Sprawozdanie z wystawy "Kaczmarek i inni"

Małgorzata Strzyżewska

Sprawozdanie z wystawy

"Kaczmarek i inni"

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 129-137

Sprawozdanie z wystawy „Kaczmarek i inni”

Od 30 czerwca do 12 grudnia 1999 r. w D om u „Gazety Olsztyńskiej”, Oddziale M uzeum W arm ii i M azur w Olsztynie, czynna była wystawa „K acz­ m arek i inni. Polacy i polskojęzyczni migranci w Zagłębiu Ruhry od 1875 roku do dzisiaj” . A utorem wystawy, nad k tórą patro n at objęli prezydent Republiki Federalnej Niemiec Johannes R au i senator Rzeczypospolitej Polskiej W łady­ sław Bartoszewski, jest niemiecki historyk Josef Herten. Organizatoram i są: Fundacja im. H ansa Böcklera, Instytut Polski w Dusseldorfie, Centrum Stosunków M iędzynarodow ych w Warszawie oraz Muzeum W armii i M azur w Olsztynie. Przygotow anie ekspozycji wsparły finansowo: Fundacja im. H ansa Böcklera oraz Fundacja W spółpracy Polsko-Niemieckiej.

W ystawa pow stała w Niemczech, w oparciu o dokum enty i pam iątki wypożyczone przede wszystkim od osób prywatnych, a także polskich tow a­ rzystw i związków, archiwów oraz muzeów. Po raz pierwszy zaprezentowana została w Essen w 1997 r. D w a lata później, w skróconej wersji, rozpoczęła podróż po Polsce. N a początku roku pokazywana była w Szczecinie, skąd przewieziona została do Olsztyna.

Główy cel i założenie wystawy przedstawił jej autor w słowie wstępnym zamieszczonym na planszy tytułowej: „W ystawa »Kaczmarek i inni«, będąca przyczynkiem do porozum ienia Polaków i Niemców, poświęcona jest m ieszkań­ com Zagłębia Ruhry, regionu, który jak żaden inny w Niemczech stworzony został przez ich pracę i którego oblicze ukształtowała koegzystencja różnych narodowoś­ ci. Przez długi czas nie chciano dostrzegać w tym dziele obecności Polaków ” . O m aw iana ekspozycja jest jedną z pierwszych prób takiego dostrzeżenia.

Zasadniczy trzon wystawy stanowi dwadzieścia sześć plansz problemowych, z których kilka prezentuje losy kolejnych pokoleń rodzin polskich osiadłych w Zagłębiu Ruhry. Te jednostkow e, osobiste historie pokazane są głównie poprzez rodzinne fotografie i dokum enty, ale chyba najbardziej interesujące są wywiady, które au to r wystawy przeprowadził z przedstawicielami tych rodzin. Wywiady te są świadectwem różnorodności kolei losu i doświadczeń, motywacji postaw oraz stopnia świadomości swego pochodzenia.

Znajom ością dziejów swych rodzin wykazują się szczególnie osoby starsze. W alter M akow ski, ur. 1927 r. w B ottrop, relacjonuje: „M oi dziadkowie, K arl i Emilie D udek z dom u Osietzki, urodzili się w K önigshütte i Chorzowie w okręgu katowickim na G órnym Śląsku. Oboje byli dziećmi górników. Pobrali się w roku 1899 w Chorzowie. D ziadek pracow ał w kopalni »Cleopfasgrube« jako górnik.

Mieli już troje dzieci, gdy 30 m aja 1904 r. przybyli do Bottrop. T utaj liczyli na lepsze warunki życia i możliwości zarobkow e niż na Śląsku.

Dziadek od razu zaczął pracow ać w kopalni »Prosper II« i wprowadził się z żoną do m ieszkania z ogrodem w kolonii Prosper, będącego własnością kopalni. W B ottrop m ieszkało już wielu Górnoślązaków, zwerbowanych już wcześniej. Mieli tam swoje Polsko-Katolickie Towarzystwo św. Barbary, do którego również się zapisałem. W roku 1910 dziadek, zmieniwszy pracę i przeszedłszy do kopalni »Rheinbaben« przeprowadził się z rodziną do m ieszkania w kolonii Rheinbaben. M oja siostra mieszka tam do dziś” .

Równie szczegółowa jest relacja M arie-Helene Deppe, ur. w 1934 r. w Essen: „M atk a m oja była pierwszym z dziesięciorga dzieci m ałżeństwa M athiasa i Franziski Spychała, z dom u Dluzak. Dziadkowie przybyli ze wsi w okolicy K rotoszyna w Poznańskiem . M atk a urodziła się 1899 r. w Essen, gdzie jej ojciec pracow ał jako górnik w kopalni »Joachim«.

Mój ojciec F ran z Ruciński, wychowywał się u dziadków we wsi koło Löbau [Lubawa] w Prusach Zachodnich. W wieku 14 lat podążył śladami rodziców, którzy już w 1902 r. przyjechali do Zagłębia Ruhry. Podobnie jak jego ojciec pracował jak o górnik najpierw w W anne, potem w Essen w kopalni »Joachim«. T utaj m oi rodzice poznali się. Oboje mówili płynnie po niemiecku i po polsku. M atk a udzielała dzieciom w tutejszej szkole »Saatbruchschule« w latach dwudziestych lekcji polskiego, po roku 1933 już nie.

Przede wszystkim dlatego, że m oi rodzice i dziadkowie w dom u dużo rozmawiali po polsku, rozumiem polski jeszcze dość dobrze. Wymówić umiem tylko kilka słów. G dy dorastałam nie było już lekcji polskiego i mówienie po polsku było niebezpieczne.

Mówienie po polsku było niebezpieczne, a noszenie polskiego nazwiska często było powodem szykan i przeszkodą w normalnym życiu. W spomina o tym Heinz P ark h o f (ur. 1929 w Essen): „Czasami, gdy się sprzeczaliśmy, inne dzieci nazywały nas »Polacken«. Gdy mój brat i ja pytaliśmy o to w dom u m atkę, odpow iadała tylko: »Nie zwracajcie na to uwagi, to nic nie znaczy«.

Jako dzieci wcale się nie zastanawialiśmy dlaczego nasza babcia nazywała się Pawlicki, a nasi rodzice Parkhof. Ludzie z naszej ulicy wiedzieli jednak, że mój ojciec Joseph P ark h o f i jego rodzeństwo sami jeszcze nosili nazwisko Pawlicki. Dopiero gdy miałem 15 lat, dowiedzieliśmy się, że w 1928 r., po śmierci mojego dziadka, ojciec i sześcioro rodzeństwa zmienili nazwisko oraz dlaczego to zrobili. M ój wuj Jo h an n Pawlicki chciał się ożenić z córką urzędnika nazwiskiem Reinecke, a jej rodzice nie tolerowali polskich nazwisk w rodzinie”.

Nie wszystkie rodziny dążyły do szybkiej asymilacji i zespolenia z narodem niemieckim. N iektóre swą polskość pielęgnowały i podkreślały. Często płaciły za to cenę najwyższą. Pisze o tym Alfons Josefowitz (ur. 1912 r. w Essen- Schonnebeck): „M oi rodzice, W ladislaus i Helene Józefowicz, przybyli w roku 1894 z Prus Zachodnich do Essen-Schonnebeck. Pochodzili ze wsi w okręgu Löbau [Lubawa] i byli dziećmi chłopów małorolnych.

Ojciec został górnikiem w kopalni »Zollverein«, a m atka pracowała jako pokojówka, potem jako kucharka w hotelu »Bredeney«. Za wspólnie za­ pracowane i zaoszczędzone pieniądze m atka otworzyła tutaj w roku 1910 polski sklep z tow aram i kolonialnym i.

M oi rodzice mieli dziewięcioro dzieci, jedno zmarło bardzo wcześnie. Ojciec był przewodniczącym miejscowego Związku Polaków w Niemczech, należał również do rady parafialnej katolickiej parafii St. Elisabeth. Istniało tutaj kilka polskich towarzystw, do których należeli przede wszystkim starsi. Tam wspomi­ nali ojczyznę, rozmawiali po polsku i pielęgnowali tradycje kulturalne. D o roku

1939 mieliśmy tu jeszcze »polską szkołę«, to była dodatkow a nauka po polsku, która odbyw ała się w wymiarze dwóch godzin tygodniowo w tutejszej szkole p odstaw ow ej .

Gdy 11 września 1939 r. wróciłem z szychty do dom u, m oja m atka była zupełnie załam ana. »Tatę zabrali, o szóstej rano«, powiedziała. W tedy poszed­ łem na policję i stam tąd do gestapo, żeby pomówić z ojcem. Nie dopuścili mnie do niego.

Wróciwszy, dowiedziałem się, że aresztowali również przyjaciela ojca Johanna Aranowskiego. Johann był w Essen-Schonnebeck protokolantem w Związku Polaków i podobnie jak mój ojciec członkiem zarządu kościoła St. Elisabeth. W międzyczasie przyjechała do nas m oja siostra z Gelsenkirchen- -R otthausen i opow iadała o aresztowaniu jej męża Brunona Bieleckiego. Bruno też był górnikiem i przewodniczącym oddziału Związku Polaków w R otthausen.

W szystkich trzech przewieziono do obozu koncentracyjnego w Sachsenhaus­ sen. Bardzo się o nich baliśmy, przede wszystkim o ojca, który miał już 64 lata Potem, w m arcu 1940 r., nadszedł telegram, w którym nas zawiadomiono, że ojciec zm arł w Sachsenhausen z pow odu »ogólnego osłabienia«. Od razu pojechałem z m atk ą do Sachsenhausen. Jakiś SS-man zaprowadził nas do baraku. W tym zmarłym, który tam leżał na stole, nigdy bym nie rozpoznał mego ojca. M a tk a poprosiła mnie: »Chłopcze, pogłaszcz na pożegnanie tatusia jeszcze raz po głowie«. Ojciec m iał bowiem po wypadku w kopalni bliznę na głowie. Gdy m usnąłem palcam i głowę zmarłego, wiedziałem, że to jest mój o jciec .

Po wojnie dowiedziałem się, od B runona Bielickiego, że ojciec zmarł z pow odu »norm alnych« uciążliwości życia obozow ego .

Johann A ranow ski został przez wartowników pobity na śmierć. Bruno nigdy nie zapom inał, jak Jo han n krzyczał: »Koledzy, pomóżcie, ratujcie mnie, bo oni mnie zabiją!«. Ale oni nie mogli m u pom óc, bo sami zostaliby zabici.

Bruno przez całe życie nie przyszedł do siebie. Cierpiał coraz bardziej na manię prześladowczą i w końcu nikogo nie rozpoznawał” .

Równie tragiczne były losy robotników przymusowych, których część po zakończeniu II wojny światowej osiedliła się w Zagłębiu Ruhry. T ak opisuje swoje dzieje jeden z nich — Józef Bernas (ur. 1925 r. w Piotrkowie T rybunal­ skim): „W połowie stycznia 1943 r. otoczyli naszą wieś i zażądali od wuja [który był sołtysem], by wyznaczył dwudziestu młodych ludzi do pracy w Niemczech. Jeśli nie uzyskałby tej liczby, grożono wywózką jem u i całej jego rodzinie.

Gdy m ój przyjaciel i ja o tym usłyszeliśmy, wyszliśmy z naszego ukrycia i stawiliśmy się. W sadzono nas do bydlęcego wagonu i przewieziono do Finnentrop, gdzie początkow o pracowaliśmy w firmie M annesm ann. W pół roku później przeniesiono nas do fabryki wapnia w miejscowości Fretten w Sauerland, gdzie do końca wojny pracowaliśmy w kamieniołomie.

Dow ódca obozu poganiał nas, gdzie tylko mógł. Nie wolno nam było opuszczać obozu. Ale dokąd mieliśmy pójść? K ażdy rozpoznałby nas natych­ m iast po literze »P« na piersi!

Uwolniwszy nas A m erykanie poszukali dowódcy obozu i aresztowali go. I oto stanął przede m ną. Przez dwa lata zmuszał mnie i moich kolegów do milczenia. Byłem tak wzburzony, że miałem ochotę go zabić. Ale gdy tak na niego patrzyłem, na tego przerażonego, przykulonego gościa, odwróciłem się i odszedłem.

Przez rok mieszkałem potem w obozie D P [Displaced Persons], zanim rozpocząłem służbę w brytyjskiej armii nadreńskiej. D o komunistycznej Polski nie chciałem wracać. M iałem okazję wystarczająco długo delektować się Hitlerem, Stalin nie był mi potrzebny” .

Niektórzy potom kow ie dawnych m igrantów nie tylko m ają świadomość swego pochodzenia, ale również chcą poznać ziemię rodzinną swych przodków. W spom ina o tym K arl-H einz Bunk (ur. 1930 r. w Gelsenkirchen-Bulmke): „Ze strony ojca pochodzę z G órnego Śląska, ze strony m atki z Prus W schodnich. M oi rodzice, K arl i A ugusta Bunk, z dom u Ram a, urodzili się jednak już w Zagłębiu R uhry — ojciec w Herne, m atka w Wanne. Oboje byli dziećmi ewangelickich górników i oboje mówili po niemiecku i po polsku, ojciec poza tym dialektem górnośląskim , m atk a m azurskim. Poznali się w Gelsenkirchen- -Bulmke, gdzie mieszkali u swoich rodziców.

W roku 1992 pojechałem z przyjaciółmi na M azury, by odwiedzić W allendorf i Puchallowen, miejscowości, z których rodzice mojej m atki, Wilhelm i Wilhel­ m ina R am a (przed rokiem 1920) wyjechali do Zagłębia Ruhry.

Przybywszy do W ałów — tak dziś nazywa się W allendorf — poszliśmy najpierw na stary cm entarz, położony pośród lasów. Znalezienie tam grobów krewnych było dla m nie szczególnym przeżyciem. Chociaż dziś nie m a już w W ałach żadnej rodziny Ram a, to Polacy, którzy tam mieszkają, nadal pielęgnują ich groby” .

Równie charakterystyczna, jak wyżej cytowane, ale i niezwykle znamienna jest wypowiedź najmłodszej rozmówczyni autora wystawy — Sandry Stank, ur. 1978 r. w H erten: „Tylko nazwiska i nazwy miejscowości w starych księgach rodzinnych i dokum entach, które m oi rodzice przechowali, przypom inają dzisiaj o tym, żem am m azurskich i polskich przodków. Dziadkowie ojca przybyli z Prus W schodnich, dziadkow ie mojej m atki z Poznańskiego”.

Prezentacja losów jednostkow ych to jedna płaszczyzna wystawy. Płaszczyz­ na druga jest syntezą dziejów polskiej migracji zarobkowej zamieszkującej Zagłębie Ruhry. T o przede wszystkim praca oraz działalność organizacji, których celem było kultywowanie wiary, języka i odrębności kulturowej.

Praca, jak o najważniejszy powód i motyw migracji, jest na wystawie szczególnie m ocno zaakcentow ana. Zaznaczona nie tylko dokum entam i i foto­ grafiami, ale również opraw ą plastyczną. N a ekspozycję wchodzi się poprzez zaaranżow any chodnik kopalniany, w którym zobaczyć m ożna narzędzia górnicze i slajdy prezentujące pracę górników na początku XX w. oraz usłyszeć odgłosy pracy w kopalni.

Jednym z pierwszych dokum entów , z jakim zwiedzający zapoznaje się na

wystawie, jest afisz z początku X X w., zachęcający M azurów do wyjazdu do Zagłębia Ruhry: „M azurzy! W wiejskiej okolicy, otoczona polami, łąkami 1 lasami, w dobrym powietrzu, zupełnie jak m azurska wieś, leży z dala od zgiełku westfalskiego zagłębia przemysłowego urocza, nowo wybudowana kolonia kopalni Victor koło Rauxel.

K olonia ta składa się dotychczas z ponad 40 domów i m a być później rozbudow ana do około 65 domów. W każdym dom u są 4 mieszkania, 2 na górze, 2 na dole. K ażde m ieszkanie składa się z trzech lub czterech p o k o

i.---Do każdego m ieszkania przynależy bardzo dobra, wysoka i sucha piwnica, tak że przechowywane owoce, kartofle itd. utrzym ują się bardzo dobrze. Ponadto do m ieszkania należy obszerny chlew, w którym każdy może trzymać swoją świnię, kozę czy kury. Dzięki temu robotnik nie musi kupować każdego funta m ięsa czy litra mleka.

W końcu do każdego m ieszkania przynależy jeszcze ogród wielkości 23—24 prętów kw adratow ych. T ak więc każdy może uprawiać własne warzywa, kapustę i kartofle, których potrzebuje w lecie. K to chce jeszcze więcej gruntu, ten może go tanio wydzierżawić w pobliżu chłopskich zagród. Oprócz tego kopalnia sprzeda­ je po niskich cenach kartofle na zimę.

Czynsz za jeden pokój (z chlewem i ogrodem) wynosi tylko 4 m arki miesięcznie, jest to na westfalskie warunki w każdym przypadku bardzo niska cena. Poza tym kopalnia płaci za każdego stołownika 1 m arkę. Ponie­ waż w każdym pokoju m ożna umieścić 4 stołowników, czynsz obniża się 0 4 m arki — — .

Przez całą kolonię ciągną się ładne szerokie ulice, istnieje tu wodociąg 1 kanalizacja. W ieczorami ulice są elektrycznie oświetlone. Przed co drugim domem jest jeszcze ogródek, w którym m ożna hodować kwiaty lub warzywa. K to utrzym uje swój ogródek najładniej, ten dostaje premię.

W najbliższym czasie w kolonii zostanie otwarty sklep spółdzielczy, który kopalnia będzie zaopatryw ać po bardzo niskich cenach w różne towary jak sól, kawa, śledzie itd., powstanie również spółdzielczy sklep mięsny. Duże zakupy m ożna robić w pobliskim C astrop, Herne i D ortm undzie. Nieżonaci, którzy nie chcą stołować się prywatnie, m ogą po niskich cenach mieszkać i stołować się w m enażu.

D la dzieci wybudow ano dwie szkoły, więc nie muszą daleko chodzić, także robotnicy m uszą chodzić do pracy najwyżej dziesięć m inut. Najbliższa stacja kolejowa jest oddalona o ok. pół godziny.

W czerwcu 1908 r. zarobki wyglądały następująco: dniówkarz, szychta ośm iogodzinna 3,80 do 4 m arek, robotnik placowy, szychta 12-godzinna 3,60 do 4,50 m arek, ładow acz koksu 4,72 m arek, napełniacz koksu 4,46 m arek, robotnik w cegielni 4 do 4,50 m arek, szleper w koksowni 3,80 m arek, szleper w kopalni 3 do 4,10 m arek, uczeń na rębacza w pierwszym roku 5,50 m arek, rębacz na akordzie ok. 6,35 m arek, rębacz w kamieniu ok. 6,40 m arek, cieśla ok. 5,35 m arek.

W ynika z tego, iż każdy robotnik m oże sobie dobrze zarobić. K to jest oszczędny, m oże jeszcze zanieść pieniądze do kasy oszczędności. W Westfalii wiele osób z Prus W schodnich zaoszczędziło po wiele tysięcy m a r e k

.---Przestoje w pracy nie zdarzają się, przeciwnie: częste są naddniówki, tak więc robotnicy zawsze będą mieli zarobek. Zwolnienia m azurskich robotników nie będą się zdarzać, poza zwolnieniami w przypadkach ciężkich przewinień własnych.

Mazurzy! K opalnia jest zainteresowana sprowadzeniem do kolonii zacnych i porządnych rodzin. D opraw dy, jeśli to możliwe, kolonia m a zostać zasiedlona tylko przez m azurskie rodziny. W ten sposób M azurzy zostaną całkowicie między sobą i nie będą mieli z Polakam i, A ustriakam i itd. nic wspólnego. K ażdy może sobie wyobrażać, że żyje w swojej mazurskiej ojczyźnie. Są tu już M azurzy, którzy tu od daw na pracują i dobrze się czują, gdyż są dobrze traktow ani. N a dowód tego pojawi się wkrótce na M azurach taki robotnik.

K ażda rodzina otrzym a całkowicie darm ow ą przeprowadzkę; każdy stanu wolnego darm ow y bilet. G dy tylko zbierze się wystarczająca liczba chętnych, przyjedzie urzędnik kopalni, by ich zabrać. K opalnia nie wymaga żadnych zobowiązań w zam ian za darm ow ą przeprowadzkę, np. pozostania przez określony czas, ja k wym agają tego inne kopalnie. K opalnia ufa w uczciwość M azurów. K om u się tu nie podoba, może przenieść się gdzie in d z ie j . K o p a ln ia chce tylko pom óc porządnym ludziom, którzy w ojczyźnie nie m ają pracy lub bardzo niewielkie zarobki, dać im możliwość wyższych zarobków i zgrom adzenia trochę osczczędności, żeby nie cierpieli głodu na starość. Ten plakat niczym nie łudzi, wszystko jest prawdą.

K to sobie sprawę dobrze przemyślał, niech powie o tym właścicielowi gospody, u którego wisi ten plakat. On napisze wtedy do pana Wilhelma Royek w H arpen koło Bochum. Przyjadą wkrótce potem dwaj panowie, którzy zawiadom ią o szczegółach. Niech każdy załatwi sobie od razu swoje papiery: książkę pracy i m etrykę urodzenia (książeczka wojskowa nie wystarcza). Panowie ci od razu zabiorą papiery ze sobą. Potem przyjedzie urzędnik kopalni, żeby zabrać wszystkich zameldowanych, gdyż mieszkania będą gotowe dopiero w końcu września” .

O tym, że tekst tego afisza przekonał wiele osób do wyjazdu, świadczy prezentow ana na wystawie fotografia, przedstawiająca rodziny m azurskie przed domem w kolonii V ictor koło Rauxel.

Wielu m igrantów pracow ało w kopalni „Zollverein” w Essen. K opalnia założona przez F ran za H aniela w 1851 r. na początku zatrudniała 256 górników. W roku 1899 pracow ało ich już 4124, z tego 52,2% pochodziło ze wschodnich prowincji Niemiec i m ówiło po polsku. Ten duży procent Polaków potwierdza księga zatrudnienia kopalni. N a stronie, na której księga jest otw arta, wśród kilkunastu widocznych nazwisk znaleźć m ożna swojsko brzmiące: K arpiński, Kraffczik, K ow alak, K okociński, Kostecki i trzykrotnie K aczm arek — nazwis­ ko, które ze względu na częstotliwość występowania w Zagłębiu Ruhry stało się tam symbolem polskiego m igranta i jako takie zapożyczone zostało do tytułu wystawy.

Nie wszystkie nadzieje m igrantów związane z wyjazdem do Zagłębia Ruhry spełniły się. Świadczą o tym strajki górników. Polacy byli m.in. organizatoram i strajku w kopalniach koło Herne. O wydarzeniach tych, w obwieszczeniu z 27 czerwca 1899 r., lan d rat bochum ski pisze następująco: „Łamiąc w godny

pożałow ania sposób umowę o pracę, młodzi górnicy, przede wszystkim pol­ skiego pochodzenia, rozpoczęli strajk bez wymówienia pracy w kopalniach Von der Heydt, Julia, Sham rock, Friedrich der Grosse i ostatnio również w kopalni C onstantin IV, wszystkie w okolicach Herne, ponieważ nie przychylono się natychm iast ich żądaniom o podwyżkę płac z powodu podwyższonych składek do kasy bractw a górniczego. D o tego nierozważnego kroku dołączyły się ekscesy, szczególnie ostatniej nocy, które osiągnęły niepokojące rozmiary; szczególnie w kopalniach Sham rock i Friedrich der Grosse oraz w ich pobliżu użyto broni palnej i kamieni przeciwko urzędnikom policji i przede wszystkim polscy górnicy oraz ich żony dali ordynarny przykład lekceważenia istniejących przepisów prawnych, przy czym odnosi się wrażenie, że uczynili to pod wpływem niebezpiecznych dla narodu podżegaczy.

Jestem zdecydowany z największym naciskiem wystąpić przeciwko dalszym próbom zakłócania porządku publicznego i pouczyłem odpowiednio urzęd­ ników odpowiedzialnych za bezpieczeństwo publiczne. Dlatego ostrzegam strajkujących górników i obcych przybyszów przed zwracaniem na siebie uwagi poprzez hałasy czy rękoczyny n a ulicach, a szczególnie poprzez zbiegowiska czy nawet użycie broni, gdyż skutki tego spadną na ich g ło w y ” .

Owocem między innymi tych strajków było założenie w 1902 r. Zjednoczenia Zawodowego Polskiego — trzeciego co do wielkości związku zawodowego w Zagłębiu Ruhry.

Kolejnym wątkiem tematycznym prezentowanym na wystawie jest działal­ ność organizacji skupiających polskich m igrantów . D la większości z nich najważniejszą ostoją na obczyźnie był kościół, dlatego też większość towarzystw robotniczych powstających w Zagłębiu Ruhry, miało charakter katolicki i kościelny. Ten fragm ent wystawy otwiera m apa „Polskie związki i organizacje w Zagłębiu R uhry od 1875 r. do dzisiaj” oraz trzy sztandary: Towarzystwa Polsko-K atolickiego pod opieką św. Barbary, założonego 3 czerwca 1903 r. w Gladbeck; Tow arzystw a Polsko-K atolickiego pod opieką św. Piotra i Pawła w Ddorf-Eller, założonego 29 stycznia 1911 r.; Bractwa Różańca św. w W anne- -Eickel, założonego 9 m arca 1904 r.

N a jednej z plansz przedstawione są fotokopie medalików towarzystw i bractw różańcowych, m .in.: Bractwa R óżańca św. Polek w Ham me, Tow arzy­ stwa św. Barbary w Aplerbeck (1897 r.), Towarzystwa św. Stanisława Biskupa w W anne-Zachód (4 sierpnia 1898 r.), Towarzystwa Polsko-Katolickiego św. Jana N epom ucena w Barop (zał. 16 czerwca 1888 r.). N a ekspozycji pokazano również: m onstrancję i kielich — d ar dortm undzkich Polaków dla kościoła parafialnego; obrazy o tematyce patriotycznej i sakralnej, będące własnością polskich organizacji; protokólarze i księgi kasowe towarzystw; prasę — „W iarusa Polskiego” ; „M ałego Polaka w Niemczech”, „M łodego Polaka w Niemczech” ; kalendarze górnicze wydawane przez Zjednoczenie Zawodowe Polskie w Bochum oraz fotografie prezentujące członków towarzystw z różnych miejscowości.

Tow arzystw a te były pod ciągłym nadzorem policyjnym. O obawach i kierunkach działania władz niemieckich świadczą pokazane na wystawie spraw ozdania kierowane do lan d rata w Bochum. W m eldunku z 24 listopada

1901 r. kom isarz L am rath z Urzędu Policji w Herne donosił: „Zebranie otworzono w języku polskim i m im o mojego sprzeciwu, że dozwolone są dyskusje tylko w języku niemieckim, nie dostosowano się, wobec czego rozwiązałem zebranie. Obecni w większości oddalili się spokojnie” . Zaś w ściśle tajnym spraw ozdaniu zarządcy Urzędu Langendreer Schiilera, z 15 października 1907 r., czytamy: „Obcojęzyczne zgrom adzenia odbywają się co roku w liczbie około 150 (w każdą niedzielę 2— 3). Podczas tych zgromadzeń rozm awia się wyłącznie w języku polskim. N adzór nad wymienionymi jest trudny, gdyż tutaj jest do dyspozycji tylko jeden mówiący po polsku sierżant policji (ewangelicki M azur) i jest również tru d no otrzym ać odpowiednich urzędników, którzy nie są narodowości polskiej.

Już we wcześniejszych spraw ozdaniach zwracałem na to uwagę, jak pilne i pożądane jest z praktycznych i politycznych względów, aby na zgromadzeniach towarzystw, które zajm ują się polskimi dążeniami narodowymi, m ożna było porozumiewać się wyłącznie w języku niemieckim. W tutejszym okręgu urzędo­ wym mieszka około 3000 Polaków. M igracja na tereny niemieckojęzyczne jest niezauważalna” .

Nawet w ćwiczeniach wykonywanych przez członków Towarzystwa G im ­ nastycznego „Sokół” dopatryw ano się wrogich podtekstów politycznych. W spraw ozdaniu z pierwszego zjazdu obwodowego Nadreńsko-W estfalskiego Związku Sokołów w 1902 r. kom isarz policji Nausester pisał, iż ćwiczenia są „przedstawieniem teatralnym ” , mającym rozbudzić uczucia patriotyczne wśród wykonawców i widzów. Pod rysunkam i prezentującymi figury gim nas­ tyczne umieścił następujące podpisy: „Figura I. Polak pozbawiony swej narodowości, ciemiężony, wyciąga przed siebie spętane pięści. Figura II. Ten sam, błagający Boga o pom oc. Figura III. Ten sam, przyciskający pokonane­ go wroga do ziemi” .

Uzupełnieniem tego w ątku wystawy jest kartoteka policyjna zawierająca tłumaczenia artykułów z „W iarusa Polskiego” .

Nacisk n a środow iska polskie wywierany był nie tylko poprzez restrykcje policyjne, ale również przez germ ani Zatorskie działania niemieckiego kleru. Odpowiedzią na nie była bochum ska rezolucja polsko-katolickich towarzystw z 27 października 1895 r.: „ Nasze towarzystwa są na wskroś katolickie. Dlatego cieszy nas, że miejscowe duchowieństwo troszczy się o nas i czuwa, abyśmy nie oddalili się ani na krok od katolickich zasad. O ile w naszych towarzystwach chodzi o sprawy religijne, obiecujemy duchowieństwu bezwarun­ kowe posłuszeństwo. Pod każdym innym względem jednak chcemy zachować pełną swobodę i niezależność w poczynaniach. Tej swobody i niezależności nie zrzekniemy się za żadną cenę i groźby czy przeszkody nie skłonią nas do ustępstw. Przede wszystkim chcemy czuwać nad tym, ażeby nie tylko katolicki, ale w równym stopniu polski charakter naszych towarzystw został — jak dotychczas m a to miejsce — zachowany. Nasze towarzystwa powinny po wsze czasy pozostać katolickim i i polskim i”.

P odobna jest wymowa, wykonanej około 1900 r., fotografii przedstawiającej członków Tow arzystw a Polsko-K atolickiego św. Jan a w W etter. W śród kilku­ dziesięciu uwiecznionych n a zdjęciu osób, kilka trzym a w rękach egzemplarze

„W iarusa Polskiego” i „G azety Ostrowskiej”, zaś w środku grupy stoi tablica z napisem: „R odacy. W tem ucisku naszym pokładajm y ufność w Bogu. W rócą lepsze czasy!” .

W ażnym, urozm aicającym ekspozycję, a jednocześnie oddziałującym na wyobraźnię widza elementem wystawy są aranżacje wnętrz: kuchni robotniczej, klasy szkolnej, posterunku policji. N a wystawie nie zabrakło również pam iątek świadczących o nostalgii i tęsknocie za ojczystymi stronami. Zobaczyć m ożna szkatułkę z ziemią, książki, obrazy, ubrania, narzędzia rolnicze — przedmioty, które wyjeżdżający zabierali z rodzinnego domu. Zobaczyć m ożna również wagon 3 klasy Królew sko-Pruskiego Zarządu Kolei — taki, jakim migranci odbywali podróż do nowych miejsc zamieszkania. D la większości z nich była to podróż bez pow rotu.

D obrze się stało, iż ta ogromnie interesująca, niosąca duży ładunek wiedzy i starannie przygotow ana wystawa (jedynym m ankam entem są niedoskonałości tłum aczenia z języka niemieckiego) pokazana została w Olsztynie, w regionie, z którego wywodzą się tysiące obecnych mieszkańców Zagłębia Ruhry.

Ekspozycja w znaczący sposób wzbogaciła naszą wiedzę o tym niedostatecz­ nie poznanym fragmencie naszej historii. Z dużym zainteresowaniem oglądana była również przez turystów z Niemiec. M iarą wartości, ważności i siły jej oddziaływania jest stwierdzenie jednego ze zwiedzających: „Jestem pod ogrom ­ nym wrażeniem tej wystawy. Pochodzę z Oberhausen z Zagłębia Ruhry. Nie m am polskich przodków , ale dowiedziałem się dużo o swych stronach rodzin­ nych. T a wystawa obudziła we mnie zainteresowanie historią ojczystej ziemi” . W ystawa, k tó ra w założeniach au tora m a służyć wzajemnemu poznaniu i zbliżeniu obu narodów — polskiego i niemieckiego, z powodzeniem wypełnia swą misję. Kolejnym etapem jej podróży jest Bytom.