Christa Kouschil
Rozwój osadnictwa w Xl
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 1, 44-59
Ch r i s t a Ko u s c h i l
B e rlin
ROZW ÓJ O SA D N IC TW A W X III I XIV STU LEC IU NA O B SZA R ZE W SC H O D N IEG O NAD ODRZA W opracowaniu niniejszym będzie podjęta próba wglądu w proces przebudowy ustroju rolnego w średniowieczu na obszarze wschod niego nadodrza, na przykładzie - położonego w bliskim sąsiedztwie Gorzowa Wielkopolskiego - klasztoru Zemsko-Bledzew.
W iąże się z tym zam iar w ykorzystania, w m iarę m ożliw ości, wiarygodnych opracowań o W ielkopolsce. Inne regiony w schod niego nadodrza (Pom orze lub Śląsk) nie będą objęte badaniam i ze względu na m ający tu m iejsce inny stan rzeczy. W ym agałoby to gruntownego rozpoznania now oczesnych badań nad osadnict wem w Polsce, bow iem wyniki badań dotyczące jednej części kraju nie mogą być odniesione do innych regionów ze względu na różne okoliczności ich rozwoju *.
Podany w tytule term in „rozwój osadnictw a” naw iązuje do dziś używanego term inu „przebudow a ustroju rolnego w średnio w ieczu” 2. Moje dociekania mają wykazać, czy również wyróżniany przeze mnie termin „przebudowa ustroju rolnego w średniowieczu” je s t dostatecznie nośny. W każdym razie odcina się on od p oję cia takiego jak „niem ieckie osadnictw o w schodnie” , „niem iecka kolonizacja na w schodzie” , „niem iecka działalność na w scho dzie”. Trafne wydaje się natomiast określenie polskie „osadnictwo na prawie niem ieckim ”, poniew aż specyfiką XIII i XIV wieku je st wprow adzenie tu w życie praw a niem ieckiego.
W celu przeprow adzenia dowodu w sprawie badań dotyczą cych przebudowy ustroju rolnego w XIII i XIV wieku, niezbędnym
Rozwój osadnictwa w XIII i XIV stuleciu...
45
jest uzupełnienie treści niniejszego opracow ania o prześledzenie badań nad wczesnośredniowiecznym procesem osadnictwa w Wiel- kopolsce. D latego pragnę najpierw zająć się opracow aniam i na temat wybranych wyników badań nad osadnictw em w Polsce we wczesnym średniow ieczu.Aż do obecnych czasów w naukow ych publikacjach niem iec kich utrzym uje się stereotypow e pojęcie „przestrzeni niezasied- lonych” w krajach słowiańskich jeszcze w późnym średniow ieczu3.
„Jeszcze na początku XIII stulecia P olska była rzadko zalud niona. Bardzo ekstensyw nie prow adzona gospodarka rolna mogła wyżywić tylko niew ielu ludzi. Jedynie gdzieniegdzie znajdow ały się osiedla nierolnicze” 4.
Tego rodzaju publikacje tworzą obraz historyczny, według któ rego przebudow a ustroju rolnego na praw ie niem ieckim w XIII i XIV stuleciu trafiła tu jako wym óg cy w ilizacyjn y3.
Na tym tle wyniki badań nad osadnictw em w Polsce wydają się bardziej w yraziste. Cenne, uzasadnione archeologicznie prace naukowe o różnych m ikroregionach dotyczą w szczególności te renów W ielkopolski. Przykładem takiego podejścia są prace Zofii Hilczerówny (K urnatow skiej) o obszarze nad górną i środkową Obrą od VI do początku XI s tu le c ia 6, ja k też bardzo liczne opra cowania na tem at osadnictw a obszaru nad W artą i N otecią oraz na Ziemi Lubuskiej, a przede w szystkim szczególnie interesujące badania S. K urnatow skiego i A. W ędzkiego 7.
Ogólnie rzecz biorąc wynika z nich, iż w W ielkopolsce znaj dują się w ystarczające m ateriały archeologiczne, aby określić główne kierunki osadnictw a w regionie.
Ten pogląd prezentują przede wszystkim wymienieni ju ż Z. K ur natowska i S. Kurnatowski. K onkluzje ich badań są następujące: - W W ielkopolsce w okresie od I do VI wieku użytkowano do celów rolniczych 16-20% gruntów, z czego najwyżej 5-6% inten sywnie. Część intensyw nie uprawiana obejmowała najlepsze grunty na dnie dolin, przy gęstości zaludnienia 20-30 m ieszkańców na km 2, podczas gdy ogólna gęstość zaludnienia w owym czasie wynosiła jedy nie 1,5 m ieszkańca na k m 2.
Działalność gospodarcza była w ielostronna i obejm owała tak samo rolnictw o i hodow lę bydła, ja k rów nież zbieractw o i w du żej m ierze ogrodnictw o.
- W V wieku dokonuje się tu w pełni zwrot ku bardzo jednos tronnej uprawie zbóż. Rozwój ten związany był z szybkim roz szerzaniem obszarów zaludnionych. Obejmowało to na początku X stulecia już 20% i w końcu XIII wieku nawet około 40% ogólnej powierzchni Wielkopolski; 10 do 20% stanowiły grunty orne. Gęstość zaludnienia wynosiła ogółem, na początku X stu lecia około 3 mieszkańców na km2, zaś w końcu stulecia 8 do 9 mieszkańców na km2.
- Wieki od VI do VIII, podobnie jak XI do XIII charaktery zowały się nieznaczną stabilizacją osadnictwa wiejskiego. Osady przemieszczały się po X wieku z dna dolin na wyżyny8.
S. Kurnatowski ujął bardzo plastycznie swoje wyniki badań naukowych, które przedstawił w roku 1973 na polsko-francuskim seminarium w Paryżu w postaci poniżej przedstawionych tabel:
R yc. 1. Ś re d n i p r z y r o s t strefy in te n sy w n ie js ze j e k s p lo a ta c ji g o sp o d a r c z e j w e w c ze sn y m śr e d n io w ie c z u , na je d e n w iek. W y lic zo n y w p ro c e n ta c h p o w ie r zc h n i e k sp lo a to w a n e j w p o p rz e d n ie j fa zie .
Ryc. 2. Wykres w zrostu strefy ek
splo a ta cji i zm ian g ę sto śc i zalu dn ie nia we wczesnym średn iow ieczu :
1 - wzrost w ielkości strefy inten
sywniejszej eksploatacji w procentach pow ierzchni całego obszaru W ielko polski zachodniej;
2 - przeciętn a g ę sto ść zalu dn ie nia całego obszaru W ielkopolski za chodniej w osobach na k m 2;
3 - g ę s to ść za lu d n ie n ia stre fy
Rozwój osadnictwa w XIII i XIV stuleciu...
47
Oba wykresy dowodzą, że zdecydow any przyrost strefy inten syw niejszej eksploatacji gospodarczej w W ielkopolsce miał m iej sce przed X III/X IV wiekiem.Jak wynika z tych badań, osadnictw o w iejskie w XIII i XIV wieku traci swój szczególny charakter, który mu w w ydaw nict wach historycznych - przynajm niej niem ieckich - je s t dotąd przypisyw any.
W 1971 r. Zofia Podwińska zaprezentow ała swoje aktualne wyniki badań na tem at w czesnośredniow iecznego procesu osad nictwa w różnych częściach Polski. Jej osiągnięcie polega przede wszystkim na tym, że podkreśla ona różnice zachodzące w p ro cesie przebudowy ustroju rolnego wsi i procesu feudalizacyjnego w poszczególnych częściach kraju. Podw ińska dowodzi, że we wczesnym średniow ieczu - do XIII stulecia - wsie, szczególnie w W ielkopolsce i na Kujawach, m iały charakter „źreb”. N iew ąt pliwie ten we wczesnym średniow ieczu efektyw ny i elastyczny charakter wsi w końcu stałby się przeszkodą do dalszego wzrostu efektywności gospodarczej i byłby przeżytkiem .
Stało się więc jasne, że kolonizacja na praw ie niem ieckim położyła kres tej formie osadnictw a. Na m iejsce „źreb” wszedł „łan” lub „w łóka” 10.
O przebudowie ustroju rolnego w Wielkopolsce
w X III i X IV wieku
Na podstaw ie referow anych wyników badań, dotyczących ge nezy rozwoju osadnictw a we w czesnym średniow ieczu na terenie Polski, pragnę jedynie próbować udow odnić znaczenie niektó rych szczegółów przebudowy ustroju rolnego wsi w XIII i XIV wieku w W ielkopolsce. O pieram się przy tym w pierw szym rzę dzie na m oich badaniach dotyczących posiadłości dużego, po ls kiego zakonu cystersów we wsiach: Łękno, Ląd, Obra, Paradyż, Ołobok i Zem sko. M etodycznie w ażnym było dla m nie dotrzeć do źródeł dobrze opracowanego, możliwie zamkniętego terytorium, wcale lub tylko przez czas krótki podporządkowanego wpływom
feudalnym , które by um ożliw iło analizę ilościow ą i jakościow ą aspektu osadniczego na przestrzeni około 200 lat. Z tej przyczy ny oparłam się na klasztorze cystersów w Zem sku/B ledzew ie. W stosunku do wyżej wspom nianych siedzib zakonu ta je st po łożona bardziej na zachód. K lasztor w Zemsku nie należał do największych. Dla prześledzenia procesu przebudowy wsi w XIII i XIV stuleciu jest on jed n ak szczególnie typowy.
W starszej historiografii niem ieckiej Zem sko uchodzi za „oś rodek germ anizacyjny” w Polsce. Już W inter utrzym yw ał: „M ni si przybyli z D oberlug germ anizow ali z wielką determ inacją” 11. Hertel pisał w sw ojej, opublikow anej w 1928 r. , bardzo cenionej
„Historii byłego klasztoru cystersów w Bledzew ie”: „M nisi... zger-
m anizowali całą okolicę i stw orzyli nam ojczyznę” 12.
Już w XIX wieku niektórzy historycy podejm ow ali ten tem at. Pick w swojej pracy o klasztorze z 1886 r. dow odzi, iż „ścią gani tu niem ieccy rolnicy m usieli trafiać na korzystne w arunki” . „M ożna przypuszczać”, że obszar ten „wcześnie przybrał charak ter niem iecki” 13.
Kuhn był zdania, że klasztor Zem sko, podobnie ja k inne w iel kopolskie zakony cystersów , przew idziany był przez polskich władców do strzeżenia granic 14.
A ktualnie, według m ojego rozeznania, specjalne badania do tyczące klasztoru w Zem sku nie są prowadzone.
K lasztor Zemsko to filia klasztoru w Doberlug na Łużycach Dolnych. Jego członkow ie rekrutowali się do XVI wieku wyłącznie z Niem ców. Jako przem ieszczeni do odległego, na w schodzie położonego klasztoru w W ielkopolsce, m usieli w iele znosić z powodu politycznego odosobnienia. Pomiędzy 1312 a 1326 rokiem przeszedł on w posiadanie m argrabiów brandenburskich. Następnie należał - aż do rozbioru Polski - do państwa polskiego.
D okładna data założenia klasztoru nie je st znana. W edług k ro niki klasztornej z X V III wieku pierw sze wzmianki o filii D ober lug, pod nazwą Now y-D oberlug, w pobliżu wsi Stary Dworek, w ystępują w roku 1232. W ersja ta jedn ak nie je s t udow odniona.
Na podstawie zachowanych dokumentów A. Wyrwa ustala przy bliżoną datę założenia klasztoru w Zemsku na lata 1282-128615.
Rozwój osadnictwa w XIII i XIV stuleciu...
49
Ta opinia, którą akceptuję, w yraża pogląd, oparty przecież 0 bogate źródła, iż osadzanie braci zakonnych nad Obrą było procesem długotrwałym .W 1287 r. w ystępuje po raz pierw szy opat, i to w Zem sku, nie w Nowym D oberlug (KDW. I. nr 5 7 6 )l6.
W żadnej z obu wersji nie natrafiono jednak na opinię, że klasztor pow stał w odosobnieniu lub na pustkowiu. Zarówno S ta ry D w orek jak i Zem sko były, według A. Urbańskiej i S. K urna towskiego, znane ju ż we wczesnym średniow ieczu jak o o sa d y 17. Pokrywa się to z wynikam i badań o innych klasztorach cyster sów w W ielkopolsce, które rów nież na swoje siedziby wybierały w pierw szym rzędzie tereny już z a m ie szk ałe18.
K lasztor D oberlug otrzym ał w 1239 r. od księcia W ładysława Odonica 500 łanów ziemi nad rzeką Ponikw a i w Sokolej D ąb rowie, a także obszar leśny nad dolną Obrą.
D arow izna ta została w 20 lat później potw ierdzona przez syna księcia, Bolesław a, i zw iązana z zezw oleniem na założenie miasteczka, ja k rów nież dalszych wsi na praw ie niem ieckim (vil-
lam forenses in bonis prefatis iure Theutonicó).
Bracia zakonni pozostawali wolni, sam i wybierali formy prawne 1 wykonywali zarówno wyższe, jak i niższe sądow nictw o (KDW I nr 381). W roku 1269 je st w praw dzie m owa o 50 łanach w lesie Sokola Dąbrowa, które są zasiedlane przez m nichów z Doberlug, lub że zasiedlone zostaną (quinquaginta mansis, quos fra tre s de
Dobroluc O rdinis locant vel locabunt) (KDW I nr 439).
W 1287 r. natom iast jeszcze raz nadanych zostanie 500 łanów ziemi, tym razem wyraźnie klasztorow i założonem u w Zem sku (KDW I nr 576).
Z astosow anie na tych terenach zakładania wsi na praw ie n ie mieckim może zgodnie z pow yższym oznaczać, że nie mamy tu do czynienia z terenem niezam ieszkanym , ja k przyjm uje L. H er tel '9.
W tym sam ym czasie, tj. w roku 1259, klasztor Doberlug otrzymał od dwóch m ieszkańców M iędzyrzecza ich posiadłość Maszewo (M ascow) z przyległym i jezioram i, lasam i i łąkam i, rów nież z zastrzeżeniem , żeby tam, szczególnie w lesie dębo wym, założyli niem ieckie wsie.
Bracia zakonni pozostaw ali w dalszym ciągu niezależni, mogli sobie sami dobierać form y prawne (Contulimus etiam eisdem
fra trib u s in predicłe hereditate villas locare Theutonicas, quo- cumque iure ipsi fra tre s fu e rin t decreti) (KDW I nr 375, 376).
W 1293 roku dochodzi, poprzez darowiznę, dalsza część p o siadłości „Mascover Erbes” na własność mnichów (KDW II nr 702). Dokum enty nie mówią w yraźnie, czy chodzi tu o wieś w pob liżu M aszewa (M ascow).
W 1260 roku następuje darow izna wsi Zam bercz (Zem sko) (KDW I nr 385), z którą w iąże się zezw olenie biskupa p o znań skiego z roku 1269 na budow ę klasztoru (KDW I nr 439).
W tych posiadłościach przew idziano także zakładanie wsi na prawie niem ieckim (KDW nr 387).
W edług danych źródłow ych m ajątek klasztoru Zemsko w końcu XIII wieku składał się: ze wsi Zem sko, ściślej nieokreślonego „Erbe M ascow ” z lasem dębowym, jak również z 500 łanów ziemi nad rzeką Ponikw a i „Sokolo Dambroa*’.
M nisi założyli m iasteczko i wsie, oraz wybudowali klaszto r w Zem sku. To był w zasadzie dobry punkt wyjściowy do czyn ności osiedleńczych klasztoru. O czyw iste są trudności zw iązane z zakładaniem wsi dla zasiedlenia ich Niemcami.
C o w y n i k ł o z ty c h w y s iłk ó w ?
Po 30 latach od podarowania 500 łanów ziemi - w roku 1269 - biskup poznański zarządził, iż dziesiąta część, tj. 50 łanów , n a leżeć będzie do klasztoru, ja k tylko zostanie zasiedlona (KDW I nr 439). Można to rozumieć jako dezyderat, lecz także jak o w ska zówkę, iż przedsiębrane były pow ażne wysiłki zm ierzające do zasiedlenia. W ydaje się jednak, że nie były one zbyt skuteczne, poniew aż żadna wieś nie otrzym ała nazwy. Biskup zresztą w y raźnie wkalkulował niepow odzenia swojej darowizny. W tym w y padku powinna ona była „bez protestu” przypaść jemu z powrotem. W 1309 roku, jak inform uje dokum ent (KDW II nr 921), d zie siąta część wsi Ponikw a przeszła na własność klasztoru; została ona nazwana „Nova V illa” (dziś Nowa W ieś).
Rozwój osadnictwa w XIII i XIV stuleciu..,
51
D odatkow a nazwa „Nova V illa” dla wsi Ponikwa, która już wcześniej przeszła była na w łasność klasztoru, pozw ala przy puszczać, że wieś - pierw otnie polska - została zasiedlona przez Niemców. To istotnie być może zasługą mnichów. Jestem skłon na pow iedzieć za cytow anym ju ż A. Pickiem , że „m usim y przy jąć”, iż niemieccy rolnicy zostali tu sprowadzeni. Bliższych jednak danych na ten tem at brak.W 1312 roku klasztor otrzym uje ja k o darow iznę wieś Valken- wald (dzisiejsza Sokola Dąbrowa) (KDW II nr 953). W ieś ta jest położona, tak samo ja k ju ż w zm iankow ana Nowa W ieś, na po łudniowy zachód od Bledzewa, na obszarze, gdzie znajdują się także owe 500 łanów ziemi nad rzeką Ponikw a i w Sokolej Dąb row ie20.
Jest rzeczą m ożliwą, iż istniało pow iązanie pom iędzy tymi dwiema m iejscow ościam i. Ponieważ chodzi tu wyraźnie o wieś Valkenwald jak o darowiznę, nie m ogłaby więc ona być uznana za założoną przez klasztor. Jednak nazw a wsi w skazuje na to, iż zam ieszkiw ali ją Niem cy.
Reasumując powyższe powstaje następujący obraz XIII stulecia: - M ateriały źródłow e jedynie inform ują o skutecznie postępu jącym procesie osadnictw a w zasięgu siedzib klasztornych.
- M nisi byli utrzym yw ani i obdarzani przyw ilejam i, zaś zak ładanie niem ieckich wsi realizow ano jed y n ie w niew ielkim stop niu. Potw ierdza to aktualne stanow isko historyków wielu krajów, według których nim b zakonu cystersów jak o zakonu kolonizują cego w różnych krajach, szczególnie w Polsce, nie pokrywa się z faktam i.
Niech mi będzie wybaczona uwaga, że m nisi z Zem ska nie trafili tu na doskonałe warunki glebow e.
- W okresie istnienia klasztoru pow stała wieś Valkenwald, której niem iecka nazw a wskazuje na lokalizację niem iecką, jed- nak jej pow stanie nie może być przypisane klasztorow i. Wieś Ponikwa (N ova V illa) jest osadą zam ieszkaną przez kolonistów niem ieckich - co stało się prawdopodobnie za przyczyną klasztoru.
- W żadnej z siedzib klasztornych nie w ystępują w XIII stu leciu zasadźcy lub wójtowie - także nie napotkano ich w XIV wieku. W zm ianka o ich istnieniu w ystępuje po raz pierw szy w XV i XVI stuleciu.
Pomim o wszystko nie m ożna nie docenić bilansu dla tego, w sum ie m ałego, terytorium - lokacja Valkenwaldu, zasiedlenie wsi Ponikw a (Nowa W ieś) - biorąc pod uwagę fakt, że klasztor brał w tym niew ielki udział. N ależy przyznać, że zasiedlenie na tym obszarze osiągnęło swoją górną granicę w końcu XIII stulecia.
A naliza ta oparta je st na fakcie, iż na om awianym terenie na początku XIX stulecia była (jak mówią dokum enty) w p rzy b li żeniu ta sam a liczba m ieszkańców . Udowadniają to statystyki i mapy, które po w łączeniu dużej części Polski do państw a p ru s kiego, zostały wykonane na terenie P ru s21.
O l o k a c j i n a p r a w i e n ie m ie c k im
Jak trudne było lokow anie wsi niem ieckich, wynika bardzo w yraziście z annałów klasztoru położonego w pobliżu Paradyża. Hrabia Bronisius sprowadza w 1236 r. niem ieckich cystersów do „swego m ajątku w G ostichovie” . W dokum encie darowizny czy tamy: „Oby wszyscy... przyjęli do wiadom ości, że ja... odkąd zakon do m ojego klasztoru, a więc do Paradyża sprow adziłem , jednego Niem ca o im ieniu Frank osadziłem na małym kaw ałku ziemi należącym do m ojego m ajątku... czasowo, nie d zied zicz nie. Ale po krótkim czasie odm ierzyłem mu mały dział dla za pew nienia, że wróci ponow nie, aby mi jednego Niemca na tym gruncie zechciał sprowadzić i osiedlić... Lecz ponieważ on tego kaw ałka ziem i z powodu w ielkiego ubóstw a nie był w stanie, ja k przyrzekł, zasiedlić i obsadzić otrzymał moje upomnienie” (KDW I nr 193) 22.
B ronisius dalej inform uje o swoim nieporozum ieniu z pew nym niem ieckim m łynarzem o im ieniu W ilhelm, który mu co najm niej trzy lata temu pow inien był młyn w Gostichow ie p rz e budować i udoskonalić.
Skarży się więc:
„W m iędzyczasie jedn ak zapytał on, czy mi to będzie na rękę, że on postara się sprowadzić Niem ców i niem iecką wieś w ybu dować i założyć. Skoro jednak tego nie potrafił wykonać i żadnych
Rozwój osadnictwa w XIII i XIV stuleciu...
53
ludzi nie m iał, aby wieś zasiedlić, sprzedał, po upływ ie trzech lat... w szystko co posiadał, zrzekł się dobrow olnie m łyna i zało żenia wsi i uszedł stąd (KDW I nr 1 98)23.Z tych, w edług m nie, ponad 200 lat rozw oju om aw ianego ob szaru, ani jed en kontrakt osiedleńczy nie został zrealizow any. Nie je st to w XIII wieku w W ielkopolsce nietypowe.
T. Tyc w ym ienia 63 dokumenty z tego wieku, w których mówi się o zezw oleniach na osiedlenie Niem ców lub o praw ie niem iec kim, w tym są to tylko 34 kontrakty osiedleńcze, zaw ierające jako w arunek założenie o sad y 24. K ontrakty osiedleńcze dom ino wały, według jego rozeznania w następnym , XIV stu leciu 25.
Dla ilustracji zostanie tu przytoczony kontrakt osiedleńczy, który dotyczy wsi Januszew ice koło Stęszew a, na południowy wschód od Poznania:
B racia Cechonico i Sedlico, oczywiście Polacy, zawarli w 1298 r. kontrakt z biskupem poznańskim . Do nich będzie należała każda siódma w łóka flam andzka we wsi, jako dziedzictw o, w olna od opłaty przez trzy lata. W latach następnych m ają bracia 6 marek srebrnych płacić jako dziesięcinę.
W ójt otrzym uje praw o na założenie karczm y, kuźni, piekarni, szewstwa, rzeźnictw a i rybołówstwa. Przy tym musi on biskupa i przedstaw icieli kurii podczas ich pobytu na wsi w rybę zaopat rywać.
M ieszkańcy wsi za jeden łan flam andzki ziem i, raz w roku, na św. M arcina, m uszą dostarczyć 2 m iary pszenicy, 5 m iar żyta, 5 m iar ow sa i jeden czw artak w srebrze - jak o czynsz.
W ieś otrzym uje prawo niemieckie - nowomarchijskie (KDW II nr 789).
Istotne elem enty praw a niem ieckiego są tu w yraźnie do roz poznania. C hodzi mi o korzystne prawo osadnicze, zaw ierające lata wolne od opłat czynszowych, daninę łączy się doskonale w naturze i gotówce; ustala ono szczególne przyw ileje wójtom.
K l a s z t o r w Z e m s k u w X I V s t u l e c i u
C ałkiem odm ienny obraz klasztoru w Zemsku kreślą d ok u menty z XIV stulecia. Od końca XIII wieku, a przede w szystkim w XIV stuleciu, nie występują ze strony klasztoru działania zw ią zane z osadnictwem . Jego aktyw ność była o wiele bardziej skie row ana na pom nażanie dóbr poprzez kupno i wym ianę oraz na energiczną obronę przeciw roszczeniom m ajątkow ym innych. Z tego powodu prawowali się cystersi rów nież z pobliskim i m iasteczkam i.
I tak w 1313 r. musiał być załagodzony spór pom iędzy k lasz torem i m iastem Skwierzyną o budowę młyna nad Obrą i W artą (KDW II nr 961).
Do sporu doszło również w 1335 r. z Gorzowem z powodu 2 m łynów - Linde i Vogelsangk - w pobliżu G orzow a26.
W olne m iasto królew skie M iędzyrzecz zm uszało w końcu XIV w ieku wieśniaków ze wsi klasztornych do prac pańszczyźnia nych, które w XV stuleciu przybierają niesłychane rozm iary. (O d pow iednie rozporządzenie K azimierza Jagiellończyka z roku 1460 zostało wydrukow ane u H e rte la )27.
Podobne zjaw isko tego typu obciążeń wsi klasztornych nie było znane w sąsiedztw ie, zachodziło ono jednak w obrazie ra zem w ziętych prac pańszczyźnianych kończącego się w Polsce średniow iecza.
Zatargi z w łaścicielem m łyna w skazują przede w szystkim na to, że produkcja zboża m iała duże znaczenie, i że klasztor brał udział w handlu.
Św iadczą o tym również przyw ileje celne, które w rezultacie sporu z Gorzowem miały oddziaływ anie na wsie Bledzew i Val- kenw alde. Hertel cytuje dokum ent z 28 IV 1376: „Przede w szys tkim wsie Blezen i Valkenwalde w zamian za szkody przez 4 lata od wszelkich opłat celnych są zw olnione podczas w ejścia i w yjścia z Gorzowa, nie dotyczy to towarów cudzoziem skich, przy zakupie których będą m usieli złożyć opłatę c e ln ą ” 28.
W XIV stuleciu klasztor posiada następujące wsie:
- Bledzew (1312, KDW II nr 953; 1315, KDW VI nr 86), - Valkenwald (tamże),
Rozwój osadnictwa w XIII i XIV stuleciu..,
55
- Poppowe (1312, KDW II nr 958),- Osieck (1360, KDW III nr 1423; 1361, KDW III nr 1448; 1370, KDW III nr 1626),
- Rokytno (1378, KDW III nr 1756), - Rajewo (1390, KDW III nr 1891), - Kalsko (tam że).
K lasztor w Zem sku w końcu XIV stulecia m oże być zaliczony do znaczniejszych posiadaczy ziem skich.
Z powodu w ielkiej suszy w 1407 r. klasztor przenosi swoją siedzibę z Zem ska, gdzie była od 1312 roku, do Bledzewa.
Bledzew otrzym ał w 1433 r. prawa m iejskie. W roku 1485 miasto Bledzew otrzym ało od Kazim ierza Jagiellończyka prawo urządzania dw óch jarm arków rocznie. W każdą sobotę natom iast miały się odbyw ać targi tygodniow e29.
Sposób, w jak i klasztor w Zemsku w XIV wieku pow iększa swoje m ajątki ziem skie, nie z każdego punktu w idzenia je st ty powy dla W ielkopolski. W prawdzie dom inow ały w owych cza sach przede wszystkim układy handlowe, podczas gdy darowizny usunęły się w cień, wyraźniej natomiast niż w Zemsku zauważalne były w innych okolicach wysiłki, zm ierzające do zm ian struktu ralnych w zw iązku z w prow adzeniem do polskich wsi prawa niemieckiego.
K. Stefański, który analizował temat wsi na prawie niemieckim w Wielkopolsce w latach od 1333 do 1370, stwierdził, iż w stosunku do minionego okresu były to lata wzm ożonych procesów loka- cyjnych. W ym ienia on 148 wsi na praw ie niem ieckim , z których jednak jakoby tylko 6 pow stało na dzikim k o rz en iu 30.
Obok wyżej wymienionej liczby nowych wsi, chodzi tu o wpro wadzenie praw a niem ieckiego do ju ż istniejących, które dotąd stosowały prawo polskie. Wprowadzenie praw a niem ieckiego w ią zało się często z pow iększeniem gruntów o rn y c h 31.
K. Stefański w swojej pracy wyraża opinię, iż w dokumentach z lat 1333 do 1370 nie ma dowodów na zam ierzone sprow adza nie osadników niem ieckich. W prawdzie m ożna by podkreślić, na podstawie wym ienionych z nazwiska wójtów, iż 7,4% stanowiły nazwiska niem ieckie, lecz je s t to znacznie mniej niż w okresie poprzednim.
Jednocześnie Stefański ocenia proces osadnictw a na prawie niem ieckim w W ielkopolsce następująco: „znaczenie jego p ole gało głównie na wprowadzeniu nowego ustroju społeczno-gospo darczego na wsi” 33.
Z tym należy się zgodzić. Przebudow a ustroju rolnego wsi w W ielkopolsce w XIII i XIV stuleciu polegała w pierwszym rzędzie nie tyle na pow iększeniu areału rolnego, co znacznie bardziej na gruntownej przebudow ie ustroju feudalnego, która pozostaje w zw iązku z rozszerzaniem się praw a niem ieckiego - zarów no na wsi, jak i w m ieście.
O i s t o c i e z m ia n s t r u k t u r a l n y c h
W czym w yrażały się zmiany strukturalne w W ielkopolsce? Pragnę podkreślić pięć m omentów:
1. Prawo niem ieckie ukazuje się jak o korzystne, związane z przyw ilejam i praw o osadnicze.
R ozw ija się ono na przestrzeni czasu do norm atywnych form w iejskiego prawa lennego, które przew yższało prawo polskie, szczególnie z następujących względów:
- Zaw ierało ono umownie stałe podatki i służby, a przy ro s nącej w artości - opłaty pieniężne.
- Podatki i służby związane były głów nie ze sferą produkcji. - Ludność w iejska zajm ow ała ziem ię według czynszowego praw a - dziedzicznie.
2. We wsiach na prawie niem ieckim doszło do zniwelow ania różnic m iędzy m ieszkańcam i wsi. Feudalnie zależny chłop czyn szowy (km et) należał do głównej grupy. On osiągał decydujące korzyści:
- chłopi dochodzili do życzliwych układów z panami feudalnymi, - praw o to wprowadzone zostało bez zobow iązań, dzięki cze mu w ieśniacy, mając więcej środków , m ogli postaw ić na rozsze rzenie p ro d u k c ji34.
3. W iąże się z tym rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej i rozkw it m iast. Rozwój społeczny w W ielkopolsce w XIII i XIV
Rozwój osadnictwa w XIII i XIV stuleciu..,
57
wieku nie może być ujmowany oddzielnie, jako jedyna przyczyna rozwoju wsi, lecz w kontek ście z innym i uw arunkow aniam i i konsolidacją z m iastem - aspekt, który w tym referacie został podkreślony3S.4. Prawo niem ieckie zostało wprowadzone do tego kraju za pośrednictw em osadników niem ieckich. M ogło ono być przyjęte w gotowej form ie, jak rów nież w ielostronnie zm odyfikow ane i dostosowane do okoliczności.
Było ono czynnikiem przyspieszającym rozwój spo łeczn y 37. 5. Do zm ian strukturalnych zaliczyć należy także rozwój dużych trójpolow ych gospodarstw o ustroju łanowym, w yposa żonych w lepszy sprzęt do prac polowych i żn iw n ych38.
„ R o z w ó j o s a d n i c t w a n a w s i ” c z y „ p r z e b u d o w a u s tr o ju r o l n e g o ” ?
Na zakończenie pragnę powrócić do postawionego na początku pytania o term in: „rozwój osadnictwa na wsi” czy „przebudowa ustroju rolnego” ?
Myślę, że m oje argum enty doprow adziły jednoznacznie do stwierdzenia, że w analizow anych procesach w XIII i XIV wieku nie chodziło w pierw szym rzędzie o ilościowe powiększenie grun tów rolnych w W ielkopolsce, a więc rozwój osadnictw a. Były one znacznie częściej przyjmowane jako zmiany jakościow e struk tur feudalnych na wsi. Wiązały się one ściśle z prawem niemieckim. W innych regionach Polski przebiegały podobne procesy, rów nież w części z daleko idącym silnym u działem etnicznego czynnika niem ieckiego.
W swojej istocie można porównać średniow ieczną przebudo wę ustroju rolnego w Polsce w XIII i XIV wieku z analogicznym rozwojem w wielu krajach zachodnioeuropejskich - zachodzą cym oczywiście w innym czasie i w innych warunkach etnicznych.
Pr z y p i s y: 1. J M P is k o rs k i, D ie d e u tsc h e und d e u ts c h r e c h tlic h e K o lo n is a tio n d e s 12. b is 14. J a h r h u n d e r ts in O stm in e le u ro p a , G e s c h ic h te in W is s e n sc h a ft u n d U n te r rich t, S tu ttg a rt (1 9 9 1 ) 4. s. 210 /2 1 1 .
2. K. Z em ack , D er h o c h m itte la lte r
liche L andesausbau als P roblem der E n t wicklung O stm itteleu ro p a s, w: X V Congres In tern a tio n a l des Scien ces H isto riq u es, Bu-
carest, 10-17 aout 1980, Rapports II: Section ch ro n ologique, B u carest 1980, s. 144.
3. H. W under, Die bäuerliche Gem e
inde in D eu tsch la n d , G öttingen 1986, s. 41.
4. E. M eyer, Grundzüge d er Geschich
te P olens, D arm stad t 1990, s. 10/11.
5. 1. Ihnatow icz, A. M ączak, B. Zien tara , S p o łec ze ń stw o p o lsk ie o d X d o XX
wieku. W arszaw a 1979, s. 100.
6. Z. H ilczerów na, D orzecze g ó rn ej
i Środkow ej O bry o d VI d o p o czą tkó w X) wieku. W arszaw a i in. 1967.
7. A .U rb ań sk a, S.K urnatow ski, Roz
w ój terenów osadniczych w p ó łn ocn ej c z tic i w ojew ództw a zielo n o g ó rskieg o od 1 do X II w ieku, w: S tudia n a d początka m i i rozpla now aniem m iast n a d środkową Odrą i dolną W artą (w ojew ództw o zielonogórskie), Bd. 1,
Z ielona Góra 1967, s. 35-111; S. K u rn a to w s k i, U w a g i o k s zta łto w a n iu s i ( s tr e f z a s ie d le n ia d o r z e c z a O b ry w c z a sie od Ś ro d k o w e g o o k r e s u e p o k i b rą zu d o p ó t- n eg o Ś r e d n io w ie c z a , A rc h e o lo g ia P o ls k i, W arszaw a (19 6 3 ) 3. s. 1 2 8-221; A W ędz- k i. Z e stu d ió w n a d p ro cesa m i osadniczym i
ziem P olski zachodniej. W ybrane za g a d nie n ia, W rocław i in. 1987.
8. A rch eo lo g iczn e badania osadnicze
(P o sie d ze n ie K o m isji G e o g ra fii H isto ry c z n e j K o m ite tu N a u k H is to r y c z n y c h P A N ),
K w a rta ln ik h is to r ii k u ltu ry m a te ria ln e j. W arszaw a (1 9 7 5 ) 3, s. 681; S. K urna to w sk i, W c z e s n o ś r e d n io w ie c z n y p r z e ło m
g o s p o d a r c z y w W ielkopolsce oraz je g o kon sekw en cje kra jo b ra zo w e i d em o graficzne.
A rcheologia P o lsk i, W arszaw a (1975) 20, s. 146-148, 152-155.
9. Tam że, s. 153, 154.
10. Z. Pod w ińska. Zm iany f o r m osad
nictw a w ie jsk ieg o na ziem iach p o lsk ic h we w czeSniejszym Średniow ieczu. Źreb, wieS,
O pole, W rocław i in. 1971, s. 104, 111.
11. F. W inter. D ie C isterzien ser des
n o rd ö stlichen D eutschlands bis zum A u ft reten der Bettelorden, Bd. 2, Gotha 1868,
s. 368.
12. D. H ertel, G e sc h ic h te des e h e m a
lig e n Z is te r z ie n s e rk lo s te r s B ie se n , B iesen
19 2 8 . s. 236.
13. A. P ick , Z u r G e s c h ic h te von A lt-
h ö fch e n , d e r R e sid e n z d er Blesener Äbte, Z eitsch rift der H istorischen G esellschaft f ü r d ie P rovinz Posen, Posen (1886) 2, s. 37.
14. W. Kuhn, K irchliche Siedlung als
G ren zsch u tz 1200-1250 (am B eisp iel des mittleren Oderraumes), Ostdeutsche W issen
schaft, M ünchen (1962) 9, s. 6-55. 15. A. W yrw a, Polska glo ssa d o n a j
n o w s z e g o p r z e g lą d u d z ie jó w za k o n u cysterskiego. R o czn ik i H isto ry c z n e, P o z
nań 1983. s. 48 i 1982, s. 150. 16. KD W - K o d e k s D y p lo m a ty c z n y
W ielko p o lski, tomy I-IV , J. Z akrzew ski.
Poznań 1977-1991, t. V-V III, A. G ąsiorow - ski i H. K ow alew icz, W arszaw a/Poznań 1982-1989.
W E n c y k lo p ed ii K a to lic k ie j. L u b lin 1979. z a ło ż e n ie k la s z to ru datu je na rok 1285 (s. 7 2 7 ) [w:] S ło w n ik h isto ry czn o -
g e o g r a fic zn y w o je w ó d ztw a p o z n a ń s k ie g o
»> Ś r e d n io w ie c z u , cz. I, W ro cław i in. 1982 -1 9 8 7 , wiąże h istorię opactw a Zem sko z ro k ie m 1287 (P o r. h a sło B ledzew ).
17. A. Urbańska, S. Kurnatowski. a.a.O ., M apy 11 i 12.
18. F. E sc h e r, B. K ü rb is, Z is te r z ie n
s e r u n d L a n d e s h e rr e n ö s tlic h von Saale u n d E lb e , [w:] D ie Z iste rzie n se r, O rd en sle b e n zw isch e n Id e a l u n d W irk lic h k eit,
K öln 1980. s. 105. 19. L. Hertel, a.a.O ., s. 80. 20. H. H elbig, L. W einrich, U rkunden
un d erzählende q uellen zu r deutschen O st siedlung im M itte la lte r, D a rm sta d t 1970,
T. 2, lokuje owe 50 0 łanów dalej ha północ w p o b liż u S ta re g o D w o rk u (s. 2 2 5 ), W . K uhn a.a.O. określa rów nież, iż wieś O siecko, która w 1360 r. do klasztoru n a le żała, była położona na ty ch 500 łanach, nie p odaje jed n ak na to dow odów (s. 30).
21. M apa Rejencji P oznańskiej, w: K u
rze U ebersichl von d e r Zusam m ensetzung, Lage, G rösse, Einteilung, Beschaffenheit, B evölkerung, Verfassung und den O rtschaf ten d e s R eg ieru n g s-D ep a rtem en ts P osen,
Rozwój osadnictwa w XIII i XIV stuleciu..,
59
22. Tłumaczenie H. H elw ig, L. W cinrich, a a.O ., s. 211.
23. T am ie, a. 214.
24. T. Tyc, Początki ko lo nizacji w iejskiej
na praw ie niem ieckim w W ielkopolsce (1200- 1333), Poznań 1924.
25. Tamże.
26. L. Hertel, a.a.O ., s. 99/100; J. Zdren- ka. Uwagi i uzupełnienie do VI tom u kodeksu
dyplom atycznego W ielkopolski, S tu dia i m a teriały do dziejów W ielkopolski i P om orza,
W arszawa/Poznań (1985) 3, Dok. n r 2. 27. L. H ertel. a.a.O .. s. 122-126. 28. T a m ie , s. 109/110. w: S ło w n ik h is-
to ry c zn o -g e o g ra fic zn y , a.a .O ., w y m ien ia się
dokum enty (dwa) związane z tym tem atem , które w postaci odpisów z X IX wieku znajdu ją się w Archiwum Państw ow ym w P oznaniu, których jednak wiarygodność je s t niepew na (s. 59, 61). D o kum enty te b y ły p o n o w n ie przez Z ak rzew sk ieg o i G ąsiorow skiego w e ryfikowane. w powiązaniu z KDW (Por. KDW m i VI).
29. S ło w n ik h isto r y c z n o -g e o g r a fic z n y , a.a.O ., H asło B led zew ; A. W y rw a, U w agi
o p rzyc zy n a c h tra n s lo k a c ji w ie lk o p o ls k ic h klasztorów cysterskich w X IV -X V wieku, [w;] Menie et Litteris. O kulturze i społeczeństw ie wieków Średnich, Poznań 1984, s. 245.
30. K. S tefań sk i, W sie na „pra w ie n ie
mieckim" w W ielkopolsce w latach 1333-1370,
R o czniki h isto ry c z n e , Pozn ań (19 7 1 ) 37. s. 1-37.
31. T am ie, s. 12. 32. Tam ie. s. 16/17. 33. Tam ie. s. 12.
34. E. M ü lle r-M e rte n s, Z um V e rh ä ltn is
von S tru k tu r u n d D y n a m ik in d e r m itte la l terlic h e n F e u d a len rw ik lu n g , w: Ja h rb u c h für
G esch ich te des F e u d a lis m u s , B e rlin (1 9 8 4 ) 8, s. 14, 15; S. T ra w k o w sk i, Przem iany sp o
łeczne i gospodarcze w X11-X1II w., [w:] Polska dzielnicow a i z je d n o c zo n a . W arszaw a 1972,
s. 118.
35. K. K a m iń s k a , L o k a c ja n a p ra w ie
m agdeburskim na zie m ia c h p o lsk ic h do 1370 r. (Studium h isto ryczn o -p ra w n e), Toruń 1990.
36. B. Z ie n ta ra , Ź r ó d ła i g e n e za „p r a
w a n ie m ie c k ie g o " ( iu s teu to n icu m ) na tle ruch u o sa d n ic z e g o w> E u r o p ie z a c h o d n ie j i środkow ej w X I-X II w .. Przegląd histo ry cz
ny, W arszaw a (1 9 7 8 ) 1, s. 4 7 -7 4 . 37. K. Stefański. a.a.O., s. 25/26; S. Traw kow ski, Z u r E r fo r s c h u n g d e r d e u ts c h e n
K o lo n isa tio n a u f p o ln isch en Boden im 13. Jh.,
Acta Poloniae H isto rica, W arszaw a (1 9 6 2 ) 7, s. 95; K. Z e rn ac k , Z u sa m m e n fa ssu n g : D ie
h o c h m itte la lte rlic h e K o lo n isa tio n in O stm it- tele u ro p a u n d ih re S te llu n g in d e r e u r o p ä is c h e n G e s c h ic h te , [w :] D ie d eu tsch e O stsiedlung des M itte la lte r s a ls P ro b lem eu ro päischer G e s c h ic h te , S ig m a rin g e n 1975.
bew ertet den P ro zess u m fassender als Akkul- turation, als ziv ilisato risch e V erw estlichung” (s. 803).
38. D. Hägem ann, K.-H. Ludw ig, Verdich
tungen von Technik a ls Periodisierungsindika- to re n d es M itte la lte r s , T e c h n ik g e sc h ic h te ,
B erlin (1990) 4 . s. 3 1 5 -3 2 8 ; H. Kellenbenz.
Die Wiege der M oderne. W irtschaft u n d G e sellsch a ft Europas 1 35 0 -1 6 5 0 , S tuttgart 1991.
s. 47; Z. Pod w ińska. T echnika u praw y roli w
P olsce śred n io w ieczn ej, W rocław u.a. 1962.
Od R edakcji: O pracow anie to A u to rka p rze d sta w iła na w y jazdowej sesji sto w a rzyszen ia P ro jekt H isto rii N iem iecko -P o l- skiej z F rankfurtu nad Odrą, któ ra m iała m iejsce w G orzow ie
W kp. 25 stycznia 1992 roku.
