Elżbieta Szefler
Refleksje na temat wyboru tekstu
literackiego i możliwości jego
wykorzystania w kształtowaniu
świadomości literackiej uczniów w
młodszym wieku szkolnym : na
przykładzie wybranego wydania
baśni "Stoliczku nakryj się" oraz jej
przekształceń
Nauczyciel i Szkoła 2 (9), 185-190
Elżbieta Szefler
Refleksje na temat wyboru tekstu literackiego
i możliwości jego wykorzystania w kształtowa
niu świadomości literackiej uczniów w młod
szym wieku szkolnym
(na przykładzie wybranego wydania baśni „Stoliczku nakryj się” oraz jej przekształceń)
Przed kilku laty znana baśń „Stoliczku nakryj się” — Jakuba i W ilhelma G rim m ów została w ydana po raz kolejny. Tym razem w y daw cą była O ficyna R.A.F. działająca w Raciborzu. D zieci m ogą znać fragm enty tego utw oru, dzięki często czytanej (zw łaszcza w m łodszym wieku) bajce „K ożucha K łam czucha” Janiny Po razińskiej. M ogły rów nież zapoznać się z innym i jej fragm entam i. W w ypisach klas niższych znajduje się bow iem czytanka „Stoliczku nakryj się” autorstw a A r tura O ppm ana (O r-O ta)1. U czniow ie m ogli też zetknąć się z w cześniejszym p o l skim w ydaniem tej baśni w postaci książki w ydanej przez N aszą K sięgarnię2.
W ymienieni autorzy polscy3 zaczerpnęli bow iem po jednym w ątku tem atycz nym z opracow ania Grimmów, przetw arzając je nieco. Czytelnik, który w cześniej niż utw ór Grim mów pozna utw ory wym ienionych tu polskich autorów, w „Stolicz ku nakryj się” G rim m ów w ydzieli obydw a w ątki bez specjalnych trudności, a p o tem nazw ie je , posługując się tytułam i polskich książeczek. N ieco starszy czytel nik zauw aży natom iast istotę przekształceń (najpierw treściow ą, a później m oże i form alną). Czy, kiedy i w jak i sposób ta nastąpi, będzie zapew ne zależeć od in spiracji dorosłych (przede wszystkim nauczycieli), inicjujących działania w zakre sie tego typu analiz i stw arzający ch w arunki do w ielo k ro tn eg o z etk n ięcia się uczniów z m ateriałam i um ożliw iającym i takie analizy.
Porów nując utw ór G rim m ów z utw oram i Porazińskiej i O r-O ta, uczniow ie m ogą m ieć czasam i w rażenie, że to G rim m ow ie zapożyczyli pom ysły od autorów polskich4 i połączyli dw a utw ory w jeden. M otywy: z „K otuchy K łam czuchy” i
1 W. B adalska: Rośniemy razem. Wypisy dla klasy II. WSiP. W arszaw a 1988. 2 A. Oppm an: Stoliczku nakryj się. N asza K sięgarnia. W arszaw a 195Ó. 3 C hodzi o J. P o razińską i A rtura O ppm ana (O r-O ta).
4 N a leż y im w ów czas p rzybliżyć okres d ziałalności tw órczej każdego autora i tym sam ym uzm ysłow ić m o żliw ą kolejność pow staw ania utworów.
186 Nauczyciel i Szkota 2(9) 2 0 0 0 wersji baśni „Stoliczku nakryj się” autorstw a O r-O ta stanow ią w baśni G rim m ów fragm enty łączące się w bardzo prosty, by nie rzec — banalny, sposób. W ątki nie przeplatają się bow iem w zajem nie. Ponadto są bardzo luźno ze sobą pow iązane i w zasadzie aż razi sztuczność, w jakiej współwystępują. W ątek z „K otuchy K łam czuchy” stanowi wstęp oraz zakończenie baśni Grimmów. M otyw czarodziejskiego stolika, zaczarow anego osła i kija sam obija m ożna uznać natom iast za w ątek pod stawowy, adekw atny do tytułu całości.
Jak zatem skonstruow any je st pierwowzór, a w czym tkwi w artość zapożyczo nych i przetw orzonych pom ysłów ? Jakie znaczenie dla w alorów pierw ow zoru ma jak o ść dokonanego przekładu?
N ie bieda w dom u kraw ca (jak w baśni Or-O ta) pow oduje — w pierw ow zo rze utw oru — w ędrów kę syna w poszukiw aniu pracy i w zw iązku z tym opuszcze nie dom u rodzinnego. W om aw ianym w ydaniu m am y do czynienia z trzem a bo hateram i — braćm i, którzy z o stają w ypędzeni przez w łasnego ojca. P ow odem w szystkiego je st koza, która nagm innie kłam ie. Pytana przez starego kraw ca, czy najadła się podczas całodziennego w ypasu, oskarża kolejno synów kraw ca, że o n ią nie dbali. Czytelnik nie m oże jed n ak dopatrzeć się przyczyn w iary starego kraw ca w słow a kozy, a nieuw zględniania tłum aczeń synów.
Tak zaw iązana akcja toczy się dalej. Synow ie u d ają się kolejno po naukę do: stolarza (najstarszy syn), m łynarza (średni syn), snycerza (najm łodszy syn). Po rocznej nauce i pracy otrzym ują zapłatę w postaci czarodziejskich przedm iotów. D laczego jed n ak postanaw iają w rócić do rodzinnego dom u? Przecież zostali w y rzuceni, a w dodatku nic im nie w iadom o o konflikcie starego gospodarza (czyli w łasnego ojca) z kozą, o je j ogoleniu i wypędzeniu. Dlaczego nie obaw iają się, że zła i egoistyczna koza m oże przysporzyć now ych w aśni rodzinnych? Czy uw aża ją, że czarodziejskie przedm ioty udobruchają starego kraw ca i przyw rócą synow skie m iejsce w dom u rodzinnym ? Taką m otyw ację m ożna uznać za chęć przekup stwa. W czym jed n ak zaw inili synow ie? Za co chcą takim i niew łaściw ym i m eto dami przyw rócić szczęście rodzinne? A m oże tak m ierne m niem anie m ają o m o ralności ojca?
Pytań m ożna stawiać więcej. Z jakiego np. pow odu trzeci syn otrzym uje cza rodziejski prezent, działający na zupełnie innej zasadzie niż dwa poprzednie? Ten prezent, w przeciw ieństw ie do stolika i osła, nie przyczynia się do w zbogacenia osoby nim obdarowanej. Kij w yłącznie karze. I jeśli ju ż ma ukarać synów, to chyba dw óch starszych — nieudaczników , którzy w naiw ny sposób u tracili nagrody o cudownej mocy. Potem winien zabrać się za karanie głównego w inow ajcy — zło dzieja karczm arza. W w ersji opracow anej przez O r-O ta oberżysta w ydaje na sie bie wyrok i niechcący dokonuje sam osądu. Ów chciw iec, pożądający zaw artości tajem niczej torby, czeka na sen kraw czyka. W ymawia w ów czas zaklęcie i ... do staje nauczkę: „A w tem z torby kij w yskoczy i nuż grzm ocić plecy jeg o , a prze
Elżbieta Szefler — Refleksje na tem at wyboru tekstu lite rackieg o. 187 maw iać: — Oddaj cudze! A, nie kradnij! Pilnuj sw ego!”5. K raw czyk ułatw ił mu to zadanie, zdradzając słowa zaklęcia. Zem sta dokonała się w ięc ja k gdyby sama, bez czynnego udziału osoby poszkodow anej. Śm iało m ożna stw ierdzić, że w za sadzie nie w idać naw et ze strony m łodego kraw czyka takiej chęci.
W omawianej wersji baśni zakłada się jednak niejako z góry, że ktoś m usi zo stać ukarany. Ale kto i dlaczego? Tego czytelnicy nie w iedzą dokładnie jeszcze w ów czas, gdy najm łodszy syn dostaje od swego m ajstra snycerskiego nagrodę za pracę. Jest nią torba z kijem wewnątrz. Chłopiec mówi wówczas: „Torbę przerzucę przez ram ię i m oże mi służyć, ale po co mi kij? Będzie m i tylko zbytecznie cią żyć”6. M istrz tłumaczy mu, że tym obroni się przed dokuczaniem innych. Dlaczego jed n ak w tym m om encie zakłada się, iż bohater popada w konflikty i m usi bronić się? Z treści w cześniejszych zupełnie to nie w ynika. Z logicznego punktu w idze nia nie je st to więc uzasadnione. W baśniow ym zaś św iecie teoretycznie w szyst ko je s t m ożliw e. K ontynuując jednakże myśl dotyczącą następstw a zdarzeń i ich logiki, m ożna zastanaw iać się, w jak ich sytuacjach taki p rezent byłby zasadny. W w ersji baśni opracowanej przez Or-Ota, to jeden chłopiec „gubi” podarki i w ra ca do swego m ajstra po następne. Ten natom iast, wreszcie zniecierpliw iony gapio stwem swego ucznia, chce nauczyć go pewnej przezorności. Niekoniecznie jednak zakłada, iż rów nocześnie należy mu się kara fizyczna. N iew ątpliw ą karę chłopiec poniósł przecież ju ż w tych momentach, gdy ukradziono mu cenne podarki, stano wiące zapłatę za rzetelną, uczciw ą pracę. Zatem być może ma być tylko „odkryw cą” sw ego prześladow cy i obserw atorem jeg o klęski (ponoszonej kary cielesnej, w stydu i podjętej decyzji zwrotu przyw łaszczonych przedm iotów). W alternatyw nym rozw iązaniu zakłada się jednak, iż sam bohater m usi ponieść podw ójną karę, aby zrozum iał swój błąd i nie popełniał go więcej razy. W sytuacji, gdy m am y do czynienia z trzem a bohateram i — braćm i (w ersja G rim m ów w przekładzie R.A.F. — w Raciborzu), kara przez nich ponoszona za spraw ą m ajstra może być zasad na również w pewnych tylko okolicznościach. M ożna by j ą uznać za słuszną wtedy, gdyby bohaterow ie kolejno trafiali po naukę do jednego mistrza. A le tak przecież nie je s t i to pow oduje absurdalność sytuacji karania takiego, ja k przedstaw ione w książce. Z treści w ynika ponadto, iż bracia p iszą do siebie listy, inform ując się naw zajem o ważnych wydarzeniach ze swego życia. I w tym brak logiki oraz kon sekwencji. Przecież byli w ypędzani z domu jeden po drugim i w ędrow ali w świat osobno. K ażdy kolejny syn nie w iedział w ięc, co dalej działo się w dom u ojca i jak ie postanow ienia podejm ow ał stary kraw iec. Św iat je s t długi i szeroki. Jak więc znaleźć brata, o którego losach nie w ie się niczego? Po drugie: kto m ógł po zwolić sobie na korespondencję w erze m ierzenia m ateriału łokciem kraw ieckim ,
s W ydanie baśni O ppm ana z 1956 roku.
188 Nauczyciel i Szkoła 2(9) 2 0 0 0 chodzenia w sukm anach (ilustracja tow arzysząca tekstow i) i term inow ania u m i strzów ? I ja k taka korespondencja w yglądała? Czy ci chłopcy w ogóle um ieli p i sać? Zw łaszcza że byli to ubodzy wieśniacy, którzy nie ukończyli żadnych szkół... W utw orze znajdujem y natom iast informację: „B racia m u napisali, ja k nieuczci w y karczm arz pozbaw ił ich czarodziejskich przedm iotów ”7.
Z tekstu w ynika też, że w łaśnie po tym liście m łody snycerz otrzym ał, w na grodę za dobre zachow anie i p iln ą pracę, torbę z kijem. L ogika konstrukcji utw o ru nakazuje, aby poinform ow ać czytelnika, iż chłopiec opow iedział historię b ra ci swem u m ajstrowi. Konsekwencją tegoż byłby w ybór rodzaju nagrody i jej zasad ność. Jedno je st pewne: to najm łodszy syn okazuje się w ybaw icielem rodziny. U ru cham iając działanie czarodziejskich sił, odzyskuje skarby utracone przez braci.
O m aw iany utw ór m ógłby w zasadzie zakończyć się tym , że goście ucztow a li, a kraw iec odpoczyw ał po trudach pracow itego życia w radości i dostatku (tak kończy się on w w ersji Or-Ota). N ie został jed n ak przecież zakończony w ątek do tyczący kozy, która — w ygnana przez kraw ca — przepadła gdzieś w św iecie. Z a m ykanie akcji w ystępuje w ięc ja k gdyby po raz drugi. Z ostają tu w yjaśnione kon sekw encje w ygolenia kozie sierści na głowie. W stydziła się pokazać kom ukolwiek i ukryła w lisiej norze. Lisica przyw ołała na pom oc zw ierzęta i w ypłoszyły one to groźne, straszne zwierzę, które w ciem ności błyska w ielkim i oczyma. I w tedy koza „(...) zabeczała i ja k szalona pobiegła przed siebie tak, że nikt do dzisiaj nie wie, dokąd”8. W innych wersjach opow ieści o kozusze kłam czusze spotykam y odm ien ny finał. Jeden z nich je st taki: „Szczypaw ka poszła do nory, w eszła kozie do ucha, a ta z bólu musiała uciekać. Dopiero w tedy lisica zobaczyła, że to koza. Czego w ie śniak nie d o k o ń czy ł, tego d o k o n ała lisic a ”9. W w ersji o p raco w an ej p rzez J. Porazińską m ała Z azulka w yplątuje z obolałej kozy m iotającego się i kłujące go jeża. K oza, w dzięczna za to, przyznaje się gospodyni do w iny i ta z otw artym i ram ionam i w ita w ypędzoną w cześniej dziew czynkę. „Do dziś dnia za góram i, za lasami żyją szczęśliwie gospodyni, Zazulka i koza. Teraz, gdy koza ju ż nie kłam ie, trzeba j ą jak o ś inaczej nazw ać. A le ja k ? M oże w y w łaśnie znajdziecie dla niej dobrą nazw ę?” 10.
Siedząc różnorodne konstrukcje utw orów o zbliżonej treści, podobnie ja k tu ukazane, a także porów nując je z innym i11, uczniow ie zastanaw iają się nad treścią i form ą owych modyfikacji. N iew ątpliwie takie działania służą budow aniu podstaw św iadom ości literackiej dzieci. Praw dopodobnie m ogą w pływ ać rów nież na u do skonalanie w ypow iedzi tw órczych uczniów (w form ie tzw. sw obodnych tekstów
7 Op. cit. " Op. cit.
9 O kozie. [W:] Bożena Néěm cov: Baśnie czeskich dzieci. Pojezierze. Olsztyn 1990, s. 245-246. 10 J. Porazińska: Kożucha Kłamczucha. N asza K sięgarnia. W arszaw a 1983.
Elżbieta Szefler — Refleksje na tem at w yboru tekstu lite rackieg o. 189 czy opow iadań tw órczych) pod w zględem w ielości pom ysłów w zakresie treści, kon stru k cji w ypracow ania (np. w ielow ątkow ość i łączen ie w ątków , czerpanie m otywów z własnych dośw iadczeń czytelniczych, logika w ypow iedzi i logika nar racji, barwność stylu, zasadność zakończenia). U starszych dzieci, m ających więcej dośw iadczeń czytelniczych i w ielokrotnie stykających się z tak ą form ą pracy, w pracy tw órczej m ożna w yjść też np. od zakończenia utworu. Podać dzieciom m oż na tylko je d n o zakończenie lub kilka je g o w ariantów . Z adaniem dzieci będzie w ów czas próba odtw orzenia treści, doprow adzającej do określonych, podanych konsekw encji. Sam odzielne próby literackie w tym zakresie m ogą przez dłuższy czas poprzedzać w yłącznie w ypow iedzi (opow iadania) ustne. Innym ćw iczeniem m ogą być próby rozdzielania różnych w ątków w utw orze i budow anie nowych, od rębnych opowieści. Warto przy wszystkich tych ćwiczeniach pam iętać, aby nie w y korzystyw ać w yłącznie w arstwy słownej utworów, lecz uwzględnić także ilustracje tow arzyszące tekstow i. Zwracam też szczególną uw agę na to, aby nauczyciel do konujący ich doboru zastanow ił się, które ilustracje posiadają w artości nie tylko inform acyjne, lecz charakteryzują się rów nież w aloram i artystycznym i. Ilustracje oraz tekst om aw ianej przeze m nie książki, w ydanej przez R.A.F. z R aciborza, nie posiadają takich w artości. Przekład utworu jest, m oim zdaniem , w ręcz nieudolnie dokonany12. O dtw orzona zastała wprawdzie dzięki niem u treść utw oru, ale nie od daje ona jeg o „klim atu” . Zam iast więc w dzięcznego, m elodyjnego, łatw o „w pada jącego w ucho” tekstu, czytelnik otrzymuje praw ie faktograficzną relację. Przykła dem niech służą w stępy do utw oru autorstw a A. O ppm ana oraz w tłum aczeniu ra ciborskim :
1. „Był sobie biedny krawiec i m iał syna jedynaka. Zawsze im się licho działo. Lecz raz przyszła bieda taka, że w chałupie naw et chleba nie zostało ani kęsa; cóż dopiero jajek , m leka lub sm acznego kaw ał m ięsa!” 13
n — K.W. W ójcicki: Koszałki opałki. [W :] Kwiat paproci i inne baśnie polskie. Wybrana i w stępem opatrzyła H. L ebecka. W ydaw nictw o P olskiego Tow arzystw a Przyjaciół K siążek. W ar szaw a 1986.
— Dwaj bracia rodzeni. [W:] W. D obaczew ska: Złota studzienka. N asza K sięgarnia. W ar szaw a 1956.
— O ośle, stoliku i kiju samobiju. [W :] J. Jacobs: Baśnie angielskie. N a sz a K sięg arn ia. W arszaw a 1963.
— E. Szelburg-Zarem bina: Kije samobije. W ydaw nictw o Polskiego Tow arzystw a Przyjaciół K siążek. W arszaw a 1988.
— M. Pyda: Zaczarowany stolik. „Ś w ierszczyk” 1988/25.
— Biedak i chciwy bogacz. Wyd. Biuro P ropagandy R adzieckiej Sztuki K inow ej. M oskw a 1982.
12 J. W. G rim m : Stoliczku nakryj się, op. cit. 13 O r-Ot: Stoliczku nakryj się, op. cit.
190 N auczyciel i Szkota 2(9) 2 0 0 0 2. „D aw no, daw no tem u żył sobie stary kraw iec, który m iał trzech synów i kozą. Koza swoim mlekiem w szystkich żywiła i dlatego m usiała mieć dobrą opie kę i codziennie dobrze się napaść” .14
Inne porów nyw alne konstrukcje, to np.:
— „Tylko karczm arz nie spal. Myśl o zaczarowanym stoliku nie opuszczała go. Przypomniał sobie, że w komórce wśród staroci ma bardzo podobny stolik. Po cichutku go przyniósł, a widząc, że chłopiec twardo śpi, ostrożnie go wymienił” (R.A.F.);
— „Więc gdy kraw czyk się położył, czas nadarzył się sposobny. Oberżysta za brał stolik i postaw ił tam podobny” (Or-Ot).
Są w omaw ianej książce błędy gram atyczne (np.: „zapytał się” ; „N iedźw iedź się jej spytał” ; „przyjm ie m ię”), a także pow tórzenia określeń i zw rotów w bliskim sąsiedztw ie. Błędnie stosow ane są także znaki określające dialog i m yśli odautor skie. Np. uczeń klas niższych (a taki przede w szystkim je s t potencjalnym czytel nikiem tego utw oru), uczący się czytania z podziałem na role, nie pow inien mieć bezpośredniej styczności w zrokowej z tym tekstem , a najw yżej m oże go w ysłu chać. W przeciw nym razie całkow icie zagubi się w oznaczeniach ról. Oto przykła dy nieudolności redakcyjnych:
1) „Poczekaj, ty niewdzięcznico! — zawołał. — U rządzę cię tak, że ju ż nigdy nie zjaw isz się u uczciw ych m istrzów kraw ieckich” .
2) „Co przyniosłeś z w ędrów ki?” — „C enną rzecz, ojcze. Kij w torbie” . — „Co? — zdziw ił się ojciec — kij? P rzecież kij m ożesz sobie w yciąć z każdego drzew a!” 15
Brak tu konsekw encji w stosow aniu myślników, cudzysłowów. Raz zdarza się nadm iar zastosow anych znaków, a innym razem ich brak.
Bilansując dokonany przegląd raciborskiego przekładu i w ydania baśni G rim mów „Stoliczku nakryj się” stwierdzam, iż wydawca winien zdecydow anie bardziej zadbać o dobry, literacki przekład oraz w artościow ą artystycznie ilustrację. W sytu acji dużej konkurencyjności na rynku wydawniczym, jak ą obecnie spotykamy, szansę przebicia się ma wyłącznie książka najlepsza. Tą drogą uczulam również nauczycieli, aby mieli świadomość funkcjonowania złej literatury i w dodatku niestarannie w y danej. Zatem ich zadaniem staje się jej właściwa selekcja, ale i jednoczesne, stop niowe wyposażanie ucznia w instrumentarium umożliwiające mu własną, samodziel ną ocenę i wybór. Wydaje się, że jednym z takich sposobów osiągnięcia celu jest budowanie świadom ości literackiej dzieci m. in. w takich zakresach, jakie w niniej szym opracow aniu starałam się lansować. Słuszność przyjętego kierunku działań upatruję i w tym, iż umożliwia on dziecku odkrywanie pew nych prawd (np. o do brych i złych autorach, przekładach, wydawcach itp., albo o tym, co jest literaturą, a co nią nie jest lub być nie powinno) w miejsce ich przyswajania (podawania i przyj m ow ania jako pew nik, bez dowodów).
