Piotr Kowolik
Ks. prof. dr hab. Józef Adam
Pastuszka (1897-1989) : twórca
psychologii polskiej i filozofii religii
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (18-19), 441-445
Ks. prof, dr hab. Józef Adam Pastuszka (1897-1989)
Twórca psychologii polskiej i filozofii religii
Ks. prof, dr hab. Jó ze f A dam Pastuszka urodził się 28 lutego 1897 roku we wsi R zeczniów ek, gm ina Rzeczniów, daw ny pow iat Iłża, w ówczesnej guberni radom skiej, obecnie w ojew ództw o św iętokrzyskie, pod zaborem rosyjskim . O jciec m iał na im ię Franciszek, m atka Tekla, pochodząca z W róblewskich. M ieli 18-m orgow e gospodarstw o. O d siódm ego roku życia uczęszczał do czteroletniej, tzw. szkoły po czątk o w ej w sw ojej w si R zeczniów ek, w której b y ł ce lu jący m uczniem . W w ieku 11 lat zaczął uczęszczać do 6-klasow ego państw ow ego progim nazjum m ęskiego w Sandom ierzu, gdzie językiem w ykładow ym był języ k rosyjski, a tylko lekcje religii i języka polskiego, w wym iarze dwóch godzin tygodniowo były w ykła dane po polsku.
W 1912 roku, w stąpił do niższego Sem inarium D uchow nego w Sandom ierzu, lecz nie skończył edukacji, gdyż w czerw cu 1915 roku w raz z rodzeństw em został ew akuow any na w schód do Brzeźcia.
W 1917 roku sam odzielnie dotarł do Petersburga, gdzie do 1918 roku odbyw ał specjalistyczne studia w sekcji dogm atyczno-biblijnej praw osław nej A kadem ii Duchownej w Petersburgu.
W lipcu 1918 roku pow rócił do kraju, skąd w krótce w yjechał na dalsze studia do Insbrucku w Austrii. W czasie w akacji, w 1919 roku w Sandom ierzu otrzym ał św ięcenia kapłańskie. W rok później, w 1920 w Insbrucku uzyskał stopień doktora teologii, na podstaw ie rozpraw y napisanej w język u łacińskim na tem at: ,JDe p rivi
legio canonis” . N adal kontynuow ał studia, uzyskując w 1921 roku stopień licen
cjata filozofii.
N ależy podkreślić, iż w bardzo m łodym w ieku, bo m ając zaledw ie 24 lata, ks. J.A. P astuszka zdobył, aż dw a tytuły naukowe.
Po pow rocie do kraju, został m ianow any profesorem filozofii w Sem inarium D uchow nym w Sandom ierzu, gdzie uczył także języ k a niem ieckiego.
Ks. prof. Jó z e f A dam Pastuszka żył w czasach w ielkich przem ian dokonujących się na św iecie i w kraju. U rodził się bow iem j ako poddany rosyj ski, przeżył trudne losy tułacza w czasie I w ojny św iatow ej, a także niebezpieczeństw a rew olucji 1917 roku. D ane M u było zaznać radości pow stania niepodległej Polski, a je d n o cześnie był św iadkiem jej tragicznego upadku w 1939 roku. N ie ulega w ątpliw o
ści, że w szystkie te w ażne w ydarzenia w raz z kolejnym odrodzeniem ojczyzny, z a z n a c z o n e re p re s ja m i ze s tro n y w ła d z , m ia ły o g ro m n y w p ły w n a ż y c ie ks. J. A. Pastuszki. W ydaje się zasadne stw ierdzenie, że sytuacja polityczna w Polsce spow odow ała, że ks. P rofesor z jeszcze w ięk szą m o cą pośw ięcił się na uce.
B ędąc w ykładow cą w sem inarium , w ciąż sam odzielnie się kształcił, jeżdżąc corocznie do Insbrucku, gdzie zbierał m ateriały do rozpraw y doktorskiej z filozofii. Pracę napisaną po łacinie na temat: „D e origine p otestatis civilis inxta R. Bel-
larminium ”, obronił w 1925 roku, uzyskując tytuł doktora filozofii.
Przez kolejne lata zbierał m ateriały i pracow ał nad rozpraw ą habilitacyjną z filo zofii, na temat: „N iem aterialność duszy ludzkiej u św. A u g u styn a ”. W tym celu przebyw ał w Paryżu i w M onachium , studiując w tam tejszych bibliotekach intere sujące Go materiały.
W m aju 1930 roku ks. J.A. Pastuszka przystąpił do kolokw ium habilitacyjnego na W ydziale Teologii U niw ersytetu W arszaw skiego, które zdał z w yróżnieniem . Jego rozpraw a habilitacyjna ukazała się drukiem w serii: „Tow arzystw a W iedzy C hrześcijańskiej” K atolickiego U niw ersytetu Lubelskiego. W tym sam ym roku, jak o docent filozofii, został kierow nikiem K atedry Psychologii oraz zastępcą pro
fesora na W ydziale Teologii Katolickiej U niw ersytetu W arszawskiego, gdzie pro wadził wykłady z filozofii religii, psychologii religii oraz filozofii współczesnej.
Od października 1934 roku rozpoczął pracę jak o profesor nadzw yczajny W y działu Hum anistycznego K atolickiego U niw ersytetu Lubelskiego.
Życie ks. prof., Józefa A dam a Pastuszki było ściśle zw iązane z u staw iczną pra ca nad so b ą z doskonaleniem i poszerzaniem w iedzy naukow ej. Jego w iedzę, nie przeciętny intelekt i ogrom ną erudycje doceniano ju ż w ów czas w kraju, czego dow odem była propozycja objęcia K atedry Filozofii, która otrzym ał w 1936 roku z U niw ersytetu Jana K azim ierza w e Lw ow ie, której nie przyjął, a także w 1937 roku propozycja Wydziału Teologii Katolickiej Uniwersytetu Warszawskiego, z której rów nież zrezygnow ał, skupiając się na pracy naukow o - dydaktycznej w K atolic kim U niw ersytecie Lubelskim .
W 1938 roku, ks. P rofesor został w ybrany dziekanem W ydziału N auk H um ani stycznych KUL, gdzie nadal prow adził w ykłady z psychologii, podstaw ow ych za gadnień filozofii, psychologii społecznej, psychologii religii oraz charakterologii.
W raz z w ybuchem II w ojny św iatow ej, poszukiw any był przez gestapo za k ry tyczne publikacje o ideologii rasistow skiej. Z m uszony był w ów czas ukryw ać się w rodzinnych stronach, w Lipowej pod O patow em , gdzie udało M u się przeżyć całą okupację. B ył kapelanem sióstr szarytek i pisał sam otnie prace naukow e.
W kw ietniu 1945 roku w rócił do Lublina, gdzie objął swoje poprzednie stanow i sko i obow iązki Profesora KUL.
N astały trudne czasy w zm ożonych represji stalinow skich, w w yniku których usu nięto ze stanow iska rektora K U L ks. prof. A. Słom kow skiego i przez trzy m iesią ce, do grudnia 1951 roku, ks. prof. Jó z e f Pastuszka pełnił obow iązki tej uczelni. N iestety, w 1952 roku został usunięty z K U L i w ów czas zm uszony był przenieść się do Sandom ierza, gdzie przez dw a lata był Profesorem w Sem inarium D uchow nym , ale rów nież z tego stanow iska m usiał zrezygnow ać, na żądanie w ładz pań stw ow ych.
Po „październikowej odw ilży”, w lutym 1957 roku, ks. prof. J.A. Pastuszka w ró cił na KUL, gdzie w ybrano go dziekanem W ydziału Filozofii Chrześcijańskiej. N ie objął jed n ak tego stanow iska, lecz pośw ięcił się pracy naukow ej, pisarskiej oraz dydaktycznej. Ponadto zajął się organizacją nowego Studium Psychologii, obejm u jąc kierownictwo specjalizacji filozoficzno-psychologicznej. Sekcją tą kierował przez w ie le lat, n aw et po p rz e jś c iu n a em e ry tu rę , w lip cu 1969 ro k u , w w ie k u 72 lat.
K siądz prof, dr hab. Jó z e f A dam Pastuszka w sposób nie podlegający dyskusji, w pełni zasłużył sobie na m iano organizatora nauki. W 1946 roku zorganizow ał Wydział Filozofii Chrześcijańskiej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W 1957 roku na tej samej uczelni utw orzył kom pleksow e studia psychologiczne. W 1958 roku był organizatorem O gólnopolskiego Zjazdu R ektorów i Profesorów Z akła dów Teologicznych w Polsce.
W 1967 roku zorganizow ał w Lublinie konferencję naukow ą w ykładow ców psychologii w sem inariach duchow nych, a w 1969 roku tak ą sam ą konferencję we W rocławiu.
Był założycielem Polskiego Tow arzystw a Psychologicznego, które pow stało w 1946 roku. Ponadto był czynnym członkiem Polskiego Tow arzystw a Filozoficz nego.
N a szczególną u w agę zasługuje jeg o członkostw o, czynnie w spółpracującego z P olską A kadem ią U m iejętności. B ył także członkiem rzeczyw istym Tow arzy stw a N aukow ego K U L oraz członkiem K om isji E piskopatu Polski do Spraw N a uki.
J.A. Pastuszka był ponadto członkiem w ielu kom itetów redakcyjnych czasopism naukow ych.
Z a całokształt jeg o działalności w yróżniony został następującym i tytułam i: w 1938 roku - „Tajny Szam belan O jca Ś w iętego”,
w 1964 roku - „P rałat H onorow y O jca Ś w iętego” , w 1969 roku - „Profesor H onorow y K U L ” .
Ks. prof. Jó ze f A dam Pastuszka za sw oją p racę nau ko w ą i całokształt dorobku twórczego, organizatorskiego został odznaczony najw yższym i honoram i państw o wym i, m.in. w 1978 roku „K rzyżem K aw alerskim O rderu O drodzenia P olski” .
niki Filozoficzne”; w latach 1958-1961 „Rocznika Teologiczno-Kanonicznego” oraz w okresie 1961-1964 „Zeszytów N aukow ych K atolickiego U niw ersytetu L ubel skiego” .
D orobek naukow y J. Pastuszki je s t ogromny. Do 1930 roku ukazało się 60 publi kacji Jego autorstwa, pośw ięconych filozofii religii oraz historii filozofii. Następnie Jego zainteresow ania w yraźnie skrystalizow ały się w kierunku psychologii. Jako pionier w Polsce podjął tem atykę psychoanalizy i szczegółow o opracow ał psycho logię A. Adlera.
Po w ojnie w ydał dw a tom y „P sychologii o g ó ln ej”, a w 1961 roku ukazało się trzecie w ydanie, znacznie uzupełnione. W tym sam ym czasie ks. P rofesor w ydał szereg publikacji dotyczących koncepcji człow ieka, nie przedstaw iając w łasnych w izji, lecz brał pod u w agę różnorodność prezentow anych tem atów w tej dziedzi nie.
Pod koniec lat pięćdziesiątych, pracow ał nad zagadnieniem charakteru człow ie ka. P rzygotow ał także ogrom ny: „ Słow n ik filo zo ficzn y ”, w układzie dw óch czę ści: „ S ło w n ik p o ję ć filo z o fic z n y c h ” oraz „ S ło w n ik p is a r z y filo z o fic z n y c h ”. W 1971 roku w ydał obszerny tom: „H istorii p sy c h o lo g ii”.
Ks. J. P astuszka m iał genialną pam ięć, szerokie zainteresow ania i w ybitną inte ligencję. B ył eradytą, znającym w ażniejsze języki europejskie.
N a szczególną uw agę zasługuje jeg o koncepcja nauki, która w edług Profesora je st wiedzą, a nie sztuką i m a przede w szystkim na celu poznanie, zorientow anie na w ykrycie praw rządzących faktam i psychicznym i. W opisie faktów psychicznych należy przyjąć m etody i zasady opisu w ypracow ane w edług założeń podejścia praktykow anego w naukach przyrodniczych, tzn. m etody obserw acji analizy i m e tody w yjaśniania przyczynow ego w ytłum aczenia przy opracow yw aniu tychże d a nych.
D orobek naukow y Józefa A. Pastuszki obejm uje ponad 337 pozycji, w tym 23 książki. Oto w ażniejsze pozycje zwarte.
N iem aterialność duszy ludzkiej u św. A ugustyna. Lublin 1930 • W spółczesne kierunki w filozofii religii. W arszawa 1932
K ryzys kultury a religia. W arszaw a 1932 Filozofia w spółczesna. W arszaw a 1936
Psychologia indywidualna. Studium krytyczne. Lublin 1938 • Filozofia i społeczne idee Hitlera. Lublin 1938
• Z filozofii i psychologii kom unizm u. Lublin 1938 • R asizm jak o św iatopogląd. Lublin 1939
Psychologia ogólna. Lublin 1946
Psychologia środow iska w iejskiego. Lublin 1946 • P sychologiczne źródła niewiary. Lublin 1946
• Idea człow ieka w e w spółczesnych poglądach filozoficznych. Lublin 1947 • F ilozofia a religia. Lublin 1947
M aterialistyczna a katolicka koncepcja człow ieka. L ublin 1947 Filozoficzne i em piryczne pojęcie osoby ludzkiej. Lublin 1948 Psychologia społeczna. Lublin 1948
» C harakter człow ieka. Struktura, typologia. D iagnostyka psychologiczna. Lublin 1962
Koncepcja człowieka bliźniego w egzystencjaliźmie Heideggera. Lublin 1966 • K oncepcja człow ieka w psychoanalizie Freuda. Lublin 1967
• K apłan - człow iek - duszpasterz. Poznań 1967 H istoria psychologii. Lublin 1971
Ponadto pisał o filozofii św. Augustyna, zw iązku filozofii z religią, indyw idualno ści św. Tom asza z A kw inu, o film ie, o ascezie życia człow ieka, psychologii Żyda, 0 kryzysie w życiu um ysłow ym . O publikow ał artykuły, które dotyczyły w artości filozofii chrześcijańskiej na tle now oczesnych prądów filozoficznych. Inna grupa prac zw iązana była z zagadnieniam i kapłaństw a i religijności człow ieka.
B ogaty dorobek tw órczości naukow ej św iadczy o intensywnej pracy pisarskiej J.A. Pastuszki. W ydaje się zasadne stw ierdzenie, iż ks. prof, dr hab. Jó z e f A. Pastuszka był człow iekiem ogrom nej pracow itości i w szechstronnej wiedzy, a ce chy te utrw aliły jeg o geniusz twórczy. U w ażany je s t za nestora polskiej psycholo gii, był głów nym przedstaw icielem konfesyjnej psychologii religii w Polsce. Jako jeden z pierw szych w kraju zainteresow ał się „m odną” w tedy na Zachodzie psy
choanalizą. Sporo czasu pośw ięcał problem atyce koncepcji człow ieka, a w szcze gólności interesow ał się charakterologią. W działalności dydaktycznej koncentro wał się na zagadnieniach psychologii ogólnej, charakterologii, psychologii społecz nej, psychologii pastoralnej i historii psychologii.
J.Pastuszka był człow iekiem w ielkiego formatu, kapłanem z charyzm ą, w ielkim uczonym, obdarzonym w ybitną inteligencją i intelektem oraz naukow cem o ogrom nej pracow itości i system atyczności, a w szystkie te cechy w ykreow ały w ybitnego uczonego, którego dzieła m im o upływ u lat nic nie straciły ze swej aktualności 1 ważności.
Ks. P rofesor zm arł 15 stycznia 1989 roku i pochow any został na cm entarzu w Sandom ierzu.
1 Pełną bibliografią prac J, Pastuszki znajdzie Czytelnik: H.I.Szum ił, Bibliografia prac ks. prof, dr hab. Józefa Pastuszki „Studia Sandom ierskie” 1980, n r 1; H.I. Szum ił, B ibliografia podm iotow a i przedm ioto wa ks. prof. Józefa Pastuszki "Zeszyty N aukow e K atolickiego U niw ersytetu L ubelskiego" 1990, nr 1-4.
