Polskie strony www bibliotek uniwersyteckich i ich użytkownicy

Żaneta Szerszknis

Polskie strony www bibliotek

uniwersyteckich i ich użytkownicy

ŻA NETA SZERSZKNIS

Polskie strony W W W bibliotek

akademickich i ich użytkownicy

Strony domowe bibliotek akadem ickich sta ły się oczywistym , rzec m ożna, nieledwie n atu raln y m elem entem w yposażenia bibliotek, jed n ak stopień w ykorzystania możliwości, jakie stw arzają ciągle jest dość różny i nie zawsze optym alny. Szkic niniejszy jest p ró b ą przyjrzenia się w itry ­ nom internetow ym najw iększych polskich bibliotek uniw ersyteckich, które tra k tu ję ja k swego ro d zaju wizytów kę usług w zakresie elektronicznej infor­ m acji naukowej, świadczonych przez najw iększe polskie biblioteki naukowe. Je st więc też prób ą - bardzo szkicową i roboczą - odpowiedzi n a pytanie n a ile elektronika je st obecna w procesie św iadczenia usług inform acyjnych, obsługi czytelnika, kontaktów m iędzy czytelnikiem a biblioteką itp.

Ze względu n a ch arak ter pom ocniczy w procesie edukacyjnym bibliote­ ki szkół wyższych, w tym biblioteki uniwersyteckie, m a ją określone grupy odbiorców o zróżnicowanych oczekiwaniach. J a k w iadom o docelową grupę użytkowników serwisów bibliotek akadem ickich tw orzą studenci, kandydaci n a studentów , pracow nicy naukowi, inni pracow nicy uczelni i — od m om en­ tu , gdy wprowadzono nowe m atu ry - uczniowie szkół średnich - stanow iący bardzo isto tn ą kategorię użytkowników.

Zrozum iałe, że ta k w ew nętrznie zróżnicow ana zbiorowość, kieruje pod adresem bibliotecznych w itry n równie zróżnicowane i w ielorakie potrzeby. P ro je k tu ją c owe w itryny, przyjm ow ano - jak o najbardziej ogólne założenia — że za spraw ą interfejsów, prostych, lecz skutecznych narzędzi nawigacji, szybkich wyszukiw arek oraz różnego ro d zaju prograrnówr w spom agających użytkownika,, witryna, m a być użyteczna, komunikatywna, i przyjazna, dla w szystkich swoich potencjalnych i rzeczyw istych użytkowników. M a być

1 8 4 Ż a n e ta Szerszknis

- znowu najogólniej - portalem , grom adzącym najw ażniejsze inform acje tyczące organizacji placówki, jej poszczególnych agend, regulam inów, wa­ chlarza świadczonych usług, wreszcie - miejscem, gdzie użytkow nik bezpo­ średnio może korzystać z w szystkich, zaopatrzonych w elektroniczne nośniki m ateriałów bibliotecznych: bazy danych, elektronicznych czasopism, kom­ puterow ych katalogów itp.

Niestety, ciągle jeszcze wiele naszych bibliotek rolę swoich internetow ych w itryn ogranicza do prostych inform acji n a te m a t usług świadczonych jesz­ cze sposobem tradycyjnym .

Zainteresow anie bibliotecznym serwisem W W W system atycznie w zra­ s ta od 1999 roku z roku n a rok. Rozwojowi stro n W W W sprzyja ogłasza­ ny przez Komisję W ydaw nictw E lektronicznych i Komisję A utom atyzacji Stow arzyszenia Polskich Bibliotekarzy i Redakcję E B IB ’u konkurs n a „Naj­ lepsze w itryny internetow e bibliotek polskich” w kategorii bibliotek szkół wyższych, insty tu tó w naukowych, in sty tu cji centralnych: biblioteki publicz­ ne i pedagogiczne; biblioteki szkolne. Celem konkursu jest popularyzacja standard ów w zakresie stro n W W W . W itry n y poddaw ane są ocenie według kryteriów : oznaczenia autorstw a, aktualizacji; w yglądu i s tru k tu ry strony; kom pletności i w artość m ateriałów ; redakcji i popraw ności językowej; tech­ niki, użyteczności i innych elem entów, które określono zbiorczym przym iot­ nikiem „przyjazne”. D odatkow e p u n k ty przyznaje się w tym konkursie za elem enty p o rtalu , g atew ay ’a, narzędzia edukacyjnego1.

D la p o trzeb tego szkicu przy taczam - odw ołując się do ustaleń X. Bao2 - uproszczony podział n a kom unikację tzw . sta ty c zn ą i dynam iczną (in­ terak ty w n ą) oraz m ultim edialne samouczki. Prześledzenie sposobów ko­ m unikacji z różnym i grupam i odbiorów zdalnej usługi, pozwoli nakreślić praw dopodobne kierunki rozw oju w itry n W W W n a polskim gruncie.

K o m u n ik a c ja s ta t y c z n a s tr o n W W W

(e -c o n te n t, n a r z ę d z ia p o m o c n ic z e F A Q , Q u ick L in k s, H e lp , in d e k s A -Z )

Ź ród ła elektroniczne, czasopism a i bibliografie on-line z p u n k tu w idzenia kom unikacji z użytkow nikiem nie są interaktyw ne, poniew aż z a k ła d a ją kom unikację jednokierunkow ą. Ich zadaniem jest dostarczenie w prost n a

1 K onkurs „N ajlepsze w itry n y intern eto w e b ib lio tek polskich” - II edycja, h tt p :/ / c b ib .o ss.w ro c .p l/sb p /k o n k u rs_ w w w _ 2 0 0 4 .h tm l:'-, [dostęp: m aj 200-5].

2 X. B ao, A stu d y o f Web-based interactive Reference Services via A cadem ic Library

biurko inform acji naukowej. Z tego ty p u usług k o rzy stają przede w szystkim pracow nicy naukowi i doktoranci, a więc, przynajm niej potencjalnie, kie­ rowane są one do - p o d a ję za oficjalnym rocznikiem staty styczny m - zbio­ rowości liczącej ok. 90 tys. osób. Niestety, ta k dynam icznie w zrastająca w o statn ich latach, zbiorowość studentów (1,1 m in) ciągle jeszcze chętniej korzysta z trad ycy jn y ch czasopism pełnotekstow ych.

Z usług inform acji elektronicznej m ożna korzystać z kom puterów w ob­ rębie danej uczelni, ja k i zdalnie z dom u przez In tern et kablowy lub m odem n a przydzielone przez biliotekę hasło (usługa EB SCO , oprogram ow anie H&H czy RAS). Statycznie jed n a k tylko 22% Polaków m a k om puter z In­ tern e te m w dom u. Sposób św iadczenia tego ty p u usług ciągle jest niejed­ nolity, co w ynika z różnego ty p u interfejsów stosow anych w poszczególnych bibliotekach, ja k i z zróżnicowanych w poszczególnych bibliotekach ogól­ nych w arunkach dostępu.

W ażne i wysoko cenione w środowiskach naukowych bazy SCI, ISI oraz czasopism a Science D irect dostępne są w sieciach akadem ickich poprzez ogólnopolski p o rta l Naukowej B iblioteki W irtualn ej. Inne, elektroniczne źró d ła u dostępniane są poprzez w itryny bibliotek n a autom atycznie wery­ fikowane hasło.

Mimo owej, niekiedy kłopotliw ej dla użytkowników, różnorodności w spo­ sobie organizow ania d ostępu do elektronicznych źródeł, jest to typ usług in­ form acyjnych, k tó ry się dość dynam icznie rozwija. W 2002 roku naliczono 1,9 m in p o b rań artykułów z Science D irect w BWA w ICM UW7. Jeśli do tego doliczyć jeszcze to, co p rzeczy tają studenci i inni użytkownicy, korzy­ sta ją c y z serwisów n a terenie bibliotek akademickich, to otrzym am y, godną uwagi, liczbę ok. 2 640 tys. p ob rań, zak ład ając ok. 30 p o b rań rocznie śred­ nio n a 1 użytkow nika3. W pełn i zd aln ą usługę elektroniczną z form ularzem rejestracji do czasopism E B SC O host znajdziem y w B U W i BUO.

Ź ródła e-content linkują biblioteki akadem ickie, najbliższe użytkow ni­ kowi - s tą d znacząca rola interfejsów i budow y w itry n WWTW bibliotek. Ja sn a i p rzejrzy sta s tru k tu ra strony startow ej i naw igacja p o d stro n m a bez­ pośredni w pływ n a kom unikację z użytkow nikiem i w ykorzystaniem e-źró- deł. Już teraz polskie biblioteki akadem ickie ograniczają ilość widocznych m odułów stron y W W W do 6-8 działów. Strony bibliotek są w większości utrzy m an e w konwencji, k tó ra zakłada, że logotyp in sty tu cji mieści się w lewym górnym rogu. Logotyp w yraźnie zaznaczony graficznie odcina się od reszty grafiki, a tek st opisujący instytu cję znajduje się poniżej. (BG

3 H. H ollender, B iblioteki Cyfrowe w Polsce i B W A . M a teria ły z konferencji: Polskie

biblioteki akadem ickie w Unii Europejskiej. Łódź 23-25 czerwca 200Ą, < h tt p : / / b g .p .lo d z .p l/

1 8 6 Ż a n e ta Szerszknis

UMCS, BU W r). D la zdalnego użytkow nika pom ocne są stosow ane narzę­ dzia nawigujące: wyszukiw arki po stronie, m ap a serwisu. B rak n atom iast indeksu A-Z — alfabetycznej listy zagadnień możliwych do w yszukania n a stronie, k tó ry zazwyczaj um ieszczany jest w górnym pasku strony sta r­ towej. O dsyłacz Quick Links zastosow any został dla w ybranych najw aż­ niejszych działów strony, jak: katalog online, testow ane baz danych, wykaz czasopism bieżących, usługi zam ów ienia książki do czytelni.

Inne pom oce ch arakterystyczne dla kom unikacji statycznej oferowane czytelnikowi przy pracy z serwisem w polskich bibliotekach to:

- instrukcje wyszukiwawcze dla katalogu online (VTLS),

- krótkie przewodniki online — samouczki- częściowo interaktyw ne odsyła­ jące przez zadane pytanie do odpowiedniej podstrony w itryny (BUSK), - pom oc - skierowanie dla szukającego książki, a rty k u łu drukowanego

i online (B U P - nowy interfejs) ,

- przew odnik po czasopism ach elektronicznych ( B U P),

- inform atory o źródłach inform acji do p o b ran ia ze strony W W W (BUŚK),

- instrukcje o tra n slite ra cji (BUŚ K).

- słowniki term inów p rzy d atn y ch przy korzystaniu ze zbiorów (B U J). Część bibliotek swe podstaw ow e usługi inform acyjne realizowrane drogą elektroniczną świadczy poprzez katalogi on-line. Mowa tu o takich u słu­ gach, jak: wyszukiwanie w katalogu, wypożyczenie on-line (głównie katalogi V TLS). Inne: rejestracja, ak tu alizacja kont czytelnika, krajow e wypożycze­ nia m iędzybiblioteczne realizowane są przez form ularze elektroniczne wysy­ łane autom atycznie do biblioteki z danej strony WWTW.

W większości bibliotek akademickich usługi dostępne są w sposób niepełny elektronicznie czyli przez formularz do pobrania ze strony W W W (zamówie­ nie n a o d p łatn ą kwerendę - BU UMK, deklaracje wypożyczenia zamiejscowe­ go - BU J, kwestionariusz zgłoszenia do Rem ote Access Service, EBSCOHost - BUW , BGO). Na stronach w itryn BUW , BUWr, BUB zobaczymy sklepy internetowe, w których m ożna zakupić kopie elektroniczne zdygitalizowanych m ateriałów (rzadkie wydawnictwa, starodruki). Dzięki w itrynie czytelnicy mogą (dzięki wpisom online) wpływać na politykę grom adzenia biblioteki. Stworzona przez nich lista książek rekomendowanych pom aga dyrekcji biblio­ teki podejmować najbardziej optym alne decyzje zakupowe. Obok listy ksią­ żek rekomendowanych przez czytelników, n a stronie umieszczono również listę książek rekomendowanych do zakupu przez bibliotekę.

4 eG o vern m en t w Polsce 3 edycja badań eEurope M inisterstw o N auki i In fo rm a tyza cji,

N ajnow szy ra p o rt Kom isji Europejskiej o usługach e-governm ent4 ty p u G2C. potw ierdza, że w Polsce tylko BUW r , w jakim ś zakresie, sp ełn ia s ta n ­ d ard y unijne, czyli umożliwia:

- rejestrację online,

- w ypożyczenie publikacji online, - nabycie publikacji online, - zamówienie kwerendy.

D y n a m ic zn a , in tera k ty w n a kom unikacja z u ży tk o w n ik iem (e -m a il, c h a t, lis t a d y s k u sy jn a , k u r sy )

Dodatkow e usługi online są świadczone przez system kw estionariuszy n a d ­ syłanych e-m ailem do bibliotekarza kontaktow ego. In terak ty w n a kom uni­ kacja - powszechna w bibliotekach akadem ickich ty p u In sta n t L ibrarian - w Polsce nie jest jeszcze możliwa. Inform acji o zasobie udziela się dużo częściej telefonicznie niż za pośrednictw em chatów. Jest to o tyle przykre zaskoczenie, że te n ty p elektronicznej kom unikacji jest n a świecie coraz b a r­ dziej powszechny. Ze stro n startow ych m ożna np. zadać dowolne pytanie w praw ie w szystkich bibliotekach ty p u Ask a L ibrarian. W Polsce czytelnik może, w konkretnych spraw ach, naw iązać łączność z niektórym i bibliote­ kami (BG UG d, BUW r., Bg UM CS) za pośrednictw em e-m ailu, lub te ­ lefonu, korzystając z tzw. K o n taktu . Nie m a w ofercie polskich bibliotek naukowych list dyskusyjnych, jak ąś ich n am iastk ą m ogą być listy, za po­ średnictw em których inform uje się czytelników o nowych nabytkach, bazach danych i czasopism ach elektronicznych. Pew ne cechy dynam icznej kom u­ nikacji m a ją stosow ane np. w BUAM kw estionariusze zw rotne, w których prosi się konkretnych adresatów o w yrażenie opinii n a te m a t aktualnie te ­ stow anych baz danych.

O fertę usług bibliotecznych dla użytkowników poszerzają szkolenia i kursy internetow e, czyli e-learning. W ram ach IV P rogram u Ramowego Unii Europejskiej Telem atyka dla Bibliotek bibliotekarze BU UM K reali­ zowali p ro jek t D E D IC A T E (1994-1998), k tóry wykazał, że potrzebę pogłę­ bionej znajom ości źródeł inform acji dostępnych w Internecie i sposobów ich efektywnego w ykorzystyw ania odczuw ają przede w szystkim przedstaw icie­ le n au k ścisłych. Zachęciło to pracowników tej biblioteki do opracow ania internetow ego kursu przeznaczonego dla studentów fizyki’. Nieco później

r’ B. B cdnarck-M ichalska. K u rs in tern eto w y dla stu d en tó w kształcenie m edialne w bi­ bliotece u niw ersyteckie].E B IB , 1999:OĄ [lipiec/sierpień], < h ttp ://w w w .b u .u n i.to ru n .p l/D E -

1 8 8 Ż a n e ta Szerszknis

opracow ano - ty m razem już o d p łatn y - kurs, um ożliw iający sam okształ­ cenie i doskonalenie swych um iejętności adresow any do bibliotekarzy.

Tego ro d z a ju inicjatyw y, by w ykorzystać stro n y internetow e dla k s z ta ł­ cenia stu d en tó w w zakresie p o d sta w elektronicznej inform acji, p o d jęto w kilku polskich uczelniach (B U W ,B G UM CS, BU AM ). I ta k studenci pierwszego roku n a tych uczelniach m ogą otrzym ać zaliczenie z przyspo­ sobienia bibliotecznego za pośrednictw em In te rn etu , po uprzednim w ypeł­ nieniu stosow nego te stu . W BUŁ stu d enci m ogą uczyć się dzięki specjalnie opracow anem u filmowi in stru k tażo w em u (cz. trw a n ia 23 m in.). W ażną p om ocą w procesie k sz ta łce n ia jest biblioteka skryptów uczelnianych O n ­

line. T ak ą bibliotekę u m ieściła n a swej stro nie BUW r. W innych w oje­ w ództw ach sk ry p ty p u b lik u ją regionalne biblioteki cyfrowe, do który ch linkujc k atalog b iblioteki akadem ickiej (W ielkopolska B iblioteka Cyfrowa i BU P oznań ).

W szystkie te inicjatyw y należy odnotow ać z uznaniem , ale nie zm ie­ n ia to fak tu , że w achlarz u słu g w zakresie elektronicznej inform acji, które polskie biblioteki uniw ersyteckie o ferują swoim czytelnikom jest ciągle b ardzo skrom ny. W świecie dość pow szechne są ju ż serw isy sym ulujące b ezpo śred n i k o n tak t m iędzy b ibliotekarzem a czytelnikiem , k tó re w is to t­ ny sposób w sp ierają tra d y c y jn e kw erendy oraz przew odniki inform acyjne. P rzew odniki online u z u p e łn ia ją tra d y c y jn e , prow adzone w salach w a rszta ­ ty szkoleniowe, a dzięki in tern eto w i zw iększają sw ą możliwość b ezp ośred­ niego zw racan ia się do wielu osób zainteresow anych d anym zagadnieniem . Dzięki an im acji, k tó ra um ożliw ia w ielokrotne po w tó rzenia danego zad a­ nia, ich efektyw ność ed u k acy jn a jest - ja k należy sądzić - dość duża. Ich w alorem je s t p ro sto ta , in tuicy jn y in terfejs i k ró tk i czas trw a n ia poszcze­ gólnych sekwencji (5 m in.) K orzy stan ie z tych serwisów z a k ła d a m yślenie in tuicy jn e, któ re w ażne je s t ta m gdzie rośnie tem p o p rzetw arzan ia infor­ m acji, a sym ulacje z ad ań p o zw alają u po do bn ić d a n ą sy tu acje do stosow a­ nej w p rak ty ce, s tą d zastosow ano te techniki dla e-learningu i inform acji bibliotecznej.

Podsum ow ując, należy powiedzieć, że najbliższe perspektyw y obsługi użytkowników w try b ie online przez biblioteki nic są zbyt obiecujące i że obecne tem p o rozw oju tego ty p u usług jest zbyt wolne. Czytelnik, by uzyskać p o ż ąd an ą inform ację, musi osobiście zjawić się w bibliotece, rzadko może dokonać rejestracji w try b ie online. Średnia usług bibliotek on-linc w nowej skali Komisji Europejskiej wskazującej usługi w pełni reali­ zowane przez Internet, w yniosła jedynie 4%. Tc bardzo skrom ne wskaźniki są w jakim ś sto pn iu odzwierciedleniem ciągle niskiego poziom u usług elek­ tronicznych we w szystkich dziedzinach naszego życia. Średni poziom roz­ woju usług zaliczanych do grupy usług zwrotów i usług socjalnych wynosi

26% i jest blisko 2.5 razy m niejszy niż w E uropie Zachodniej. Jesteśm y poniżej granicy interakcji jednokierunkow ej w zakresie om aw ianych usług ty p u G2C. W ynika to — ja k się w ydaje - z faktu, żc ciągle niewielki odsetek Polaków posiada w dom u k om putery z dostępem do In te rn e tu 6.

Mówiąc bardziej obrazowo, strony W W W polskich najw iększych bi­ bliotek n a sam ym p o czątk u były w itrynam i, czyli swoistym i oknam i w ystawowym i bibliotek. Ze stro n tych, niekiedy bardzo pomysłowo skom­ ponowanych, czytelnik m ógł się dowiedzieć o świadczonych przez biblio­ tekę usługach, regulam inach, zbiorach itd. I właściwie n a tym etapie się zatrzym ały. Tym czasem n a świecie, ju ż dawno strony internetow e p rzesta­ ły być ju ż tylko w itrynam i, a sta ły się drzw iam i, które dla swych czytel­ ników o tw ierają się coraz szerzej i przez które coraz częściej wchodzą oni do bibliotek, uzyskując wszystko, co im w danym m om encie potrzebne. Ja k najszybsze przekształcenie stro n internetow ych polskich bibliotek w drzwi otw arte dla swych czytelników w ydaje się być dzisiaj najpilniejszym p o stu ­ latem . D ystans, k tó ry oddziela nas w tej dziedzinie od św iata niebezpiecz­ nie się powiększa.

Biblioteki akadem ickie - wykaz użytych skrótów:

BUWr - Biblioteka. U niw ersytecka W rocław

BU W - Biblioteka U niw ersytecka W arszaw a BU O - Biblioteka. U niw ersytecka O lsztyn B G UM SC - B iblioteka G łów na UMSC L ublin B U M K - B iblioteka U M K T oruń

B G U G d -B ib liotek a G łów na U n iw ersy tetu G dańskiego B U S K - B iblioteka U n iw ersy tetu Śląskiego K atow ice BUŁ - B iblioteka U n iw ersy tetu Łódzkiego

BU B - B iblioteka U niw ersytetu w B iały m sto k u B U J - B iblioteka U niw ersytetu Jagiellońskiego B U P - B iblioteka U niw ersytecka w P o zn an iu

6 E -G o v e rn e m e n t w Polsce. 3 edycja badań e-Europe, < h ttp ://w w w .m n ii.g o v .p l/A llc ry - 1 0 /6 6 /1 0 6 6 .p d f> , [dostęp: lipiec 2004], s. 66 i w ykresy s. 52. 90; Rocznik S ta ty sty c zn y 2004- W arszaw a 2004. s. 313.