ta k u R a d z iw iło w a . Oto ja k w idzisz, rzek ł, g d y ś m y u sie d li n a ziem i i ro z ło ż y li p la n o k o lic m ia sta p rz e d s o b ą , o d d ział n asz z a a ta k u je m iasto z p o łu d n io w ej s tro n y o d L e w ia ty n a . H o ro d y s k i p r z y p ie rw s z y c h s trz a ła c h o d d z ia łu m eg o u d e rz y od s tr o n y K rz e m ie ń c a i p rz e tn ie d ro g ę M o sk alo m , a M in iew sk i n a p a d n ie n a m iasto od p ó łn o c y . P rz e c z y ta j te n b ru lio n ro z k a z u p rz e s ła n e g o M in iew sk iem u .
R o z k ą z te n b rz m ia ł ja k n a s tę p u je :
»2Ó. C zerw ca 1863. N a c z e ln y d o w ó d z ca sił zb ro jn y c h w o jew ó d ztw a lu b e lsk ie g o i ziem ru sk ic h
do p u łk o w n ik a M in ie w s k ie g o !
» P u łk o w n ik M in iew sk i, d o w ó d z ca o d d ziału o rg a n iz u ją c e g o się n a m ojem lew em s k rz y d le , p rz ejd zie g ra n ic ę o g o d zin ie 9 w ieczorem . P rz e d w y m a rsz e m g łó w n e g o o d d ziału w y śle o g o d z in ie g l/2 m a ły o d d z ia ł ze 100 ludzi, z k tó ry c h
10 k a w a le rz y stó w , w lew o n a p ó łn o c c ią g n ą c ą się g ro b lą od B e z e d n i do K o ry n s k i d la o cz y szcz en ia g ra n ic y od objeszc.zy- kó w , k tó ry c h b ę d z ie się s ta r a ł p o c h w y c ić . O d d z ia ł ten , d o ch o d ząc do K o ry n s k , zw róci się z g ro b li n a p ra w o i w S ie s- tr a ty n ie p o łą c z y się z g łó w n y m oddziałem .
P u łk o w n ik M in iew ski, z g łó w n y m o d d ziałem , p o m a szeru je p rz e z S ie s tra ty n i B a ra n ie do R a d z iw iło w a , aż do p rz e c ię c ia się tej d ro g i z tra k te m , id ą c y m z R a d z iw iło w a do K ru p ie c , g d z ie p o w in ie n s ta n ą ć najpó źniej o tr z e c ie j;
n a s tę p n ie p o su n ie się tra k te m od K r u p c a do R a d z iw iło w a i z a a ta k u je p rz e d m ie śc ie K rz e m ie n ie c k ie , s ta ra ją c się d o trz e ć do d ro g i k rz e m ie n ie c k ie j d la p o łą c z e n ia się z p ra w y m s k rz y d łem H o ro d y ń sk ie g o . W cz a sie a ta k u z a s ła n ia ć się b ęd z ie p a tro la m i i n ajm ocniej p iln o w a ć od s tro n y K r u p c a , a g d y b y j a k a r o ta p ie c h o ty , lu b sz w a d ro n k a w a le ry i p o k a z a ł się od
i i
s tro n y K ru p c a , zw ró cić się p rz e c iw k o n im eałem i s iła m i i d o p ie ro po o d p a rc iu a ta k o w a ć R ad z iw iłó w .
P rz e c h o d z ą c przez B a ra n ie , p u łk o w n ik M in ie w sk i w y śle p a tro l, a n a w e t m a ły o d d z ia ł ze stu lu dzi d o .S ite ń k i, leżącej w le sie n ad s tru m y k ie m S ite n k a , dla w s trz y m a n ia n ie p r z y ja c ie la , m o g ą c e g o n a d c ią g n ą ć z B e re s te c z k a i b ro n ie n ia p rz e p r a w y n a tej rzeczce, k tó r y n a s tę p n ie g d y b y b y ł m o cno n a p ie ra n y , m a się c o fn ąć do B a ra n ia , p rz ejść płynąC-y ta m s tr u m y k i b ęd z ie b ro n ił ja k najdłużej je g o p rz e p ra w y .
G d y b y a ta k n a R a d z iw iłó w n ie u d a ł się a p u łk o w n ik . M in iew sk i n ie p o łą c z y ł się sw ojem lew em sk rz y d łe m z p ra w e m p u łk o w n ik a H o ro d y ń s k ie g o i z o s ta ł o d cięty , w ta k im ra z ie m oże cofn ąć się p rzez P o m a rk ę i B o h a jn ik ę i id ą c p o n a d g r a n ic ą , p o łą c z y ć się z n am i w G a ja c h R a d z iw iło w sk ic h , g d zie w ra z ie n ie p o w o d z e n ia b ę d z ie o g ó ln y p u n k t z b o ru ; w ta k im ra z ie ja ze sw ej s tro n y w y ślę o d d z ia ł p rzez O p o czy ń ce, d la p o d a n ia m u rę k i. A g 'd y b y zu p e łn ie z o sta ł o d cięty i n a tej d rodze, c o fn ąć się w la s y k o ło B a ra n ia , u w a żać się za d z ia ła ją c e g o sam o d zie ln ie i m a n e w ro w a ć s to so w n ie do o k o lic z n o śc i.
P o n ie w a ż w ty m p rz y p a d k u p ra w d o p o d o b n ie ć a łe s iły n ie p rz y ja c ie la zw ró cą się k u m n ie, p u łk o w n ik M in iew sk i b ę d z ie m ia ł o tw a r tą d ro g ę la sa m i p rz e z S re b n o , Iw a n e n k i, T o rp a w k ę i S to łp e c , lu b co k o lw iek w p ra w o p rzez B ery ś, g d z ie m oże p rz e jść Ile w ę i w p aść zn ow u w o k o lice le siste c ią g n ą c e się aż d o Z asław ia, g łó w n ej naszej p rzed m io to w ej.
» U p rz e d z a się p u łk o w n ik a M in iew sk ieg o , że za p r z e d m ieściem K a m ie n ie c k ie m je s t m a g a z y n p ro c h u i k a s a r n ia d la k ilk u n a s tu in w alid ó w , a w m ieście n a d ro d z e D u b ie ń s k ie j dom , g d z ie sto i 48 in w alid ó w .
»N ie p o trz e b u ję u p rz e d z a ć p u łk o w n ik a M in iew sk ieg o , że a ta k u ją c R ad z iw iłó w , p o w in ie n c ią g le p rzez p a tro le p il
n o w a ć się od s tro n y D u b n a i B e re s te c z k a . N a dro d ze od K rz e m ie ń c a w y sy ła ć b ę d z ie p a tro le p u łk o w n ik H o ro d y ń s k i.
^ U p rzed z a się ta k ż e p u łk o w n ik a M in iew sk ieg o , że od c h w ili w y m arszu u s ta n o w io n ą b ę d z ie n a d g ra n ic ą p o c z ta o b y w a te ls k a , d la ciąg łej ze m n ą k o m u n ik a c y i p rzez S ie ń k ó w W a s ile w s k ie g o do B e rlin a .
»R ozkaz n in iejszy p o w in ie n b y ć za c h o w a n y w ja k n a j
w ięk szej ta je m n ic y .« Jó z e f W y s o c k i ').
12
G d y m p rz e c z y ta ł, W y s o c k i rz e k ł: w p o d o b n y m ro d z aju otrzym ał, iristru k c y e p u łk o w n ik H o ro d y ń s k i, k tó r y b ę d z ie a ta k o w a ć R a d z iw iłłó w od s tro n y K rz e m ie ń c a . J a k ż e p a n -Znajdujesz te n p lan ?
‘ - —- P o d w z g lęd em ta k ty c z n y m n ic m u n ie m am d o zarzu c en ia, ale w e d łu g m eg o p rz e k o n a n ia n ie b e z p ie c z n ie w y d a w a ć b itw ę n a sam ej g ra n ic y , z o b a w y b a rd z o sm u tn y c h n a s tę p s tw . S ą d z ę , że p lan , k tó r y p rz e d s ta w iłe m p a n u J e n e ra ło w i je s t o d p o w ied n iejsz y w n asz em p o ło żen iu , te m w ięcej że n ie m am za u fa n ia do s k o m b in o w a n y c h ru c h ó w i d ziała ń , k tó re najczęściej nie u d a ją się w s k u te k ró ż n o ro d n y c h p rz y czy n .
— O d w o ła ć te g o już n ie m o żn a, bo ro z k a z y z o s ta ły ro z e sła n e , o d rz e k ł je n e r a ł w id o czn ie n ieza d o w o lo n y tem , żem nie p o c h w a lił p la n ó w je g o . N a te m się sk o ń c z y ła n a sz a p o u fn a k o n fe re n c y a .
O 9-tej z ra n a i. lip c a n a s tą p iło p o św ięc en ie b ro n i i c h o rą g w i p rzez k a p e la n a o b o zo w eg o . P rz y w y k łs z y do słu ż b y w re g u la rn e m w ojsku, ze sm u tk ie m p a trz y łe m n a n ie d o s ta te c z n e u zb ro jen ie p o w sta ń c ó w , n a b r a k w szelk ieg o w y k s z ta łc e n ia w sztuce w o jen nej, p rz ew id u jąc, ile z ty c h lu d zi z g in ie m a rn ie ty lk o d la te g o , że n ie b y ło czasu p o d u cz y ć ich ch o ć tro c h ę . W ie lu b y ło ta k ic h , co n ig d y b ro n i w rę k u n ie m ieli i n a w e t n ie u m ieli jej n ab ić.
S c e n a p o ś w ię c e n ia i ro z d a n ia c h o rą g w i, n a b o ż e ń stw o obozow e, m ow a J e n e r a ła W y s o c k ie g o i k o m isa rz a p e łn o m o cn eg o R z ą d u N a ro d o w e g o J a n a M ajk o w sk ieg o , ro z czu liły w sz y s tk ic h do g łę b i duszy. O d śp ie w a n o o d d ziałem c a ły m p i e ś ń : «Boże, coś P o łsk ę » , a g d y e c h a le śn e p o w tó rz y ły :
« O jczyznę, w olność ra cz n a m w ró c ić P a n ie » , w sz y sc y śm y b y li g o to w i n a n a jw ię k sz e p o św ięc en ie, n a śm ierć — ale e n tu - zyazm je s t rz ecz ą ch w ilo w ą i p rz e c h o d z ą c ą , p ra w d z iw ą zaś siłę w ojsku daje ty lk o d o b ra o rg a n iz a c y a i w y trw a łd ść, a ty c h u n a s nie b y ło .
O g o d z in ie 11 z ra n a zaczęto lu d zio m ro z d a w ać o s tre ła d u n k i i bro ń , k tó r ą ty lk o co u k o ń c z o n o s k ła d a ć i n a p r a w ia ć w im p ro w izo w a n ej k u źn i naszej obozow ej. K a ż d y m ia ł p r a c y b a rd z o w iele, bo m u sia ł sa m m y śle ć o so bie, g d y ż c h w ila w y m a rsz u m o g ła n a s tą p ić n a jn ie sp o d z ie w a n ie j. P ó ź n e p rz y b y c ie b ro n i n a p u n k t zb o ru nie po zw o liło zro b ić a n i jed n ej
m u sz try z u zb ro jo n y m ż o łn ierzem , a b y go n au c zy ć, ja k n osić b ro ń , ja k n ab ijać , ja k strz e la ć należy.
Zaleciwo o g o d z in ie trz e c ie j po p o łu d n iu p rz y s tą p io n o do g o to w a n ia o b iad u i do p o siłk u , k tó re g o p o trz e b ę c z u liśm y , w szy sc y b a rd z o d o tk liw ie , g'dyż b y liśm y d o b rz e już- s p r a cow ani.
T y lk o co o g n ie ro zn ieco n o ' i n a sta w io n o k o tły , u s ły sz e liśm y w y s trz a ł w a w a n tp o s ta c h ro z s ta w io n y c h n ao k o ło i k rz y k
«do b ro n i» . Ś p ie w y p a try o ty c z n e i k rz y k i ż o łn ierzy ro z le g a ją c e się d alek o po lesie p ra w d o p o d o b n ie b y ły p o w o d e m w y s ła n ia p a tro lu konnego z ośm iu w ę g ie rsk ic h h u za ró w p o d d o w ó d z tw em oficera N ie m c a i k ilk u p ie sz y c h ż a n d arm ó w . G d y się p a tro l zb liży ł i p o w o ła n o ż o łn ie rz y po d b ro ń , W y so c k i z a k ło p o ta n y p o d je c h a ł do k o m is a rz a p e łn o m o c n e g o R z ą d u N a ro d o w e g o z z a p y ta n ie m , co ro b ić ? «Nie p ro w a d z ę p o lity k i, bo je ste m żo łnierzem , w y w ięc d ecydu jcie; m am w ie lk ą o ch o tę w ziąć w n ie w o lę ż o łn ie rz y i w cielić do o d d z ia łu m ego.«
— N ie ró b teg o , je n e ra le , a b y n ie w y w o ła ć ciężk ich n a s tę p s tw . M y nie p ro w a d z im y w ojn y z A u .stry ą, o d rz e k ł k o m is a rz , p o trz e b a b ę d z ie w y ru sz y ć s t ą d , a p a tro l p o w strz y m a ć .
W y s o ć k i k a z a ł z a b ra ć w szy stk o , co m o żna b y ło , p r z y g o to w a n e p o ży w ie n ie w y rz u c ić z k o c io łk ó w i w y ru sz y ł wT d ro g ę k u g ra n ic y , p o le c iw sz y P a tr y c e m u G a rc z y ń sk ie m u z o d d z ia łe m sk ła d a ją c y m się z 15 k o n i p o w strz y m a ć p a tro l.
P a t r y c y k a z a ł w ziąć żo łn ierzo m p is to le ty do r ą k i w y je ch a w sz y n a p rz ó d , p o w ie d z ia ł o ficero w i d o w o d z ące m u p a tr o lem h u za ró w , że n ie p u ś c i go dalej. O ficer c h c ia ł szarżo w ać n a o d d z ia ł p o lsk i, a le p rz e k o n a ł s ię , że h u z a ry n ie m ieli w ielk iej o ch o ty . S ta li w ięc je d n i n a p rz e c iw d ru g ich , n ie ru sz a ją c się z m iejsca. W te m je d e n z ż a n d a rm ó w p o d b ie g ł z b o k u i c h w y c ił za u zd ę k o n ia G a łc z y ń s k ie g o , c ią g n ą c go za s o b ą ; d o w ó d c a w y p a lił z p is to le tu i ż a n d a rm u g o d z o n y ś m ie rte ln ie u p a d ł n a ziem ię. T o jeszcze m ocniej p rz e k o n a ło d o w ó d zcę h u zaró w , że n ie ta k b e z p ie c z n ie a ta k o w a ć ludzi, k tó rz y m ają b ro ń w rę k u i s ta łe p o sta n o w ie n ie s p e łn ie n ia d a n e g o p o le c e n ia ; p o sta w sz y w ięc tro ch ę , n a k a z a ł o d w ro t, p o ls k i zaś o d d z ia ł u d a ł się za sw oim i, ż a n d a rm i szli za nim
14
c z a s ja k iś strze la jąc, lecz s trz a ły te ja k k o lw ie k z b lisk iej m e ty , żadnej sz k o d y nie w y rz ą d z iły .
J e n e r a ł W y s o c k i, m ając z a m ia r z a a ta k o w a ć R a d z iw iłó w o czw arte j z r a n a 2 lip c a i d aw sz y o d p o w ied n ie ro z p o rz ą d ze n ia o d d ziało m H o ro d y ń s k ie g o i M in ie w sk ie g o , o rg a n iz u ją c y m się w in n y c h m iejscac h , m u sia ł m a n e w ro w a ć t a k , a b y n ie ' p rz e k ra c z a ć g ra n ic y p rz e d cz a se m i n ie z a a la rm o w a ć n ie p rz y ja c ie la , d o p ó k i ru c h s k o m b in o w a n y n ie b ęd zie u k o ń czony. W y b r a n o w ięc o k ó ln ą d ro g ę m im o w si B e rlin a . M a sz e ro w a liśm y do zm ierzchu. O g o d z in ie 10 w iec zo re m z a trz y m a liś m y się, a b y o d p o cz ąć n ie c o i p o silić się. U le w n y deszcz i b u rz a z p io ru n a m i n ie d a ły m ożn ości s tru d z o n e m u ż o łn ie rz o w i s k o rz y sta ć z te g o ch w ilo w e g o p rz y s ta n k u . S t a n ę liśm y , ja k k to m ógł, z a d a w a ln ia ją c się ch leb e m i su c h a ra m i, k tó r e ro z d a w a n o ra z e m z o stre m i ła d u n k a m i, bo ty c h jeszc ze nie o trz y m a li w szy scy . J a o d d ałem mój ch leb kon io w i, g d y ż d la b ie d a k a nie m o g łe m zn a le ść ża d n eg o in n e g o p o ż y w ienia.
O p ó łn o c y w y ru s z y liś m y w d ro g ę . N oc b y ła ch m u rn a , a ta k ciem n a , że n a k ilk a k ro k ó w n ic w id zieć n ie m o g liśm y . W ie m ty lk o , że p rz e c h o d z iliśm y w b ró d p rzez ja k ą ś rzeczk ę, a p o te m p rz ez ta k ie b a g n is te m ie js c a , że d la w y c ią g n ię c ia fu r n asz y ch , g rz ę z n ą c y c h po osi, p o trz e b a b y ło p o m o cy b ard zo ju ż zm ęczo n y ch n o c n y m m arsz em lu d zi i w y p rz ę g a ć k o n ie z je d n y c h fu r, a p rz y p rz ę g a ć do d ru g ich . W s z y s tk o to t a k sp ó źn iło p o ch ó d n asz, że po p ię tn a sto -g o d z in n y m m arszu sta n ę liś m y p o d R a d z iw iło w e m d o p iero o 7 z ra n a . 0 H o ro d y s k im i M in iew sk im n ie b y ło żadnej w iado m ości.
M łodzi żołn ierze b y łi zm ęczen i n ad z w y cz ajn ie . J e d n a k W y s o c k i n a ty c h m ia s t k a z a ł dw om k o m p an io m strze lc ó w p rz e trz ą ś ć lasek , c ią g n ą c y się k o ło d ro g i tuż p o d sam y m R a d z iw iło w e m i d o stać ję z y k a . S trz e lc y szy b k o p rz e b ie g li la s e k i zło w ili ta m m o sk ie w sk ie g o m a jo ra v o n T a u b e z j e d n y m o b je sz c z y k ie m . M ajo r p rz e lą k ł się o k ru tn ie , n ie w iedząc, ja k i lo s g o czeka. B a d a n y o p o w ied ział, że w R a d z iw iło w ie z n a jd u ją się dw ie r o ty re g u la rn e j p ie c h o ty , r o ta re k ru tó w 1 r o ta in w alid ó w , szw a d ro n k a rg o p o ls k ie g o d ra g o ń s k ie g o p u łk u i k ilk u d z ie się c iu objeszczj^ków , a le d o d a ł : «wsio eto d riań * (w sz y stk o to nic w a rte ). P o te m b la d y śm ie rte ln ie i p rz e stra sz o n y , d rż ą c y m i p ła c z liw y m g ło sem za czą ł b ła g a ć
lito śc i, tw ie rd z ą c , że on zaw sze k o c h a ł P o la k ó w i m ó w ił, że im n a le ż y d ać to, czego żąd ają, że o b ch o d z ił się- z p o d w ła d n y m i d obrze, nareszcie, ż e b y n a s p rz e k o n a ć , że' p ra w d ę m ów i, z a w o ła ł do w z ię te g o z n im o b je sz c z y k a : «T y!... p o w ied z p a nom P o la k o m , czy cię b iłe m k ie d y w m o rd ę?
— N ik a k n ie ts ! o d p o w ie d z ia ł żołnierz, k tó r y los swój
zn o sił z u p e łn ie o b o jętn ie. -
S iły w ięc m o sk ie w sk ie ró w n a ły się siło m n a sz e g o o d działu, a le ra c h u ją c n a a ta k H o ro d y ń sk ie g o i M in iew sk ieg o , k tó rz y m ieli u d e rz y ć z p ó łn o c y i od w sch od u, pom im o m o c
nej p o zy c y i, k tó r ą za jm o w a ł n ie p rz y ja c ie l, m ając y do ść cz asu do p rz y s p o so b ie n ia m ia s ta do o b ro n y , m o żn a b y ło o d w a ży ć się n a a ta k , b o ten, co id zie n a p rz ó d , m oże w y b ra ć m iejsce, g d z ie u d e rz y ć i p o sia d a zaw sze w ięcej m o ralnej siły.
P r z y k o m o rze celnej w ojsko o dp o częło g o d zin ę i p o s i
liło się n ieco k a w a łk ie m c h le b a i k ie lisz k ie m w ódki. W c z a sie o d p o c z y n k u te g o z n a le zio n o w k o m o rze r a p o rt p. E b e r - h a rd a , k o n su la m o sk ie w sk ie g o z B ro d ó w , d o n o szą cy d o w o d zą cem u w o jsk iem w R a d z iw iło w ie je n e ra ło w i K re jte ro w i (m em u d a w n e m u k o led ze z g w a rd y i), że w e d łu g o trz y m a n y c h w iad o m o ści o d d z ia ły p o lsk ie p o d dow ó d ztw em W y s o c k ie g o p rz e k ro c z ą g ra n ic ę w k ilk u m iejscacłu
P o tr z e b a b y ło p rz y s p ie s z y ć a ta k , a b y n ie d ać cz asu n a d e jść o d siecz y R a d z iw iło w sk ie m u o d d ziało w i. Z erw aw sz y d ru t te le g ra fic z n y , w ojsko n asz e p rz eszło p rzez la s , le ż ą c y w p ra w o od g o ściń ca , i ro z p o czę ło a ta k p o łu d n io w ej s tro n y m ia sta , zw anej p rz ed m ieściem le w ia ty ń s k ie m . Z aled w o w y szliśm y z lasu, o d e z w a ła się tr ą b k a i k u le p o s y p a ły się ja k g ra d . D o w ó d z c a p ie c h o ty m ajo r M ro c zk o w sk i, ra n n y w n o g ę s p a d ł z k o n ia , a o k o ło n ie g o p a d ło ok o ło c z te rd z ie stu in n y c h . M ło d e w ojsko, p rz e ra ż o n e ta k ą s tr a tą o d s tą p iło do la su i zaczęło fo rm o w a ć się n a now o. S trz e lc y zaś p o d d o w ó d z tw e m sa m e g o W y s o c k ie g o zaczęli w y p ę d z a ć M o sk a li z z a ję ty c h dom ów i o w ła d n ę li m o ste m p rz e rz u c o n y m p rz e z b ło tn is tą rz eczk ę, a częścią ro z s y p a w s z y się w -łańcuch ty r a - lje rs k i w ‘lew o, z a w iąza li o g n is tą ro zm ow ę z M o sk alam i.
W jed n ej c h a łu p ie M o sk ale za sie d li n a stry c h u i s ta m tą d strz e la ją c już w iele n a sz y c h p o ło ż y li tru p e m . P o d p a liliś m y dom te n i w p ó ł g o d z in y n ie z o sta ło a n i ślad u z c h a łu p y i / jej ob ro ń có w .
16
J e n e r a ł W y s o c k i p o s ła ł n a b a g n e ty dw ie k a m p a n ie strz e lc ó w K rz y ż a n o w s k ie g o i n a ty c h m ia s t k ilk a n a ś c ie tru p ó w m o s k ie w s k ic h p o k ry ło z ie m ię : na w z m o c n ie n ie ich p o s ła n o jeszc ze 25 k o sy n ie ró w . T e n o d d z ia łe k m a ły ta k n a s tra s z y ł M o sk ali, że pom im o, iż oficerow ie m o sk iew scy p łazo w ali sza b la m i, s ta rz y żo łn ierze n ie ch c ie li iść n a p r z ó d ; a le z tej g a r s tk i d z ie ln y c h k o s y n ie ró w w k ró tc e zo sta ła led w ie p o ł o w a ; d ru g ą w y s trz e la n o . L e w ia ty n b y ł w z ię ty , lecz w tej chw ili je n e r a ł o trz y m a ł w iadom ość, że H o ro d y ń s k i, n ie cz ekąjąc u m ó w io n e g o sy g n a łu , z a a ta k o w a ł m iasto , o 4 z ra n a , z o sta ł rozbity.- i sam z g i n ą ł, o d d z ia ł zaś bez dow ó d zcy p o sze d ł w -rozsypkę. N a p o le c e n ie W y s o c k ie g o p o je c h a łe m do o d d ziału p ie c h o ty , a b y m u za n ie ść ro z k a z w z m o c n ie n ia strzelcó w .
P ie c h o ta , s k ła d a ją c a się z lu d z i, co n ig d y n ie b y li w boju, sto ją c ' w le s ie i w id zą c co ch w ilę ja k k u le śc in a ją g a łę z ie , t a k się zd e m o ralizo w a ła , że p o m im o ro zk azu d o w ó dzcy, m a jo ra O rd ę g i, iść n a p rz ó d n ie c h c ia ła . D la d o p e łn ie n ia n a sz e g o n ieszc zęśc ia za czą ł p a d a ć deszcz ta k i u le w n y , że w k ró tc e ła d u n k i s trz e lc ó w zam o k ły , g‘dyż w ięk sz a część ż o ł
n ie rz y n a sz y c h z a m ia st ła d o w n ic s k ó rz a n y c h , m iała p łó c ie n n e w o rk i. S tr a ty b y ły już b a rd z o zn aczne, szczeg ó ln ie w ofice ra c h . W sa m y m s z ta b ie je n e r a ła W y s o c k ie g o p ad ło cz te rec h . Ż ołn ierze b y li zm ęczeni n a d z w y c z a jn ie i d la te g o k a z a n o strz e lc o m z z a ję ty c h już p o zy c y j u s u n ą ć sie w las, a b y n ie n a ra z ić się n a a ta k rezerw , n ie m o g ą c ra c h o w a ć n a p o m o c sw oich. W tej ch w ili ja k iś cz ło w ie k ze s z ta b u W y s o c k ie g o , g a lo p e m co k o ń w y sk o cz y , p rz y le c ia ł do sze fa sz ta b u p u łk o w n ik a D o m a g a lsk ie g o , z n a jd u ją c e g o się p rz y k a w a le ry i, z fa łs z y w ą w iad o m o ścią, że je n e r a ł p rz y z d o b y w a n iu c h a łu p z o s ta ł ra n n y . D o m a g a ls k i c h c ia ł je c h a ć , lecz k o ń je g o zna- ro w ił się. Z esk o c zy łem w ięc z m eg o i d a łe m go do d ysp o- z y c y i D o m a g a lsk ie m u , a sam b ę d ą c d o b ry m jeźdźcem , d o s ia d łem je g o ru m a k a . D o m a g a ls k i p o je c h a ł tam , g d zie się z n a j
d o w a ł je n e r a ł, a b y o b jąć po nim d o w ó d z tw o , lecz zaled w o p o k a z a ł się, z o sta ł r a n n y ' w n o g ę i w rę k ę . B ie d a k zle c ia ł z k o n ia. W y s o c k i z ro z p a c z o n y n ie u d a n ie m się p la n u , w y s u n ą ł się n a p r z ó d w n a ro ż n ik lasu , k tó r y M o sk ale o strze liw a li k rz y ż o w y m og n iem i z d a w a ł się sz u k a ć śm ierci. P o d je c h a łe m do n ie g o , za p y tu ją c, co dalej m y śli ro b ić ? N a to W y s o
17
ck i o d p o w ie d z ia ł m i : «czy te ż j a k u li d la sie b ie nie znajd ę!*
O b u rz o n y ty m u p a d k ie m d u c h a i sa m o lu b stw e m je n e r a ła , o d rzek łem , iż n ie m a p ra w a n a ra ż a ć sw eg o ży cia, s to ją c n a czele ty lu ludzi; k tó rz y m u u fa ją i ży c ie sw oje w je g o rę c e złożyli, a z re sz tą n ic jeszcze n ie s tra c o n e i to, co d o ra d z a łe m w czoraj z ra n a , m o żn a jeszc ze d o k o n ać.
— P u łk o w n ik u , o d rz e k ł je n e r a ł, D o m a g a ls k i je s t r a n n y ; m ia n u ję cię szefem s z ta b u n a jego- m iejsce; idź i zarządź, co p o trz e b a .
S k o c z y łe m w tej ch w ili do ła ń c u c h a ty ralieró w .; k a z a łe m z a p rz e sta ć o g n ia i o d s tą p ić k u k o m o rze celnej, g d z ie ' już zn o szo n o ra n n y c h n asz y ch .
B y ła g o d z in a d ru g a p o p o łu d n iu . S tr a ty nasze po ty m p ię c io g o d z in n y m boju b y ły b a rd z o z n a c z n e , n a jle p si ż o łn ie rz e p o le g li lu b b y li ra n n i. C a ła p rz e s trz e ń m ięd zy m ia ste m i la sk ie m b y ła p o k ry ta z a b ity m i lu b ra n n y m i; k re w św ieża p a r o w a ła w p o w ie trz u ; b a g n e ty , k o sy , k a r a b in y le ż a ły n a ziem i. B ard z o w ielu m ło d y c h żo łn ierzy ro z b ie g ło się p o lesie. M o sk ale je d n a k n ie w y sz li z m ia sta i n ie a ta k o w a li n as, ja k n a k a z y w a ła sz tu k a w o je n n a ; w id o cz n ie o cz ek iw ali p o siłk ó w , a ta k bo w iem n a L e w ia ty n p rz e k o n a ł ic h , że ja k k o l
w ie k m ieli do c z y n ie n ia z m ło d y m a le d zieln y m żon ierzem . P o w y p ro w a d z e n iu o d d z ia łu z lasu zająłem strz e lc a m b u d y n k i p rz y d ro ż n e i ro z sta w iłe m o d d z ia ł t a k , ż e b y m ó g ł o d p o cz ąć, b ę d ą c zu p e łn ie g o to w y m do boju. W y s o c k i b la d y , s tra s z n ie z m ien io n y i u p a d ły n a d uchu, o b jech a w szy w ojsko, z b liż y ł się do w ład z c y w iln y c h , k tó r e b y ły z e b ra n e ok oło k o m o ry i rz e k ł: „nie m am co jeść, p o trz e b a się p o s ta ra ć o t o “.
R z u c o n o się do B rodów , b y z a ra d z ić te m u , b o o p ró c z tro c h ę c h le b a zn a jd u jąceg o się n a w o z a c h i k ie lisz k a w ód ki, k tó rej d o sta liśm y n a m iejscu, nic nie b y ło p rz y g o to w a n e . O M in iew - sk im ta k ż e n ie b y ło żadnej w ia d o m o ś c i, ty m cza sem W y so c k i p rz e d p o su n ięciem się w g łą b R u s i c h c ia ł się k o n ie c z n ie z n im po łączy ć.
O g o d z in ie p ó ł do cz w arte j o trz y m a liśm y w iad o m o ść, że już, n a d c ią g a ją p o siłk i M o sk alo m z D u b n a i K rz e m ie ń c a . O cz w artej p o k a z a ła się n ie p rz y ja c ie ls k a p ik ie ta . P rz y ją ć bój ze św ieżem i siłam i n ie p rz y ja c ió ł, w te d y g d y ż o łn ie rz b y ł ta k stru d z o n y , że led w o s ta ł n a n o g a c h , b y ło n ie p o d o b ie ń -
Księga pamiątkowa. T. II. 2
18
stw em . W y ru s z y liś m y w ięc .w R a d z iw iło w sk ie G aje, n a p u n k t w y z n a c z o n y do zb o ru o d d ziałó w na. w y p a d e k n ie u d a n ia się a ta k u i w n a d z ie i p o łą c z e n ia się ż; M jrtiew skim . N ie p rz y ja c ie lsk ie p a tro le p o s u w a ły się za n a m i w w ielk iem odd alen iu . L u d zie b y li ta k znużeni, źe iść n i e . m o g i i ; p o trz e b a b y ło zn ow u d ać o d p o c z y n e k , g d y ż b y ła ju ż 8. g o d z in a w ieczorem . R o z lo k o w a łe m w ojsko w lesie, n a g ó rz e, w b ard zo d o g o d n ej d la przyjęcia; boju p o zy c y i. W o d d ziale naszym, po b itw ie p o d R a d z iw iło w e m pozo stało zaled w o 50o ludzi, m a ją c y c h ty lk o p o d ziesię ć ła d u n k ó w n a k a ż d e g o . Ż o łnierze b y li ta k p o m ęczen i, że n ie p o d o b n a b y ło ich ru sz y ć z m iejsca; g d z ie k to p a d ł, ta m 1 s p a ł ; a n i p ro ś b y , a n i g ro ź b y n ie p o m a g a ły . S p a ł od dział, s p a ły a w a n tp o s ty , s p a ły w a r ty i g d y b y w te d y n a p a d ł n a n a s n iep rz y jaciel, m ó g ł w y c ią ć n a s do n o g i i b ez ż a d n e g o o p o ru . P o 2 5 -god zin nym m a rsz u i po p ię c io g o d z in n y m n ieszc zęśliw y m b o ju p o trz e b a b y ło p rz y n ajm n ie j 48 g o d zin o d p o c z y n k u . Z o sta ć do r a n a n a o b ra n e j p o z y c y i, b y ło to n a ra z ić o d d z ia ł n a n ie c h y b n ą z g u b ę , g'dyż siły M o sk a li w trz y g o d z in y po o d w ro c ie n asz y m u ro s ły do 4 ty s ię c y i 8 dział. N ic in n e g o n ie z o stało ja k p rz e k ro c z y ć g ra n ic ę n a p o w ró t, a sch o w a w szy b ro ń i oszczędziw szy ludzi, W ystąpić do b o ju p rz y lep szy c h w a ru n k a c h . W y so c k i, z a s ią g n ą w sz y z d a n ia w sz y stk ic h d o w ó dców , n a k a z a ł przejść g ra n ic ę . D o w ie d z ia łe m się o te m po p o w ro c ie z a w a n tp o stó w , k tó re sa m ro z sta w iłe m . Z G ajów R a d z iw iło w s k ic h je n e r a ł w y s ła ł p o s ła ń c a do p u łk o w n ik a M i
n ie w s k ie g o z n a s tę p u ją c y m u w ia d o m ie n ie m :
»2-go lip c a 1863 ro k u . Z aw ia d am iam c ię , p u łk o w n ik u , że dziś w n o c y c o fn ąłem się do G a licy i, H o ro d y ń s k ie g o o d d ział r o z b ity , j a ze sw oim , sp ó źn iw szy się d la ró ż n y c h p rz eszk ó d o p a r ę g o d zin , nie m o g łem p rz y jść m u w p o m o c i d la te g o p o k ilk u a ta k a c h , w id ząc a b s o lu tn e n ie p o d o b ie ń stw o u tr z y m a n ia się, p rz esze d łe m g r a n ic ę , za c h o w u ją c b ro ń i ludzi.
S ą d z ę , że p o w in ie n e ś w s trz y m a ć się z w k ro c zen ie m , bo p rz y ta k im s ta n ie rz ecz y b y ła b y to b e z u ż y te c z n a s tr a ta lu d zi* .2)
Jó z e f W y s o c k i.
Z aledw o ok o ło 2-giej w n o c y sta n ę liś m y w K le k o to w ie , w d w o rk u h r. Oldi, g d zie z ło ż y liśm y b ro ń i zo staw iliśm y k o n ie n a p rz e c h o w a n ie . L u d zie zaś ro z p ro sz y li się po G a licy i, dążąc.; do n o w o tw o rz ą c y c h się o d d ziałó w . W y so c k i, o d p o
cząw szy n ieco i p o siliw szy s ię , w y s ła ł p o n o w n y ro z k az M in iew sk iem u :. »P o ń iew aż po ro z b ic iu H o ro d y ń s k ie g o i m oim p o w ro c ie do G alicy i, -w kroczenie tw oje, p u łk o w n ik u ,. n ie p r z y n io sło b y ż a d n e g o p o ży tk u , z a te m p o le c a m ci b ro ń ,-a m u n ic y ę i ludzi, ja k ic h m asz, p rz e c h o w a ć w m ie jsc a c h p ew n y ch , aż do dalsze g o ro z p o rz ą d z e n ia i zdać m i n a ty c h m ia s t o tem ra p o rt.
2. lip c a 1863. J. W y s o c k i.3)
Z K le k o to w a je n e ra ł w y je c h a ł do P o d k a m ie n ia , g d z ie go n a d ru g i dzień z a sta łe m . P r o s i ł m nie, ab y m o p is a ł b itw ę R a d z iw iło w s k ą i p o d a ł do d z ie n n ik ó w . N a p is a łe m n a ty c h m ia s t, d a łe m m u do p rz e c z y ta n ia i o d esłałe m do G a z e ty N a ro d o w ej, k tó r a re la c y ę tę w y d ru k o w a ła , j e n e r a ł p o je c h a ł do L w o w a. W czasie b itw y p o d R a d z iw iło w e m p rz y o d d ziale nasz y m z n a jd o w ał się k o re s p o n d e n t. » D aily N ew s«. W ch w ili n a jg o rę tsz e g o boju b y ł p rz y je n e ra le W y s o c k im i ro b ił sw o je n o ta tk i. P o d je c h a w sz y , o fia ro w a łe m m u re w o lw e r mój, d la o so b istej o b ro n y p rz y n ajm n ie j, lecz A n g lik sp o jrz a ł n a m n ie ze zdziw ien iem i p o w ie d z ia ł: _»Monsieur, j ’ai m on p a sse p o rt* ,
i dalej z n ajzim n iejszą k rw ią ro b ił sw e n o ta tk i.
K a ż d y z a p y ta zap ew n ie, co się s ta ło z o d d z ia łe m M in iew sk ieg o , i d laczeg o te n n ie p rz e k ro c z y ł g ra n ic y w o z n a czony m czasie? B ę d ą c n a s tę p n ie p re z e se m k o m isy i sądo w ej, k tó r a ro z p a try w a ła p o w o d y n ie u d a n ia się w y p ra w y p o d R a d z iw iłó w , n a z a p y ta n ie k o m isy i, w y s to s o w a n e do p u łk o w n ik a M in iew sk ieg o , o trz y m a łe m n a stę p u ją c y r a p o r t : 4)
» W s k u te k n a ra d y z je n e ra łe m W y so c k im , u ło ż o n y z o sta ł p la n w sp ó ln eg o d z ia ła n ia trz e c h udziałów , to je s t je n e r a ła W y s o c k ie g o , H o ro d y ń s k ie g o i m ojego, do k tó re g o sto su ją c s ię , m u sia łe m część m o ich lu d zi i za p asó w w o je n n y c h z d ro g i do Ł u cz y sk , p rz e rz u c ić k u S ie ń k o w u , g d zie o s ta te c z n ie p u n k t zb o ru b y ł n a z n a c z o n y . C hcąc się p o łą c z y ć z o d d z ia łe m je n e r a ła W y s o c k ie g o d la w sp ó ln e g o d z ia ła n ia , m u siałem k o n ie c z n ie sz u k a ć p rz e jśc ia p rzez rz e k ę S ty r , a to n a te ry to ry u m G a lic y i; g d y zaś ta k w sk u te k p ry w a tn y c h d o n ie sie ń , ja k i z d a n ia k o m is a rz a W a s ile w s k ie g o *), d o p iero
*) Tacy kom isarze byli wyznaczeni przez K om itet obywatelski wschodniej Galicyi do każdego z oddziałów dla dostarczania wszystkiego, co potrzebow ał oddział i dla u łatw ienia przepraw y 1 rzy oddziale H orodyńskiego był ks. Adam Sapieha, przy W ysockim K arol Hubicki przy M iniewskim FI. Ziem iałkowski i W asilew ski.
19 •
i
20
n a m iejscu z b o ru z a s ią g n ię te g o , p rz ejście p rzez S zcz u ro w ice b y ło z b y t n ieb ez p iecz n e, m u sia łe m s z u k a ć dalszej d ro g i i p o sta n o w iłe m p rz ejść przez S ty r, o k o ło S ta n is ła w c z y k a , s k ą d lasam i, id ą c przez B o łd u ry w p ro s t do B ezd ni, ła tw o b y ło d o sta ć się n a g ra n ic ę .
» W n o c y z 29. n a 30. C zerw ca u d a łe m się z k ilk o m a p rz y m n ie b ę d ą c y m i oficeram i do la su ok o ło "W ygody, n a p u n k t zb o ru , g d zie w ład z e c y w iln e d o sta w ić m ia ły n ajd ale j do p ó łn o c y lu d zi i oficerów m oich, w e w sia c h o k o lic z n y c h ro z lo k o w a n y c h , z k tó re g o to z a d a n ia W ła d z e cy w iln e t a k się źle w y w ią z a ły , że p ra w ie n ik o g o n ie z n a la złem o prócz 60 ludzi, k tó rz y do o b sa d z e n ia p ik ie t i trz y m a n ia k o n i p r z y s ła n y c h b e z uzdzienic, n ie d o s ta te c z n i b y li. N ie b y ło w ięc n a p rz ó d r ą k do z ro b ie n ia ja k ie g o ś ła d u w ch a o ty c zn ej m asie n a g ro m a d z o n y c h efek tó w , te m w ięcej, że o p ró c z je d n e g o M a ssa lsk ie g o n ie b y ło n ik o g o , k tó r y b y w śró d ciem no ści n o c nej i u le w y w sk az ał, g d z ie i co w ła śc iw ie się znajduje, ta k że g d y , b ie d z ą c s ię , sam p a ła sz e m p a k i ro z b ija łe m p rz y je d n e j la ta rc e , ja k a się w obozie z n a jd o w a ła , a tę b u rz a i deszcz co ch w ilę g a siły , zm uszony b y łe m o cz ek iw ać b e z c z y n n ie n a d ejścia re s z ty ludzi, k tó ry c h d o p ie ro o k o ło g o d z in y 10-tej ra n o , z g ło d n ia ły c h , p ra g n ą c y c h i s tru d z o n y c h 12-godzinnym m a rsz e m p o m an o w c ach , do o b o zu p rz y p ro w a d z o n o .
„M im o ty c h p rz e sz k ó d k a z a łe m lud zio m w n a jw ię k sz y m p o śp ie c h u ro zd zielić b ro ń , m u n d u ry i m o d e ru n k i, p rz y cze m n ie p o s p o lity p o w s ta ł ch ao s z p rz y c z y n y n ie o b e c n o śc i w ię k sze j części oficerów , k tó ry c h d o p ie ro n az aju trz, d n ia 1. L ip c a , p o d S ta n is ła w c z y k d o sta w io n o do obozu. P r z y ro z d a w a n iu b ro n i o k a z a ło się, iż b y ło n a p u n k c ie z b o rn y m o k o ło 60 sz tu k n a jle p s z y c h k a ra b in ó w n ie z ło ż o n y c h , ta k że k o lb y , lu fy , s tę p ie i o k u cia k a ż d e g d ziein d z ie j się z n a jd o w a ły i p o trz e b a b y ło ru s z n ik a rs k ic h n arz ę d z i, czasu i ludzi fa c h o w y c h do zło żen ia tej broni. R e s z ta k a ra b in ó w z n a jd o w a ła się ta k ż e , z m a ły m w y ją tk ie m , w n ajop łakaw szy m s ta n ie , b r a n d k i z a g w o ż d ż o n e , s tę p ie w fu g a c h ta k zard ze w iałe, że je ty lk o za p o m o c ą s z ru b s z ta k a w y c ią g n ą ć m o żna b y ł o ; b a g n e ty zasad zo n e n a lufy, a le p o ło w ą stu lejk i za n ie w y sta ją c e , k tó r e ty lk o za p o m o c ą m ło tk a p o zb ijać z lu f m o żn a b y ło i p ra w ie k a ż d y p o te m n a le ż a ło p o d p iło w y w a ć . D o d w u d z ie s tu ju k ó w p o d a m u n ic y ę n ie b y ło an i je d n e g o sio d e łk a .
G d y p o le c iłe m ju k i w ło ż y ć n a w ą sk ic h z w y k ły c h p a s a c h n a k o n ie , te się p rz e w ra c a ły , ta k że b y ło n ie p o d o b ie ń s tw o w o ż e n ia ła d u n k ó w w ju k ach . Z m uszony w ięc b y łe m a m u n ic y ę u m ie śc ić n a trz e c h w ózkach, ja k ie b y ły p rz y o d d ziale , a b r a k u ją c ą u p rz ą ż d o p ie ro z w o rk ó w i szn u ró w n a p rę d c e s p o rz ą d z ić k az ałem . J e d e n z ty c h w ózków , p o d cię ż a re m o k o ło 5 c e n tn a ró w ty lk o , z ła m a ł się k o m p le tn ie , d ru g ie d w a z t r u d n o śc ią u p ro w a d zić się d ały .
»K o sy p rz y s ła n e b y ły n ie o d p ro s to w a n e i w ra z ie p o trz e b y k o n ie c z n ie je p rz e ra b ia ć p o tr z e b a b y ło . Ł o p a t k ilk a i to p o ry , k tó r e z n a jd o w a ły się n a s p o d z ie ró ż n o ro d n e g o że laziw a, b y ły n ie o p ra w n e . G ro tó w do la n c w sz y s tk ic h b y ło g n ieo sa- d zo n y c h k o m p le tn ie ; d e re k , a raczej w o jło k ó w p o d sio d ła
b ra k o w a ło .
» R o z d a n ie b ro n i i m o d eru n k ó w m ięd zy lu d zi trw a ło o k o ło d w óch godzin. W te m d a ły zn a ć p ik ie ty , że w ojsko a u s try a c k ie z dw óch s tro n do o bozu się zbliża. W y s ła łe m w tej chw ili oficera, (bo n ik o g o z p a n ó w w ład z y cy w iln ej nie b y ło ), a te n o p ra w d z ie p rz y n ie s io n y c h m i p rz ez p i k ie ty re la cy j nao czn ie się p rz e k o n a ł.
»N ajście p rzez w ojsko a u s try a c k ie p rz e w id y w a łe m bez te g o la d a chw ilę, g d y ż sam ty lk o p rz eb o jem d o sta łe m się do obozu, b ę d ą c o p ię ć s e t k ro k ó w od teg o ż p rzez p a tro l z 30 ludzi zło żo n y do te g o s to p n ia n a p a s to w a n y , iż m i d w a k o n ie m o cno b a g n e ta m i p o k łu li, k tó re j to b lisk o śc i a u s try a - c k ie g o p a tro lu m o g ła i p o d o b n o p o w in n a b y ła w ła d z a c y w iln a zap o b ie d z. W ś r ó d ty c h o k o liczn o śc i z d a w a ło m i się k o n ie c z n e m u ch o d z ić ja k n ajp rę d zej z o b o zo w isk a , co też z n a jw ię k sz y m p o śp ie c h e m u sk u te c z n iłe m , z a b ie ra ją c co się d a ło , szczeg ó ln ie a m u n ic y ę ; n ie m iałem je d n a k czasu i m o ż
no ści ro z b ija ć k a ż d ą z o so b n a n ie e ty k ie to w a n ą s k rz y n k ę i p a c z k ę , b y się p rz e k o n a ć o ja k o ś c i i ilości ła d u n k ó w .
» N a stą p ił u ciąż liw y i fo rso w n y m arsz do O czacia, w śró d k tó re g o z p rz y c z y n y w ie lk ie g o g o rą c a , a z u p e łn e g o b r a k u w o d y , stra c iłe m około 80 z e m d la ły c h do teg-o s to p n ia lud zi, że n ie k tó rz y z w y c z e rp n ię c ia sił p o u m iera li. N a d m ie n ić m uszę ta k ż e , że p rz y c a ły m obo zie m iałem je d n e g o p rz e w o d n ik a i to p ro s te g o cz ło w ie k a, z k tó ry m ty lk o z tru d n o ścią, p o ro z u m ie w ać się m o żn a b y ło . G d y p rz y szło k o n n ic y i fu r g o n o m o b ch o d zić p ó ł m ili b a g n a , a p ie c h o ta i ta k ju ż s t r u
d zo n a w p ro s t o w iele bliżej p rz e jść m o g ła, m u sia ła k o n n ic a z fu rg o n a m i dw ie g o d zin y czekać, n im p ro w a d z ą c y ją p r z e w o d n ik do p ie c h o ty , w ró c ił i znów te ż p rzez b a g n o p rz e p ro w ad ził. T y m spo so b em w lo k ą c s ię , d o sze d łe m p o d w iec zó r do O czacia, g d zie zn a la złszy w o d ę i n ieco ży w n o ści i z a r e k w iro w a w s z y w ozy, p o d p rz e w o d n ic tw e m p a n a G ru sz eck ie g o , k tó re g o ta m za sta łem , ru sz y łe m w d a lsz y m arsz k u S ta n i- s ła w e z y k o w i, p o d k tó ry m ra n o o k o ło 2-ej godź. z u p a d a ją c y m i ze zn u ż e n ia ludźm i i k o ń m i w lesie o b ozem sta n ą łe m . T u też n a d e sła n o m i re sz tę oficerów i b y łe m w sta n ie o d d ział w o jsk o w o zo rg an izo w a ć, tw o rz ą c d y w iz y o n y i p lu to n y , s o rtu ją c b ro ń , kując, p iłu ją c a n a w e t szy jąc, b o a n i je d n e g o p e n d e n ta dla. k a w a le ry i n ie b y ło i d o p iero z ró ż n o ro d n y c h .rzem ien i je p o zszy w an o .
»O d tej chw ili, do g o d z in y 3 p o p o łu d n iu , w śró d ró ż n y ch z a tru d n ie ń , a p rz y te m c ią g łe g o deszczu, n ie m iałem m iejsca a n i czasu- p rz e k o n a n ia się o ilo ści a n i ja k o ś c i ła d u n k ó w , ja k ie ze s o b ą b y łe m w sta n ie z a b ra ć ; p o d w iec zó r do piero , g d y deszcz n ie u s ta w a ł, p o d z ro b io n y m z p łaszc zó w p ie c h o ty n a m io te m p rz e lic z y ć i ro z so rto w a ć k a z a łe m ład u n k i. O k azało się 15.000 ła d u n k ó w m a łe g o k a lib ru , 1800 d u żeg o i 1000 p i
sto le to w y c h . P o n ie w a ż zaś m a łe g o k a lib ru k a ra b in ó w ty lk o 53 sz tu k w o d d z ia le m iałem , a w ie lk ie g o 203, w ięc p o n a ra d z ie z k o m isa rz e m W a sile w sk im s ta n ę ło n a tem , b y m r u sz y ł z ob o zem n o c ą \\4 la sy za B o łd u n y , g d z ie m i te n ż e ła d u n k i g ru b e g o k a lib ru d o sta w ić o b o w ią z a ł się. W ię c c a łą n o c m asze ru jąc (w sk u te k o m y łk i i b a ła m u c tw a p rz e w o d n i- k ó w j s ta n ą łe m obozem o św icie 2. L ip c a p o d B o łd u n a m i w lesie, g d z ie o rg a n iz u ją c d alej w ojsko , re p e ru ją c b ro ń i mo- d e ru n k i, c h o rą g w ie p o św ięc ić i p rz y s ię g ę w y k o n a ć k az ałem , a z o sta w sz y u w iad o m io n y , że p o d B e z e d n ią a m u n ic y a m n ie b ra k u ją c a dojdzie, ru sz y łe m p o d w iec zó r z obozu i te g o ż d n ia w n o c y z k o m p le tn ie u o rg a n iz o w a n e m w ojskiem , z w y c z y szcz o n ą b r o n ią , p o d B e z e d n ią s ta n ą łe m .
»Jeszcze d n ia 30, C zerw ca n a p u n k c ie zb o ru p o d W y g o d ą , o k o ło g o d z in y 11 ra n o , o d e b ra łe m od je n e r a ła W j^so- ckiegx> za w iad o m ien ie, iż j e s t do w y m a rsz u g o tó w , z z a p y ta n iem , czy i k ie d y w yjść b ę d ę m ógł. N a to p y ta n ie ty m sam y m p o sła ń c e m , w id zą c znużenie lu d zi i b r a k w sz y stk ie g o , o d p o w ied z ia łem , że n ie prędzej ja k 3. n a n o c b ę d ę m ó g ł w k ro c z y ć
