8 3 0 Recenzje
marszałkowskiej, a także — mogli zakładać apteki w dowolnie dbranym mieście, często łącznie z wyłącznym prawem prowadzenia apteki w danej miejscowości. W hierarchii urzędowej i społecznej aptekarze królewscy dochodzili (częstokroć do wysokich funkcji. W dawnej IPolsce byli to często cudzoziemcy (głównie Włosi). Po latach służby królewskiej otrzymywali niekiedy — wśród innych przywilejów i wyróżnień — szlachectwo polskie.
Apteki dworskie były ośrodkami postępu wiedzy farmaceutycznej. Na terenie Polski ośrodkiem takim była apteka ina Zamku Warszawskim, istniejąca od Ш 9 do 1818 r.5 (przeniesiona następnie poza obszar Zaimku). Stanowiła ona wzór polskiej officinae sanitatis.
Dzieje aptekarstwa na dworach polskich doczekają się, być może, obszernego syntetycznego opracowania. Jaką wartość naukową może mieć takie opracowanie, i jak interesującą może ibyć lekturą — wskazuje na to książka Leslie Matthewsa. Na tle dziejów Anglii, poprzez osiem wieków, prowadzi nas autor wśród bogato udoku-mentowanej historii prawie il!50 aptekarzy i ich rodzin. Znajdą w niej wiele cennych informacji nie tylko historycy nauki, farmaceuci, ale także lekarze, jak bowiem wiadomo — w dawnych dziejach zawód lekarza i aptekarza wykonywany był przez jedną osobę. Jak dalece echa tego przetrwały do dnia dzisiejszego w rozmiłowanej w tradycji Anglii, świadczyć może fakt, że lekarze z personelu medycznego królowej Elżbiety II otrzymują tytuły Aptekarza lub Chirurga-Aptekarza.
Autor omawianej monografii napisał również świetną syntezę dziejów angiel-skiej farmacji6. Do jej przeczytania warto zachęcić /tych wszystkich czytelników, których żywe zainteresowania historią nauk medycznych przenoszą się także na poszukiwanie interesującej lektury.
Barbara Kuźnicka
Marie V o j t o v â : Jan Arnos Komensky a ideâl harmonického cloveka. Praha il9'70 Universita Karlova Sbornik Lékarsfcé Fakulty Hygienické iss. 207, ilustr.
Książka stanowi przepracowaną i rozszerzoną wersję pracy habilitacyjnej Peće o zdravi a prevence v dîle J. A. \Komenského z 1958 г., pozositaijącej w rękopisie. Autorka jej, docent Marie Vojtovâ, łącząca doświadczenie lekarza internisty, historyka medycyny i lekarza higienisty, jest wykładowcą historii medycyny przy Katedrze Medycyny Społecznej na Lekarskim Wydziale Higienicznym Uniwersytetu
Praskiego-Jan Arnos Komensky (1592—Î1670) jest uważany za klasycznego pedagoga. Demo-kratyczne i humanistyczne tendencje widoczne we wszystkich jego pracach są źród-łem licznych inspiracji pedagogicznych, zwłaszcza w krajach socjalistycznych. Ale Komensky zasłużył się nie tylko dla pedagogiki, ale również i dla medycyny, będąc pionierem profilaktyki oraz higieny fizycznej i psychicznej. Uważał on, że jednym z warunków pełnego, zharmonizowanego rozwoju jednostki jest odpowiednia koordy-nacja elementów, od których zależy jej sprawność; w siwoiah dziełach dał wska-zówki, jak kierować wychowaniem fizycznym i psychicznym iczłowieka od kolebki aż do starości. Zagadnienia te podjął w ЙОО lat później Jan Evangelista Purkynë. Różnymi aspektami teorii Komenskego zajmowali się różni badacze.
Komensky w swoich pracach podawał sposoby zapobiegania chorobom — jak dotąd mało wykorzystane, ponieważ isłużba zdrowia nie zwracała na nie większej uwagi, a pedagodzy patrzyli na nie ze swoistego punktu widzenia. Dla uzyskania 5 Wzmianki o pierwszych aptekarzach królewskich pochodzą już z początków X V I w.
6 L. G. M a t t h e w s : History of Pharmacy in Britain. Foreword by Henry Dale. Edinburgh 19102 E. and S. Livingstone ss. XIV, 25 tabl. 427.
Recenzje
831
fizjologicznego sposobu wychowania uwzględniającego higienę fizyczną i psychiczną uczniów powinny być połączone oba aspekty.
Celem pracy jest przedstawienie zasad metodycznych i projëktu reżimu dnia jako wzory aktualne dla dzisiejszych potrzeib społeczeństwa.
Opinie Komenskego trzeba oceniać z puniktu widzenia poziomu wiedzy medycz-nej XVII w. Można je podzieilić na: .1) poglądy na sprawy biologii i anatomopato-logu; 2) poglądy na choroby i ich leczenie; 3) .poglądy na sposoby wailki z dżumą w Lesznie; 3) higieniczne i profilaktyczne wskazówki dla życia.
W biologicznych poglądach Komenskego występują elementy filozofii starożyt-nej oraz późniejszych humanistycznych wpływów i ideologii chrześcijańskiej. iW jego opisach makrokosmosu —.świata i mikrokosimosu — człowieka koegzystują zarówno naukowe fakty, jak i elementy świata irracjonalnego. Idealistyczne poglądy Komen-skego uniemożliwiały mu zrozumienie i przyjęcie bardziej postępowych koncepcji. W rezultacie charakter i poziom jego wiedzy i poglądów na nauki przyrodnicze był odzwierciedleniem poglądów współczesnych mu uczioniych.
Poglądy Komenskego na choroby i ich leczenie należą do alchemiczno-astrolo-giczno-galenowskiej medycyny. Jednakże zawierają one również wiele własnych opinii autora.
Traktat omawiający epidemię dżumy w Lesznie może być uważany za pracę podającą rozwiązanie konkretnego epidemiologicznego przypadku. Zawiera on opinię, że pomoc lekarska, pielęgniarska i środki farmaceutyczne powinny być pokrywane z zasobów publicznych. Dzieło to znalazło szeroki oddźwięk trwający przez dziesiątki lat.
Najważniejsze z lekarskich opinii Komenskego dotyczą reżimu życia ludzkiego-Komensky daje nie tylko rady, ale kompletny logiczny system aktualny do dnia dzisiejszego. Obejmuje on i3' główne elementy zharmonizowane ze sobą, są to umiar-kowane i proste pożywienie, praca na zmianę z aktywnym odpoczynkiem i odpo-wiednie ćwiczenia cielesne. 'Elementy te Komensiky proponuje włączyć do systemu pracy szkolnej i stąd może być uważany za pioniera higieny szkolnej.
Komensky podkreślał konieczność rozpoczęcia wychowania fizycznego od bardzo wczesnych lat. Mówił nawet o odpowiednim przygotowaniu do rodzicielstwa. Radził zwrócić uwagę na odpowiedni dobór partnerów do małżeństwa pod względem zdro-wia fizycznego, psychicznego i wieku. Przyszłym matkom polecał przygotować się fizycznie i psychicznie ido macierzyństwa. Wymagał uwzględnienia indywidualnych zdolności i charakteru dziecka w powiązaniu z jego rozwojem i aktualnymi potrze-bami. Młodzieży polecał rozwijanie zasad -moralnych i radził, jak leczyć niedorozwój moralny.
Specjalnie interesujące są .rozdziały o przedłużaniu życia ludzkiego. W przeci-wieństwie do alchemików próbujących wynaleźć eliksir życia, Komensky podkreślał konieczność dyscypliny reżimu życia i zapobiegania chorobom. Podkreślał znaczenie aktywnego i zdrowego wieku starszego. Nie zapomniał o doniosłości czystości ciała, ubrania i mieszkania.
Dla celów kształcenia dzielił życie na następujące okresy: przedszkolny do 6 lat, dziecięcy do 12 lat, dojrzewania do 18 lat i młodzieńczy do 24 lat. Uważał, że w ciągu tych okresów młodzież powinna uczęszczać do odpowiednich szkół, a każda szkoła powinna imieć specjalny program odpowiedni do stopnia dojrzałości organizmu.
Pedagogiczne metody Komenskego uwzględniają psychologiczne prawa rozwoju wyższych funkcji nerwowych. Swój system kształcenia oparł on .na następujących zasadach: il) kształcenie dziecka należy rozpoczynać w odpowiednim -czasie i na poziomie odpowiadającym jego dojrzałości fizycznej i umysłowej; 2) rozpoczynać ćwiczenia zmysłów, potem pamięci, później sądów, zawsze w powiązaniu ze zdol-nościami manualnymi i wyrażania się; 3) przedstawiać przedmioty tak, by pobudzać
832
Recenzjezainteresowanie nimi; 4) rzeczy p r z e d s t a w i a ć we w z a j e m n y m p o w i ą z a n i u : n a j p i e r w uczyć o przedmiotach, potem je opisywać, później uogólniać, na 'koniec r o z w i j a ć twórczą f a n t a z j ę ; 5) wiedzę pogłębiać przez stale powtarzanie i sprawdzanie w y -t w a r z a j ą c siilny dynamiczny s-tereo-typ; 6) -tworzyć osobowość wyksz-tałconą 'moralnie i religijnie.
W p r a k t y c e uzyskiwał dobre rezultaty przez b u d u j ą c y p r z y k ł a d nauczyciela, ro-dziców, dobrego towarzystwa, wskazówki, dyscyplinę, a u starszych dzieci przez w y c h o w a n i e ideologiczne.
T a k się p r z e d s t a w i a j ą n a j w a ż n i e j s z e d l a współczesnych potrzeb .medycyny idee Koimenskego. »
Zapobieganie jest p o d s t a w o w ą zasadą medycyny socjalistycznej, ale to jeszcze nie p r z e n i k n ę ł o do codziennej p r a k t y k i m e d y c y n y i higieny. M e d y c y n a terapeutyczna stale dcimimuje w oświacie s a n i t a r n e j i organizacji zdrowia publiez nag o. Tymczasem potrzeby d n i a dzisiejszego: życia i pracy, w y m a g a j ą o p r a c o w a n i a właściwego syste-m u r e ż i syste-m u życia w oparciu o poglądy Koisyste-menskego przez zespół klinicystów, higie-nistów, fizjologów, p r a c o w n i k ó w zdrowia publicznego i oświaty s a n i t a r n e j , psycho-logów, ekonomistów i polityków.
P r a c a u j m u j e poglądy K o m e n s k e g o w nowym aspekcie. Podkreśla w a r t o ś ć jego idei d l a dzisiejszych potrzeb. W związku z t y m jest przeznaczona nie tylko dla histo-r y k ó w n a u k i , ale i dla lekahisto-rzy, higienistów, pedagogów i psychologów. Qbeljmuje zwięźle p o t r a k t o w a n y życiorys Koimenskego i treść u j ę t ą w 4 rozdziały. U z u p e ł n i a j ą ją streszczenia w 5 językach: czeskim, r o s y j s k i m , angielskim, 'niemieckim i f r a n -cuskim, spis w y k o r z y s t a n e j l i t e r a t u r y , spis ilustracji i i n d e k s nazwisk. A u t o r k a opiera się głównie na piśmiennictwie czeskim, z polskich nazwisk wymienia Bilikie-wicza, Sokoła i Suchodolskiego. Nakład w ilości 1000 egzemplarzy w y d a j e się być zbyt nikły. M i e j m y nadzieję, że z a i n t e r e s u j ą isię nią obce w y d a w n i c t w a i zatroszczą o j e j przetłumaczenie.
^ Teresa Ostrowska
Pieriepiska I. P. Pawłowa. Leningrad 1070 Izdatielstwo „ N a u k a " ss. 436, nlb. 2, taibl. 4, i'lustr.
W Д®87 т. w y d a n o w Leningradzie dwie książki, k t ó r e z a w i e r a j ą wiele cennych i mało znanydh m a t e r i a ł ó w d o biografii I w a n a P a w ł o w a i 'historii fizjologii, w k t ó r e j tak wieile P a w ł ó w zdziałał. J e d n a z nich, Pawłów we wspomnieniach współczesnych, zawiera p o n a d 00 w s p o m n i e ń kolegów, uczniów, k r e w n y c h i przyjaciół wielkiego fizjologa. W drugiej, Fizjologiczna szkoła Pawłowa, zgromadzono z wielką s t a r a n -nością n a z w i s k a w s p ó ł p r a c o w n i k ó w i uczniów wybitnego uczonego1. W trzy l a t a
później w y d a n o p r e z e n t o w a n ą t u t a j korespondencję, k t ó r a w p e w n y m stopniu u z u p e ł -nia wcześniej w y d a n e p u b l i k a c j e .
P o raz pierwszy część k o r e s p o n d e n c j i P a w ł o w a opublikowano w 1049 т., w związ-ku z seltną rocznicą jego urodzin. Większość m a t e r i a ł ó w związanych z P a w ł o w e m •wpłynęła j e d n a k d o A r c h i w u m AN ZSRiR p o 1949 r. M a t e r i a ł y .te, szczególnie k o r e s p o n d e n c j a , j e d y n i e częściowo były w y k o r z y s t a n e <w k s i ą ż k a c h i a r t y k u ł a c h p o ś w i ę -conych życiu i działalności uczonego.
Recenzowany itoim zawiera 480 listów, p r z e w a ż n i e p u b l i k o w a n y c h po raz p i e r w szy. Odpowiednio f a c h o w e k o m e n t a r z e w z n a c z n y m stopniu podnoszą w a r t o ś ć n a u -k o w ą publi-kacji.
