Vol. 15/2006 Nr 30
NEUROLOGIA
DZIECIĘCA
NEUROLOGIA
DZIECIĘCA
C H IL D N E U R O LPostawa człowieka zależy od: wieku, płci, stanu zdrowia, czynników genetycznych, czynników społeczno-ekonomicznych, aktywności fizycznej oraz trybu życia. Prawidłowo ukształtowane krzywizny kręgosłupa, ustawienie miednicy i kończyn dolnych wpływają na odpowiedni rozwój mm antygrawitacyjnych. System kontroli odruchów postawy osiąga pełną dojrzałość po l8-21 roku życia, dlatego dzieci i młodzież nie odczuwają nieprawidłowej postawy, a jej bierna korekcja powo-duje dyskomfort. Komitet Wykonawczy Europejskiej Komisji do Badań Naukowych na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku ustalił program opracowujący całokształt tego zagadnienia pod nazwą COSTB13, oparty na badaniach klinicznych i ankietowych. Wcześniej problem LBP u dzieci i młodzieży był nieznany. Przeprowadzone badania wykazały, że: • LBP koreluje z nadmier-nym napięciem mięśni zginaczy podudzia oraz słabym napięciem prostowników stawu kolanowe-go. Nadmierna ruchomość zgięciowa odcinka lędźwiowego nie jest powodem bólów kręgosłupa, natomiast zmniejszona ruchomość kręgosłupa jest związana z LBP • osłabiona siła mięśniowa mięśni brzucha nie jest przyczyną LBP u dzieci szkolnych, zaś niedostateczna siła mięśni stabili-zujących dolny odcinek kręgosłupa może powodować dolegliwości bólowe krzyża. Obniżona siła mięśni grzbietu może być czynnikiem ryzyka bólów pleców, jednak nie istnieją dowody, że zwięk-szona siła mięśni grzbietu zapobiega wystąpieniu bólów kręgosłupa u dzieci • brak aktywności fizycznej jak i intensywne uprawianie sportów są znaczącymi czynnikami ryzyka wystąpienia LBP u dzieci i młodzieży szkolnej • pozycja siedząca, w tym niefizjologiczne siedzenie jest przyczyną LBP • problem nadwagi u dzieci jako przyczyna bólów krzyża jest nieudowodniony.
Human posture depends on age, sex, health state, genetic and socio-economic factors, physical activity, and lifestyle. Properly formed spinal curves as well as the position of the pelvis and lower extremities influence the development of anti-gravitation muscles. The system of postural reflex control reaches maturity at 18–21 years of age. That is why children and adolescents are not aware of postural abnormality and feel discomfort upon its passive correction. In the early 1990s, the European Commission for Scientific Research set down guidelines for the management of low back pain in children and adolescents (COSTB13), thus focusing interest on this previously neglected problem. Clinical studies and questionnaire analysis have demonstrated, the follow-ing: • low back pain correlates with increased muscle tone of the flexor of the leg and decreased muscle tone of the extensor of the knee joint. Excessive lumbar flexion mobility is not responsible for low back pain while reduced spinal mobility causes back pain • decreased strength of abdomi-nal muscles is not the cause of low back pain in school children whereas insufficient strength of muscles which stabilize the lower segment of the spine may cause the pain. There is, however, no evidence that back pain in children can be prevented by increased back muscle strength • both lack of physical activity and strenuous exercise are significant risk factors for low back pain in chil-dren and adolescents • sitting position, particularly when incorrect, is the cause of low back pain • there is no evidence of a link between overweight and back pain in children.
Streszczenie
Słowa kluczowe: bóle pleców u dzieci i mło-dzieży, postawa ciała, odruch postawy, czynniki ryzyka bólów pleców, prewencja bólów pleców
Abstract
Key words: low back pain in children and ado-lescents, posture, pos-tural reflex, risk factors for low back pain, back pain prevention
Niespecyficzny ból kręgosłupa u dzieci
i młodzieży – uwarunkowania biomechaniczne,
neurofizjologiczne oraz psychospołeczne
Back pain with non organic cause –
biomechanical, neurophysiological and
psychosocial determinants
Krystyna Dobosiewicz
Katedra Fizjoterapii GWSH, Katowice Kierownik: prof. dr hab. n. med. K. Dobosiewicz
Postawa człowieka zależy od wielu czynników, takich jak: wiek, płeć, ogólny stan zdrowia, czynniki genetyczne, czynniki społeczno-ekonomiczne, aktyw-ność fizyczna oraz tryb życia. Postawa oceniana w płaszczyźnie strzałkowej dotyczy zachowania się krzy-wizn kręgosłupa oraz ustawienia miednicy i kończyn dolnych. Prawidłowo ukształtowane krzywizny krę-gosłupa oraz ustawienie miednicy i kończyn dolnych wpływa na właściwy rozwój mięśni antygrawitacyj-nych, warunkujących osiowe obciążenie kręgosłupa i jego stabilizację. Miednica stanowi podstawę dla sy-metrycznej architektury mięśni lokalnych i globalnych w płaszczyźnie czołowej i strzałkowej.
Symetryczną architekturę tworzy 46 mięśni: w tym lokalne przyczepiające się do kręgów L1-L5 oraz glo-balne przyczepiające się do klatki piersiowej Th1-Th12. Rozważanie przedstawiono obrazowo przy pomocy schematu obciążeń kręgosłupa, użytego do obliczeń elementów skończonych [1]: ryc. l przedstawia repre-zentację mięśni lokalnych i globalnych kręgosłupa w płaszczyźnie czołowej od Th1 do S1; ryc. 2 obrazuje mięśnie lokalne i globalne kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej odTh1 do S1; ryc. 3 przedstawia zachowa-nie się krzywizn kręgosłupa w płaszczyźzachowa-nie strzałko-wej podczas obciążenia.
Odruchy postawy. Z neurofizjologicznego punktu widzenia świadomość i ocena pozycji ciała w przestrze-ni jest wysoce rozwiprzestrze-niętym zmysłem u człowieka. Jest wynikiem dostarczonych informacji dośrodkowych z dróg nerwowych wzrokowych, przedsionkowych oraz prioprioceptywnych. System kontroli odruchów posta-wy osiąga swą pełną dojrzałość po 18–21 roku życia [2]. Dzieci i młodzież wskutek niepełnej informacji dośrodko-wej związanej z niedojrzałością kontroli odruchów posta-wy nie odczuwają nieprawidłowości w ustawieniu kręgo-słupa i miednicy, a próbę biernej korekcji tułowia odbiera-ją z niezadowoleniem. Najnowsze badania postawy osób z bólem przewlekłym kręgosłupa potwierdzają niedobór priopriocepcji, tj. parametrów przestrzenno-czasowych odpowiedzialnych za strategię i kontrolę ruchu [3].
Badania epidemiologiczne dotyczące oceny postawy dzieci i młodzieży na naszym kontynencie rozpoczę-to w drugiej połowie lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. W Polsce, w województwie katowickim, takie badania przeprowadzone były przez Sekcję Magistrów Wychowania Fizycznego, pracujących w dziedzinie re-habilitacji już w latach 1964–1967. Oceniono ponad 11 tysięcy dzieci w miastach i na wsi pod kątem wad po-stawy i bocznych skrzywień kręgosłupa. Wyniki tych badań przedstawiają ryciny 4, 5, 6 oraz tabele I–IV, do których dołączono ocenę postawy dzieci w latach 1982 i 1992. W przedstawionych badaniach potwierdzono negatywny wpływ sedenteryjnego trybu życia dzieci i młodzieży (telewizja, komputer) na wzrost wad posta-wy w badanej populacji [4].
Ryc. 1. Przedstawia reprezentację mięśni lokalnych i globalnych kręgosłupa w płaszczyźnie czołowej od Th1 do S1. Local and global muscles Th1 to S1 in frontal
plane (Shirani-Adl A et al. Eur Spine J 2005, 14:381)
Ryc. 2. Obrazuje mięśnie lokalne i globalne kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej od Th1 do S1. Local and
global muscles Th1 to S1 in sagittal plane (Shirani-Adl A et al. Eur Spine J 2005, 14:381)
Ryc. 3. Zachowanie się krzywizn kręgosłupa w płasz-czyźnie strzałkowej w pracy antygrawitacyjnej i pod-czas obciążenia. Sagittal plane of the spine in
antygra-vitation and under load (Shirani-Adl A et al. Eur Spine J 2005, 14:381)
Zainteresowanie problemem bólów kręgosłupa u dzieci i młodzieży nastąpiło po ogłoszeniu w 1984 roku tez pracy lekarza fińskiego J. J. Salamina pt. The
adole-scent bag. A field survey of 370 Finish school-children
(Acta Paediatr. Scand. Suppl. 73:1–122) [5]. Kolejna praca dotycząca bólów kręgosłupa
lędźwiowo-krzyżo-Ryc. 4. Badania epidemiologiczne postawy u dzieci i młodzieży w latach 1964-1967 Epdemiologic study of
posture in children and youths in the period 1964-1967 (Dobosiewicz, Łączyński PTWK Katowice 1969)
Ryc. 5. Badania wad postawy u chłopców i dziewcząt podczas wzrostu. Study of the posture in boys and girls
(Dobosiewicz Łączyński PTWK Katowice 1969)
Ryc. 6. Częstość występowania skolioz u chłopców i dziewcząt podczas wzrostu. Incidence of the scoliosis
in boys and girls during growth (Dobosiewicz, Łączyń-ski PTWK Katowice 1969)
Tab. 1 Częstość występowania wad postawy u dziew-cząt podczas wzrostu. Incidence of faulty posture in
girls during growth (Dobosiewicz, niepublikowane)
Tab. 3 Częstość występowania skolioz u dziewcząt podczas wzrostu Incidence of scoliosis in girls during growth (Dobosiewicz, niepublikowane)
Tab. 2 Częstość występowania wad postawy u chłop-ców podczas wzrostu. Incidence of faulty posture in
boys during growth (Dobosiewicz, niepublikowane)
Tab. 4 Częstość występowania skolioz u chłopców podczas wzrostu. Incidence of scoliosis in boys during
wego u dzieci i młodzieży szkolnej ukazała się w 1988 roku [6], a następne w r. 1992 [7] oraz w r. 1994 [8, 9]. We wcześniejszych latach uważano, że problem ten nie dotyczy dzieci i młodzieży.
Zespoły bólowe lędźwiowego odcinka kręgosłu-pa Low back kręgosłu-pain LBP u dzieci i młodzieży stanowią znaczący problem w medycynie szkolnej. W piśmienni-ctwie podkreśla się niespecyficzny charakter tych dole-gliwości – back pain with non organic cause. Problem niespecyficznych bólów kręgosłupa u dzieci i młodzieży ma charakter wieloczynnikowy, a jego procent występo-wania jest zróżnicowany. Badania skandynawskie wy-kazują jego kształtowanie od 11,6% u dzieci w wieku lat 11 do 50,4% u dzieci w 15 roku życia [10]. Badacze belgijscy w dwuletniej obserwacji dzieci od 9 do 11 roku życia stwierdzili odpowiednio 36% i 35% zgłaszających dolegliwości bólowe. Procent dzieci był zbliżony, ale w 18,4% nie dotyczył osobników z pierwszego badania. Salamin, badając 1377 dzieci w wieku 14 lat, stwierdził częstość występowania LBP u 30,3% [7], a Herreby w grupie 1389 osobników w wieku 13–16 lat stwierdził częstość niespecyficznych bólów kręgosłupa u 58% ba-danych [15]. Dolegliwości bólowe u rodziców nie mają bezpośredniego przełożenia na LBP u dzieci [12, 22].
Ocena kliniczna bólów kręgosłupa u dzieci i mło-dzieży, pomimo uwzględnienia wielu czynników, sta-nowi trudny problem diagnostyczny. Według badaczy belgijskich na ok. 20 parametrów klinicznych tylko bolesność palpacyjna w miejscu przyczepu więzadła biodrow-lędźwiowego do grzebienia biodrowego była statystycznie znamienna [13].
W związku z narastaniem problemu niespecyficz-nych bólów kręgosłupa u dzieci i młodzieży Komitet Wykonawczy Europejskiej Komisji do Badań Nauko-wych ustalił program opracowujący całokształt tego zagadnienia pod nazwą COSTB13 [14], oparty na ba-daniach klinicznych i ankietowych. Utworzono nastę-pujące grupy robocze:
– WG1 – grupa zajmująca się diagnostyką i lecze-niem ostrych bólów dolnego odcinka kręgosłupa
– WG2 – grupa zajmująca się diagnostyką i lecze-niem bólów przewlekłych
– WG3 – grupa zajmująca się prewencją LBP – WG4 – grupa zajmująca się miednicą.
W zakresie prewencji bólów dolnego odcinka krę-gosłupa u dzieci i młodzieży (WG3) skoncentrowano się na dwóch zagadnieniach:
– edukacji nauczycieli, rodziców i dzieci w proble-matyce LBP
– ocenie czynników ryzyka wystąpienia bólów dol-nego odcinka kręgosłupa opartej na badaniach przekro-jowych i prospektywnych.
Edukacja w szkołach prowadzona była przez leka-rzy oraz fizjoterapeutów i obejmowała ergonomię
ru-chu, ocenę postawy oraz jej korekcję, korzyści zdro-wotne płynące z aktywności fizycznej.
W ocenie czynników ryzyka wzięto pod uwagę na-stępujące parametry: BMI, ruchomość i elastyczność mięśni i stawów, siłę mięśni, udział w sporcie, aktyw-ność i sprawaktyw-ność fizyczną, zagadnienie pozycji siedzą-cej oraz siedzącego trybu życia, problem teczki szkol-nej, pracę fizyczną po szkole, czynniki psychosocjalne, palenie papierosów.
BMI. Nadwaga u dzieci jako przyczyna bólów krzyża jest nadal problemem nieudowodnionym. Nie-którzy badacze, w tym duńscy, widzą związek pomię-dzy powtarzającym się umiarkowanym i dużym bólem kręgosłupa a znaczną nadwagą (BMI powyżej 25) u młodzieży w wieku 13–16 lat [15]. Większość bada-czy tego problemu, oceniając ponad 25 tysięcy dzieci i młodzieży w wieku od 9 do 14 lat, nie stwierdziła związku pomiędzy BMI i bólem odcinka lędźwiowego kręgosłupa.
Ruchomość i elastyczność mięśni i stawów. LBP koreluje z nadmiernym napięciem mięśni zginaczy podudzia oraz słabym napięciem prostowników stawu kolanowego [16]. Nadmierna ruchomość zgięciowa odcinka lędźwiowego nie jest powodem bólów kręgo-słupa, natomiast zmniejszona ruchomość kręgosłupa jest związana z LBP [17].
Siła mięśniowa. Stwierdzono, że osłabiona siła mięśniowa, w tym słabe mięśnie brzucha, nie mogą być przyczyną LBP u dzieci szkolnych. Natomiast nie-dostateczna siła mięśni stabilizujących dolny odcinek kręgosłupa może być powodem dolegliwości bólowych krzyża [17]. Obniżona siła mięśni grzbietu może być czynnikiem ryzyka bólów pleców. Nie ma dowodów na to, że zwiększona siła mięśni grzbietu zapobiega wystąpieniu bólów kręgosłupa u dzieci [18, 19].
Udział w sporcie, aktywność i sprawność na. Stwierdzono, że zarówno brak aktywności fizycz-nej, jak i intensywne uprawianie sportu są znaczą-cymi czynnikami ryzyka wystąpienia LBP u dzieci i młodzieży szkolnej. W sporcie ryzyko zależy od typu uprawianej dyscypliny, intensywności treningu oraz towarzyszących urazów kręgosłupa (sporty walki). Bóle kręgosłupa trwające dłużej niż tydzień częściej występują u osób uprawiających sport niż u młodzieży nieuprawiającej sportu. Zdaniem niektórych badaczy u niewytrenowanych dziewcząt kumulowanie ćwiczeń fizycznych więcej niż dwa razy w tygodniu jest nie-wskazane, podczas gdy u chłopców duża aktywność fizyczna ma pozytywne działanie. Większość badaczy tego problemu twierdzi, że aktywność i sprawność fi-zyczna jest czynnikiem zapobiegającym dolegliwoś-ciom bólowym kręgosłupa. Trudności w obiektywiza-cji pomiarów sprawności fizycznej i niezgodności w kwalifikacji aktywności fizycznej u dzieci i młodzieży
stwarzają problem z wyciągnięciem wniosków opar-tych na dowodach naukowych [1 8, 19].
Pozycja siedząca oraz siedzący tryb życia. Pozycja siedząca, w tym siedzenie niefizjologiczne jest przy-czyną LBP. Większość badaczy sądzi, że dzieci i mło-dzież spędzająca dziennie wiele godzin przy kompu-terze i/lub telewizorze skarżą się znamiennie częściej na bóle kręgosłupa lędźwiowego [20]. Rodzice i na-uczyciele powinni ustalić i kontrolować limit czasu dla tych czynności, który nie powinien przekroczyć jednej godziny dziennie. Brak aktywności fizycznej i siedzący tryb życia jest czynnikiem podstawowym LBP [27].
Problem teczki szkolnej. Watson i współautorzy w pracy Low back pain in schoolchildren: the role of
me-chanical and psychosocial factorsi (Arch. Dis. Child.
2003:88, 12–17) stwierdzili brak istotnych zależności pomiędzy bólem kręgosłupa a typem teczki szkolnej, sposobem jej noszenia oraz BMI dziecka [26]. Inni badacze widzą wpływ noszenia ciężkiej teczki na wy-stąpienie LBP u dzieci i młodzieży. Nadmierna waga teczki szkolnej wpływa na kontynuację bólów krzyża, nie zaś ich zapoczątkowanie, bowiem nie stwierdzono tej przyczyny u dzieci ze świeżymi dolegliwościami [21]. Zdania dotyczące wpływu ciężaru teczki szkolnej na wystąpienie dolegliwości bólowych kręgosłupa są podzielone.
Czynniki psychospołeczne. Prowadzone w Norwe-gii badania ankietowe młodzieży w wieku od 14 do 16 lat – średnia 14,7 – miały na celu ocenę bólu kręgosłupa w powiązaniu z percepcją własnego zdrowia, stanem socjalnym oraz LBP u rodziców. Pytania ankietowe do-tyczące aktywności fizycznej, stanu psychicznego oraz percepcji własnego zdrowia opracowane zostały przez Sjőlie [22].
Ankieta wg Sjőlie:
1. Jak wiele godzin spędzasz tygodniowo przy telewizji i kompu-terze?
2. Jak wiele w planowanym wolnym czasie spędzasz tygodniowo w ruchu trwającym co najmniej 45 minut?
l... nie, 2... 1–2, 3... 3–4, 4... 5 i więcej 3. Czy doznajesz bólów głowy w tygodniu? Tak... Nie... 4. Czy czujesz się przeważnie zdrowy i silny, czy zmęczony i
wy-czerpany
a. bardzo silny i zdrowy... b. silny i zdrowy... c. prawie silny i zdrowy... d. zdrowy i zmęczony... e. prawie czony i wyczerpany... f. zmęczony i wyczerpany... g. zmę-czony i bardzo wyczerpany...
5. Czy mówisz, że zawsze jesteś radosny lub przygnębiony? 1... bardzo przygnębiony 2... przygnębiony 3... prawie przygnębiony 4... obie: depresyjny i radosny 5 ... prawie radosny 6... radosny 7... bardzo radosny
6. Jak długo czujesz się spokojnie i dobrze ze sobą?
1... zawsze, cały czas 2... często 3... rzadko 4... nigdy
7a. Czy miałeś kiedyś uraz kręgosłupa lędźwiowego? Tak... Nie...
7b. Jeśli tak, czy odzyskałeś całkowitą sprawność po wypadku? Tak... Nie...
8. Czy miałeś kiedyś ból i dyskomfort kręgosłupa lędźwiowego niezwiązany z urazem czy menstruacją? Tak... Nie... 9. Czy byłeś kiedyś badany i leczony przez profesjonalistów?
Tak... Nie...
10. Czy miałeś LBP w ostatnim roku? Tak... Nie... Dla odpowiadających „nie” – pytania zakończone. Dla odpowiadających „tak” – następne pytania.
11. Ile dni chorowałeś na LBP w ostatnim roku? l... 1–7 dni 2... 8–30 dni 3... więcej niż 30 dni 4... każdego dnia
12. Czy LBP zmusiło cię do zmiany aktywności w ostatnim roku? Tak... Nie...
13. Czy odwiedziłeś lekarza, fizjoterapeutę lub chiropraktyka w ostatnim roku? Tak... Nie...
14. Czy miałeś badanie rtg w ostatnich 12 miesiącach? Tak... Nie...
15. Czy siedzenie w szkole lub zwykły szkolny dzień zwiększa ból kręgosłupa? Tak... Nie...
Pytania dla rodziców:
matka ojciec Jaki jest twój zawód?
... ...
Czy miałeś ból kręgosłupa niezwiązany z urazem? Tak... Nie... Tak... Nie...
Czy byłeś badany przez lekarza, fizjoterapeutę lub chiropraktyka w ostatnim roku? Tak... Nie... Tak... Nie...
Wyniki badań ankietowych potwierdzają występo-wanie bólów kręgosłupa u dzieci i młodzieży ze złą percepcją własnego zdrowia, nie potwierdzają związku z LBP u rodziców oraz wykazują brak korelacji pomię-dzy statusem społecznym i bólami kręgosłupa.
Większość badaczy uważa, że czynniki psychospo-łeczne stanowią ważny punkt odniesienia w ocenie nie-specyficznych bólów kręgosłupa u dzieci i młodzieży. Stwierdzono, że czynniki psychiczne zwane „pozytyw-nymi” związane są z redukcją bólów krzyża, podczas gdy czynniki „negatywne” zwiększają ból [23].
Depresja i czynniki emocjonalne mają doniosłe zna-czenie w wystąpieniu LBP. Poczucie szczęścia, dobry sen i dobry stan zdrowia związany jest z brakiem skarg dotyczących bólów kręgosłupa. Poranne zmęczenie, złe samopoczucie i zła ocena własnego zdrowia oraz wysoki stopień somatyzacji dolegliwości obniża po-czucie własnej godności i zwiększa odczuwanie bólów kręgosłupa u dzieci i młodzieży szkolnej [24].
Negatywne oddziaływanie psychiczne oraz niechęć pójścia do szkoły powiększają dolegliwości psycho-somatyczne i obniżają ocenę jakości życia, powodując wysoką awersję do działania, gniew i nieposłuszeń-stwo [25].
Podsumowanie
Powodem zespołu bólowego lędźwiowego odcinka kręgosłupa (LBP) są:
1. Niedostateczna siła mięśni stabilizujących dolny odcinek a zmniejszenie jego ruchomości stanowi ob-jaw tego zespołu.
2. Ból kręgosłupa lędźwiowego koreluje z nadmier-nym napięciem mięśni zginaczy podudzia oraz osła-bionym napięciem prostowników stawu kolanowego.
3. Obniżona siła mięśni grzbietu może być czynni-kiem ryzyka bólu pleców, nie istnieją jednak dowody, że zwiększona siła tych mięśni zapobiega wystąpieniu dolegliwości bólowych u dzieci i młodzieży.
4. Brak aktywności fizycznej jak i zbyt intensywne uprawianie sporu są znaczącymi czynnikami ryzyka wystąpienia LBP.
5. U podstawy niespecyficznych bólów kręgosłupa u dzieci i młodzieży leżą czynniki psychosomatyczne, w tym zła percepcja własnego zdrowia. Nie ma dotych-czas przekonujących dowodów, że modyfikacja czyn-ników psychologicznych może mieć efekt prewencyj-ny na występowanie LBP.
6. Nadmierna ruchomość zgięciowa odcinka lę-dźwiowego kręgosłupa i osłabienie siły mięśni brzucha nie jest powodem dolegliwości bólów w LBP.
7. Nadwaga oraz teczka szkolna u dzieci i młodzie-ży jako przyczyny bólów krzyża są nieudowodnione.
Piśmiennictwo
[1] Shirani-Adl A., El-Rich M., Pop D.G. et al.: Spinal muscle forces, internal loads and stability in standung under various postures and loads – application of kinematics – based algorithm. Eur. Spine J., 2005:14, 381–392.
[2] Veldhuizen A.G., Wever D.J., Webb P.J.: The aetiology of idiopathic scoliosis: biomechanical and neuromuscular fac-tors. Eur. Spine J., 2000:9, 178–184.
[3] Descarreaux M., Blouin J.S., Teasdale N.: Repositioning accurancy and movement parameters in low back pain subjets and healthy control subjects. Eur. Spine J., 2005:14, 185–191.
[4] Dobosiewicz K., Łączyński P.: Analiza badań wad postawy dzieci i młodzieży na terenie województwa katowickiego. Materiały III Zjazdu Magistrów Wychowania Fizycznego pracujących w rehabilitacji z udziałem międzynarodowym. PTWK, Katowice 1969, 90–96.
[5] Salamin J.J.: The adolescent bag. A field survey of 370 Finish school-children. Acta Paediatr. Scand., 1984: suppl. 315, 1–122.
[6] Balague F., Dutroit G., Waldburger M.: Low back pain in schoolchildren. Scand. J. Rehab., 1988:20, 175–179.
[7] Salamin J.J., Pentti J., Tesko P.: Low back pain and disabilyty in 14-year old schoolchildren. Acta Paediatr., 1992:81, 1035–1039.
[8] Brattberg G.: The incidence of back pain and headache among Swedish schoolchildren. Q Life Res., 1994:3, 27–31 [9] Nissiner M., Heliővaara M., Seitsamo J. et al.: Anthropometric measuremants and the incidance of low back pain in a
cohort of pubertal children. Spine, 1994:19, 1367–1370.
[10] Burton A.K., Clarke R.D., Mc Clune T.D. et al.: The natural history of low back pain in adolescents. Spine, 1996:21, 2323–2328.
[11] Szpalski M., Gűnzburg R., Balaguě F. et al.: A 2 year prospective longitudinal study on low back pain in primary school-children. Eur. Spine J., 2002:11, 459–464.
[12] Borge A.J.H., Nordhagen R.: Recurrent pain symptoms in children and parents. Acta Paediatr., 2000:89, 1479–1483. [13] Gűnzburg R., Balaguě F., Nordin M. et al.: Low back pain in a population of school children. Eur. Spine J., 1999:8,
439–443.
[14] European Commision COSTB13 Managment Committet European guidelines for the managenent of low back pain. Acta Ortop. Scand., 2000:supl. 305/73, 20–25.
[15] Harreby M., Nygaard B., Jessen T. et al.: Risk factors for the development of low back pain in adolescence. Ann. J. Epidemiol., 2001:154, 30–36.
[16] Feldmann D., Shrier J., Rossignol M. et al.: Risk factors for the development of low back pain in adolescence. Ann,.J. Epidemiol., 2001:154, 30–36.
[17] Sjőlie A.N., Ljunggren A.E.: The significance of high lumbar mobility and low lumbar strengh for current and future low back pain in adolescents. Spine, 2001:26, 2629–2636.
[18] Wedderkopp N., Leboeuf Jdl, Adersen L.B. et al.: Back pain in children. No association with objectively measured level of phisical activity. Spine, 2003:28, 2019–2024.
[19] Burton K.: Low back pain in children and adolescents: to treat or not. Bull. Hosp. Jt Dis., 1996:127–129.
[20] Bejia I., Abid N., Svilem K.B. et al.: Low back pain in a cohort of 622 Tunisian schoolchildren and adolescents an epi-demiological study. Eur. Spine J., 2005:14, 331–336.
[21] Sheir-Neiss G.J., Kruse R.W., Rahman et al.: The association of backpack use and back pain in adolescents. Spine, 2003:28, 922–930.
[23] Balaguě F., Skovron M.L., Nordin M. et al.: Low back pain in schoolchildren a study of familiae and psychological factors. Spine, 1995:20, 1265–1270.
[24] Slaes F., Stappáerts K., Lesaffre E. et.al.: Low back pain in Flemish adplescents and the role of perceired social support and effect on the pecepyion of back pain. Acta Paediatr., 2003:92, 444–451.
[25] Storr-Paulsen A.:The bodyconsciousness in school – a back pain school. Ugeshr Laeger, 2002:165, 37–41.
[26] Watson K.D., Papageorgion A.C., Jones G.T. et al.: Low back pain in schoolchildren: the role of mechanical and psycho-social factors. Arch. Dis. Child., 2003:88, 12–17.
[27] Lebkowski W.J.: Back pain in teenagers and young adults (abstract). Pol. Merkuriusz Lek., 1997:2(8), 111–112.
Adres autorki:
Krystyna Dobosiewicz ul. Dworska 11 G m. 7 40-584 Katowice
