Lokaty oszczędnościowe gospodarstw domowych w Polsce w latach 1995-2005 : stan i czynniki determinujące

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 844. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2010. Artur Pollok Katedra Mikroekonomii. Grzegorz Wałęga Katedra Mikroekonomii. Lokaty oszczędnościowe gospodarstw domowych w Polsce w latach 1995–2005. Stan i czynniki determinujące 1. Wstęp Podstawowym podmiotem oszczędzającym w każdej gospodarce są gospodarstwa domowe. Do dziś teoria ekonomii, pomimo rozlicznych badań empirycznych, nie wypracowała konsensusu w kwestii jednoznacznego wyjaśnienia mechanizmu podejmowania decyzji oszczędnościowych przez ten podmiot i raczej wątpliwe jest, że kiedykolwiek do tego dojdzie. Decyzje dotyczące rozkładu konsumpcji w czasie mają bowiem charakter indywidualny, a jednostki je podejmujące różnią się od siebie nie tylko pod względem wyposażenia ekonomicznego, ale również wielu cech psychicznych, społecznych czy demograficznych. Najbardziej znane teoretyczne wyjaśnienia procesu kreowania oszczędności przez gospodarstwa domowe zostały sformułowane przez J.M. Keynesa (funkcja konsumpcji), M. Friedmana (teoria dochodu permanentnego) oraz F. Modiglianiego i A. Ando (teoria cyklu życia)1. J.M. Keynes swoją teorię wyłożył w pracy pt. Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, opublikowanej w 1936 r. Praca ta została uznana za fundamentalne wydarzenie dla rozwoju współczesnej teorii ekonomii. Teorię dochodu permanentnego M. Friedman zaprezentował w książce pt. A Theory of the Consumption Function, wydanej w 1957 r., natomiast wyniki jednego 1. zeszyt_844.indb 31. 26-08-11 8:57:15.

(2) Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 32. Według J.M. Keynesa podstawowym czynnikiem decydującym o wielkości oszczędności jest poziom realnego dochodu uzyskiwanego przez gospodarstwo domowe. Im jest on wyższy, tym na ogół większa jest rozpiętość między bieżącym dochodem a wydatkami konsumpcyjnymi, a tym samym większa jego część jest oszczędzana. Teoria dochodu permanentnego oraz teoria cyklu życia, określane łącznie mianem teorii konsumpcji ukierunkowanych na przyszłość, powstały poprzez odrzucenie prostej keynesowskiej funkcji konsumpcji. Główną ideą obu tych teorii jest traktowanie ludzi jako jednostki, których bieżące decyzje konsumpcyjne podejmowane są nie tylko na podstawie wysokości bieżąco uzyskiwanego dochodu, lecz uwzględniają również oczekiwania względem kształtowania się ich sytuacji społeczno-ekonomicznej w przyszłości2. Badania przeprowadzone przez M. Friedmana doprowadziły go do wniosku, że bezpośrednią rolę w określaniu rozmiarów konsumpcji gospodarstw domowych stanowi dochód permanentny (stały), tj. wykazujący tendencję do utrzymywania się na określonym poziomie w perspektywie długookresowej. Oszczędności gromadzone są wówczas, gdy dochód bieżący przewyższa poziom permanentny. Podobnie zostało to ujęte w teorii cyklu życia, w której przyjmuje się, że źródłem finansowania konsumpcji są przewidywane dochody osiągane w ciągu całego życia, powiększone o ewentualny początkowy zasób majątku bądź spadek. Ponieważ bieżące dochody odznaczają się znacznymi fluktuacjami, gospodarstwa domowe muszą oszczędzać, aby zakumulowanymi aktywami pokryć wydatki konsumpcyjne w okresach, w których wielkość bieżącego dochodu kształtuje się poniżej poziomu konsumpcji oczekiwanego w całym cyklu życia3. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie form lokat oszczędnościowych dostępnych dla gospodarstw domowych w Polsce, czynników determinujących ich wybór oraz identyfikacja stanu, struktury i głównych kierunków zmian w istniejącym zasobie oszczędności finansowych tego podmiotu w okresie transformacji systemu gospodarczego w naszym kraju. Podstawę analizy empirycznej stanowią dane pochodzące z systemu rachunków narodowych, gromadzone i opracowywane z najwcześniejszych badań statystycznych pozwalających sformułować teorię cyklu życia zostały zaprezentowane przez F. Modiglianiego i A. Ando w artykule pt. The „Life Cycle” Hypothesis of Saving: Aggregate Implications and Tests, opublikowanym w 1963 r. na łamach czasopisma „American Economic Review” 1963, nr 1. Zob. R.E. Hall, J.B. Taylor, Makroekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 260 i 261. 2. 3 Szerzej na ten temat zob.: B. Liberda, Oszczędzanie w gospodarce polskiej. Teorie i fakty, PTE–Bellona, Warszawa 2000, s. 11–27; J. Harasim, Teoretyczne aspekty gromadzenia i inwestowania nadwyżek finansowych przez gospodarstwa domowe [w:] Oszczędzanie i inwestowanie indywidualne w Polsce, red. J. Harasim, PTE, Katowice 2007, s. 25–28; oraz A. Pollok, Oszczędności gospodarstw domowych w Polsce w okresie transformacji systemu gospodarczego, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2004 (maszynopis pracy doktorskiej), s. 24–58.. zeszyt_844.indb 32. 26-08-11 8:57:15.

(3) Lokaty oszczędnościowe gospodarstw domowych.... 33. przez Główny Urząd Statystyczny (GUS). System ten został wprawdzie wdrożony w naszym kraju w 1991 r., lecz szczegółowe dane dotyczące aktywów finansowych gospodarstw domowych zostały po raz pierwszy opublikowane w 1999 r. i obejmowały okres od 1995 r. Wymusiło to zawężenie zasadniczej części analizy w niniejszej pracy do lat 1995–2005. 2. Czynniki wyboru form oszczędzania przez gospodarstwa domowe W ujęciu zasobowym oszczędności gospodarstw domowych w danym okresie obejmują aktywa finansowe, w tym pieniądz gotówkowy (poza kasami banków), oszczędności netto gospodarstw domowych w bankach (tj. po odjęciu zadłużenia), papiery wartościowe (akcje, obligacje itp.) oraz aktywa niefinansowe, czyli nakłady brutto na środki trwałe wraz z wartościami niematerialnymi i prawnymi, a także rzeczowe środki obrotowe 4. W szerokim ujęciu na zasób oszczędności gospodarstw domowych składają się zatem wszelkie aktywa niewykorzystane w celu zaspokojenia bieżących potrzeb5. Można się jednak zetknąć także z wąskim jego pojmowaniem, tzn. tylko jako łącznej wielkości środków pieniężnych ulokowanych na rynku finansowym6. Zgodnie z powyższymi definicjami oszczędzanie oznacza więc gromadzenie majątku przez gospodarstwa domowe. Zarządzanie tym majątkiem polega zaś na dokonywaniu wyboru form jego gromadzenia oraz przechowywania. Proces ten determinowany jest wieloma czynnikami, do których należy zaliczyć przede wszystkim7: – dochodowość danego aktywu oszczędnościowego, czyli stopę czystego dochodu realnego rozumianą jako przychód z aktywu pomniejszony o wszelkie. Por. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, System finansowy w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 754; L. Deniszczuk, I. Kudrycka, M. Zagrobelny, Ocena stanu zasobów gospodarstw domowych w okresie transformacji, „Z prac Instytutu”, nr 23, Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1995, s. 5 i 6; oraz D. Korenik, Oszczędzanie indywidualne w Polsce. Produkty różnych pośredników i ich atrakcyjność, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Wrocław 2003, s. 25. 4. Zob. G. Rytelewska, Gospodarstwa domowe na rynku usług finansowych [w:] System finansowy w Polsce. Lata dziewięćdziesiąte, red. B. Pietrzak, Z. Polański, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 281. 5. 6. Por. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, op. cit., s. 754.. Por. D. Korenik, op. cit., s. 11, 20–22; B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, op. cit., s. 754 i 760; oraz A. Pollok, Inflacja w teorii ekonomii, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2000, s. 34–36. 7. zeszyt_844.indb 33. 26-08-11 8:57:15.

(4) 34. Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. wydatki (prowizje i opłaty) związane z jego nabyciem, korzystaniem i likwidacją oraz skorygowany o utratę wartości wskutek inflacji8, – preferencję płynności, która wynika z konieczności posiadania zasobów pieniądza gotówkowego niezbędnych do utrzymania niezakłóconego procesu konsumpcji, a także finansowania innych nieprzewidzianych wydatków gospodarstwa domowego, – koszty alternatywne, czyli wartość potencjalnych korzyści z różnych dostępnych dla gospodarstwa domowego form lokat oszczędnościowych, – stopę inflacji – niski jej poziom sprzyja rozwojowi rynków aktywów finansowych, podczas, gdy wysoki i nieustabilizowany prowadzi do ucieczki od nich w stronę aktywów rzeczowych, – dostępność, tj. warunki nabycia i korzystania z poszczególnych produktów oszczędnościowych (np. istnienie lub brak minimalnej wysokości wkładu początkowego, czy też wymaganej wysokości wnoszonych kwot w trakcie oszczędzania), łatwość dotarcia do pośrednika, czas potrzebny na zawarcie umowy, warunki formalnoprawne itp., – swobodę rozporządzania, a więc warunki likwidacji lokaty oszczędnościowej (czas dostępu do zgromadzonych środków, łatwość odzyskania wpłaconego kapitału i przyrostu oszczędności w przypadku przedterminowej likwidacji), możliwość jej prolongowania na kolejny okres, potencjalny zakres zmian (negocjowania) warunków w trakcie umowy, możliwość konwersji lokaty na inną oraz prostota jej cesji (przenoszalności) na osoby trzecie, – techniczne cechy produktu oszczędnościowego, a zwłaszcza łatwość monitorowania stanu oszczędności np. z wykorzystaniem kanałów elektronicznych (Internet), dopasowanie (elastyczność) do indywidualnych potrzeb oszczędzającego, zabezpieczenie przed operowaniem oszczędnościami przez osoby nieuprawnione, – tradycję oraz tzw. kulturę finansową, wyrażającą się umiejętnościami funkcjonowania na rynku finansowym (czynniki te odgrywają dużą rolę w przypadku gospodarek przechodzących transformację systemową, w tym również Polski), – dodatkowe czynniki, takie jak np. możliwość pozyskania dzięki posiadanym aktywom oszczędnościowym innych produktów na korzystnych warunkach, czy też występowanie zabezpieczeń na wypadek zdarzeń losowych. Poza powyższymi czynnikami na wybór formy oszczędności przez gospodarstwa domowe wpływają również czynniki warunkujące zasób oszczędności gospodarstw domowych, chociaż ich oddziaływanie ma raczej charakter pośredni niż bezpośredni. Chodzi głównie o wysokość uzyskiwanych dochodów, czynniki demograficzne (zwłaszcza wiek i płeć członków gospodarstwa domowego oraz 8 Na dochodowość aktywów oszczędnościowych wpływają również zasady i wysokość opodatkowania dochodu (bądź przychodu) z oszczędności, w tym skutki podatkowe związane z ich wcześniejszą likwidacją.. zeszyt_844.indb 34. 26-08-11 8:57:15.

(5) Lokaty oszczędnościowe gospodarstw domowych.... 35. jego liczebność), a także wiele innych powiązanych z nimi (np. wykształcenie, miejsce zamieszkania, rodzaj wykonywanej pracy). Wszystko to determinuje decyzje w zakresie kierunków lokowania generowanych nadwyżek finansowych. Kombinacja czynników dochodowych, demograficznych i społecznych jest podstawą międzyokresowego wyboru w kwestii podziału dochodu na konsumpcję i oszczędności, a w konsekwencji warunkuje również formy gromadzenia tych ostatnich. Wybór formy oszczędności, a więc struktury portfela aktywów finansowych i rzeczowych, opiera się nie tylko na maksymalizacji stopy zwrotu, lecz w znacznej mierze zależy także od skłonności oszczędzającego do podejmowania ryzyka9. Ludzie unikający ryzyka będą skłonni poświęcić część swojej oczekiwanej stopy zysku (zwrotu) w celu jego zmniejszenia, natomiast skłonni ponosić większe ryzyko będą oczekiwać w zamian odpowiedniego wynagrodzenia w postaci zwiększonej stopy zysku. Rola ryzyka w decyzjach oszczędnościowych gospodarstw domowych w ostatnich kilkunastu latach nabrała znaczenia. Jeszcze do niedawna dla większości społeczeństwa oznaczało ono wyłącznie możliwość poniesienia straty i w konsekwencji postrzegane było jednoznacznie negatywnie. Obecnie ryzyko pojmowane jest znacznie szerzej. W rzeczywistości wiąże się ono bowiem nie tylko z możliwością poniesienia straty, czy też osiągnięcia dochodów niższych niż przeciętne, ale stwarza również możliwość osiągnięcia ponadprzeciętnych dochodów. W tym ujęciu ryzyko rozumiane jest „dwustronnie” – zarówno negatywnie, jak i pozytywnie. Oznacza zatem możliwość zrealizowania dochodu różniącego się od jego spodziewanej wysokości10. Istotny wpływ na podejmowanie decyzji oszczędnościowych mają czynniki psychologiczne, a więc różne skłonności i preferencje gospodarstw domowych, którym przy wyborze określonych lokat oszczędnościowych towarzyszy uczucie komfortu lub dyskomfortu psychicznego11. Czynniki psychologiczne wiążą się m.in. z postrzeganiem przyszłych potrzeb oraz nawykiem zapobiegliwości, w tym postawą wobec zabezpieczenia się na przyszłość (głównie w okresie dezaktywności zawodowej). Wielkość i struktura oszczędności jest także – przynajmniej Szerzej na ten temat m.in. w: K. Jajuga, K. Kuziak, P. Markowski, Inwestycje finansowe, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Wrocław 1997, s. 243–336; W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy. Podstawy teorii i praktyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 467–520; J. Socha, Rynek papierów wartościowych w Polsce, Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu „Olympus”, Warszawa 2003, s. 409–415; oraz J. Kultys, Ryzyko, niepewność i konflikt w działalności gospodarczej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1995, s. 10–44. 9. 10. Zob. K. Jajuga, K. Kuziak, P. Markowski, op. cit., s. 64 i 65.. Duże znaczenie odgrywa tutaj np. wiek ludzi lokujących posiadany majątek (oszczędności). Przyjmuje się, że gospodarstwa domowe tworzone przez osoby starsze z reguły charakteryzują się bardzo niską skłonnością do ryzyka. Zob. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, op. cit., s. 766. 11. zeszyt_844.indb 35. 26-08-11 8:57:15.

(6) 36. Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. częściowo – konsekwencją ograniczonych zdolności do przetwarzania informacji, a w szczególności dokonywania koniecznych analiz i obliczeń. W procesie inwestowania nie bez znaczenia jest szum informacyjny; ludzie zwracają uwagę jedynie na ograniczoną część spośród wszystkich informacji i tylko tę część informacji przetwarzają. Selektywna percepcja w znacznym stopniu wpływa na różnice w poziomie wiedzy, tj. w zasobie informacji poszczególnych jednostek12. Wśród czynników determinujących formy dokonywanych lokat wymienić należy także uwarunkowania systemowe i instytucjonalne. Uznaje się, że rozwój rynków finansowych przyczynia się do zmiany charakteru dokonywanych lokat poprzez stopniowy wzrost konkurencji na tych rynkach i dzięki temu również płynności lokowanych za ich pośrednictwem aktywów. Podobnie polityka państwa w dziedzinie oszczędności (np. podatki od dochodów kapitałowych) oraz przyjęte założenia systemu ubezpieczeń społecznych wpływają na decyzje oszczędnościowe gospodarstw domowych13. Wdrożona w Polsce w 1999 r. reforma emerytalna oraz wprowadzane sukcesywnie kolejne jej elementy są istotnym czynnikiem tworzenia i wyboru form oszczędności. 3. Formy lokat oszczędnościowych gospodarstw domowych Gospodarstwa domowe dysponują różnymi formami zwiększania swojego majątku. Do podstawowych należą: lokaty w bankach oraz w papiery wartościowe (aktywa finansowe), a także zakupy dóbr trwałego użytku (aktywa niefinansowe). Aktywa finansowe są przedmiotem obrotu na rynku finansowym, zaś rzeczowe na rynku dóbr niefinansowych. Nadwyżki dochodów nad wydatkami gospodarstw domowych kierowane są przede wszystkim na rynek finansowy. Definiowany on jest jako zespół transakcji mających za przedmiot szeroko rozumiany kapitał finansowy, na który składa się pieniądz i papiery wartościowe. Na rynku tym gospodarstwa domowe lokują swoje oszczędności w aktywach finansowych, które charakteryzują się dużym zróżnicowaniem instrumentów, zarówno od strony oczekiwanego dochodu, ryzyka, jak i okresu zapadalności. Rynek finansowy składa się z pięciu segmentów: pieniężnego, depozytowo-kredytowego, kapitałowego, walutowego oraz instrumentów. 12 Por. K.E. Wärneryd, Oszczędzanie [w:] Psychologia ekonomiczna, red. T. Tyszka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004, s. 536–548.. 13 Por. B. Liberda, Stopy oszczędzania gospodarstw domowych w Polsce [w:] Determinanty oszczędzania w Polsce, red. B. Liberda, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 1999, s. 84 i 85.. zeszyt_844.indb 36. 26-08-11 8:57:15.

(7) Lokaty oszczędnościowe gospodarstw domowych.... 37. pochodnych14. Gospodarstwa domowe w mniejszym bądź większym zakresie są obecne w każdym z wymienionych jego segmentów. W Polsce wśród gospodarstw domowych największą popularnością cieszy się rynek depozytów pieniężnych15, który reprezentują banki oraz instytucje parabankowe16. Lokaty w bankach w walucie krajowej są dominującą formą gromadzenia oszczędności przez gospodarstwa domowe (będzie to przedmiotem analizy w dalszej części pracy). Na lokowanie nadwyżek finansowych na rynku depozytów pieniężnych wpływa stosunkowo duża liczba podmiotów17, wciąż niezbyt wysoka kultura finansowa oraz uwarunkowania historyczne. Zasadniczą determinantą stopnia zaangażowania gospodarstw domowych na rynku depozytowym jest stopa procentowa. Wśród produktów rynku depozytowego można wymienić różne rodzaje rachunków: a vista (czyli płatne na żądanie), oszczędnościowo-rozliczeniowe, terminowe, rentierskie, systematycznego oszczędzania i nowoczesne instrumenty lokacyjne18. Oprócz depozytów w walucie krajowej oszczędności lokowane są w walutach obcych. Dochodem z instrumentów rynku depozytowego są odsetki. Alternatywnym wobec rynku depozytowego sposobem lokowania oszczędności przez gospodarstwa domowe jest rynek pieniężny. Jest to rynek najbardziej 14 Por.: W. Dębski, op. cit., s. 16 i 21; oraz Finansowe rynki kapitałowe. Przypadek polskich lat dziewięćdziesiątych, red. W. Milo, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 10.. 15 Kredyty i pożyczki zaciągane przez gospodarstwa domowe w teorii ekonomii traktowane są jako oszczędności ujemne i korygują zasób aktywów będący w posiadaniu tego podmiotu, który mógłby zostać użyty do finansowania przyszłej konsumpcji. Charakterystyka rynku kredytów i pożyczek zostanie jednak pominięta w niniejszej pracy, gdyż występujące na nim instrumenty nie mają charakteru oszczędnościowego sensu stricto, a ponadto w głównej mierze służą finansowaniu bieżącej konsumpcji. 16 Do instytucji parabankowych zalicza się: spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe oraz kasy oszczędnościowo-budowlane. Pierwsze z tych instytucji odgrywają w naszym kraju stosunkowo niewielką rolę na rynku finansowym, natomiast kasy oszczędnościowo-budowlane na podstawie Ustawy z dnia 21 grudnia 2001 r. o utracie mocy ustawy o kasach oszczędnościowo-budowlanych i wspieraniu przez państwo oszczędzania na cele mieszkaniowe (Dz.U. z 2001 r., nr 154, poz. 1802) przestały funkcjonować w polskim systemie prawnym. 17 Na koniec czerwca 2007 r. w Polsce działało 51 banków komercyjnych (8864 placówek), 584 banki spółdzielcze (3894 placówek) oraz 67 spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych (1667 placówek). Zob.: Synteza raportu o sytuacji sektora bankowego w I półroczu 2007 r., NBP, Warszawa 2007; oraz informacje z witryny internetowej www.skok.pl.. 18 Wśród tego typu lokat wymienić można m.in.: lokaty bancaassurance oferowane przez instytucje bankowe wraz z zakładami ubezpieczeń (lokata terminowa połączona z ubezpieczeniem od następstw nieszczęśliwych wypadków), gwarantowane bankowe lokaty inwestycyjne łączące w sobie lokatę bankową o gwarantowanym oprocentowaniu z inwestycją kapitałową na rynku akcji oraz lokaty dwuwalutowe (lokata terminowa z wbudowanym mechanizmem opcyjnym). Szerzej na ten temat zob. D. Korenik, op. cit., s. 138–144.. zeszyt_844.indb 37. 26-08-11 8:57:16.

(8) Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 38. płynnych aktywów finansowych, które służą do lokowania nadwyżek gotówki w instrumenty o zapadalności do jednego roku (krótki okres) i zarządzania płynnością. Poza lokatami na rynku międzybankowym, które z definicji mogą być dokonywane bezpośrednio przez banki19, gospodarstwa domowe mają dostęp do pozostałych instrumentów tego segmentu: bonów skarbowych, certyfikatów depozytowych i bonów komercyjnych. Rynek bonów skarbowych (weksli emitowanych przez skarb państwa) jest rynkiem odznaczającym się dużą płynnością i głębokością, jednakże dostęp gospodarstw domowych do tych instrumentów jest w dużej mierze ograniczony wysoką minimalną kwotą inwestycji i brakiem bezpośredniego dostępu do rynku pierwotnego. Rynek certyfikatów depozytowych (bankowych papierów wartościowych) oraz bonów komercyjnych jest natomiast wciąż słabo rozwinięty – płytki, o niskiej płynności i w dodatku kosztowny, co jest powodem ciągle niewielkiego zainteresowania tego typu lokatami oszczędnościowymi ze strony gospodarstw domowych20. Dochodem z instrumentów rynku pieniężnego jest dyskonto lub odsetki. Oszczędności gospodarstw domowych mogą być również lokowane na rynku kapitałowym, gdzie horyzont inwestycyjny jest dłuższy niż na rynku pieniężnym. Instrumenty w tym segmencie rynku finansowego charakteryzują się dużym zróżnicowaniem oczekiwanej dochodowości i poziomu ponoszonego ryzyka. Konkurencję dla instrumentów rynku depozytowego i pieniężnego stanowią tutaj obligacje, które charakteryzują się relatywnie niskim poziomem ryzyka21. Dochodem z obligacji są zwyczajowo odsetki (w przypadku obligacji kuponowych), dyskonto (w przypadku obligacji zerokuponowych), czasem także opcja sprzedaży (czy 19 Nie oznacza to jednak, że gospodarstwa domowe nie mają pośredniego dostępu do tego rynku. W przypadku dużych potencjalnych kwot oszczędności banki proponują klientom m.in. lokaty oparte na międzybankowej stopie depozytów (np. na stopie WIBID – Warsaw Interbank Bid Rate).. Na polskim rynku krótkoterminowych papierów dłużnych (nieskarbowych) funkcjonują: bony komercyjne, komercyjne weksle inwestycyjno-terminowe (KWIT), weksle inwestycyjno-komercyjne. Papiery te emitowane są przez przedsiębiorstwa, a także jednostki samorządu terytorialnego (tzw. bony komunalne). Zob. W. Dębski, op. cit., s. 34–50. 20. 21 Do podstawowych rodzajów obligacji można zaliczyć obligacje: skarbowe (rządowe), komunalne (municypalne) i przedsiębiorstw (korporacyjne). Obligacje skarbowe uważa się za praktycznie nieobciążone ryzykiem, natomiast poziom ryzyka kolejnych dwóch typów można uznać za porównywalny do ryzyka związanego z inwestowaniem w komercyjne papiery dłużne. W przypadku obligacji przedsiębiorstw zakres ryzyka jest bardzo zróżnicowany – od obligacji niezabezpieczonych emitowanych przez duże i wiarygodne firmy (tzw. blue chips), aż do czysto spekulacyjnych obligacji tzw. śmieciowych emitowanych przez upadające firmy. Wśród długoterminowych papierów dłużnych wymienić należy także listy zastawne – hipoteczne i publiczne. Zob.: W. Dębski, op. cit., s. 212–224; E. Glogowski, M. Munch, Nowe usługi finansowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 262–272; D. Korenik, op. cit., s. 167–176.. zeszyt_844.indb 38. 26-08-11 8:57:16.

(9) Lokaty oszczędnościowe gospodarstw domowych.... 39. zamiany) lub prawo pierwszeństwa poboru akcji nowej emisji dokonywanej przez emitenta obligacji. Na rynku kapitałowym oprócz obligacji istotną rolę odgrywają akcje – udziałowe papiery wartościowe, które reprezentują m.in. prawo własności do kapitału zakładowego spółek akcyjnych. Innym przykładem papieru wartościowego inkorporującego prawo własności do jednej lub więcej akcji i praw z nimi związanych (a więc także do udziału w kapitale spółki) są kwity depozytowe. Gospodarstwa domowe realizują dochody z tego typu inwestycji oszczędnościowych poprzez wzrost wartości rynkowej akcji oraz wypłatę dywidendy (tj. zysku do podziału przypadającego na posiadane akcje). Wśród alternatywnych lokat gospodarstw domowych na rynku kapitałowym wymienić należy również inwestycje w jednostki uczestnictwa otwartych funduszy inwestycyjnych. Dochodem z inwestycji w te kategorie instrumentów rynku kapitałowego jest wzrost wartości jednostek uczestnictwa związany ze wzrostem wartości aktywów danego funduszu inwestycyjnego. Na polskim rynku kapitałowym występują także certyfikaty inwestycyjne. Są to papiery wartościowe emitowane przez zamknięte fundusze inwestycyjne i ze swej natury stanowią formę zbiorowego inwestowania. Środki finansowe zamkniętych funduszy inwestycyjnych mogą być lokowane w różnego rodzaju aktywa, co powoduje, że inwestycje w certyfikaty inwestycyjne różnią się między sobą poziomem ryzyka, zależnie od charakteru dokonywanych lokat. Wśród dostępnych możliwości inwestycyjnych zamkniętych funduszy inwestycyjnych można wymienić następujące zbywalne instrumenty: papiery wartościowe, wierzytelności, udziały w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, waluty obce, instrumenty pochodne, w tym niewystandaryzowane instrumenty pochodne, prawa majątkowe, instrumenty rynku pieniężnego, a także użytkowanie wieczyste, własność lub współwłasność nieruchomości gruntowych, budynków i lokali stanowiących odrębne nieruchomości oraz statków morskich. Kolejnym segmentem rynku finansowego, na którym obecne są gospodarstwa domowe, jest rynek instrumentów pochodnych (derywatów). Kontrakty futures, forward, opcje czy swapy trudno jednak uznać za formę oszczędzania sensu stricto gospodarstw domowych. Instrumenty tego rodzaju są wykorzystywane z zasady do zabezpieczania otwartych pozycji na rynku finansowym (dywersyfikacji ryzyka), arbitrażu i spekulacji22. Inwestując w instrumenty pochodne, wykorzystuje się efekt dźwigni finansowej, co z kolei prowadzi do ponadprzeciętnego zwiększenia poziomu ryzyka. Obrót instrumentami rynku kapitałowego na rynku wtórnym dokonywany jest na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie SA oraz na pozagiełdowym Szerzej na ten temat zob. J. Hull, Kontrakty terminowe i opcje. Wprowadzenie, WIG-Press, Warszawa 1998, s. 6–13. 22. zeszyt_844.indb 39. 26-08-11 8:57:16.

(10) Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 40. rynku regulowanym MTS-CeTo SA, gdzie notowane są akcje, obligacje, certyfikaty inwestycyjne i wystandaryzowane instrumenty pochodne. W pewnym zakresie instrumenty rynku kapitałowego notowane są również na rynku międzybankowym (m.in. obligacje i niestandardowe derywaty). Stopień ryzyka na rynku kapitałowym uznaje się za znacznie wyższy niż na rynku pieniężnym, głównie ze względu na długie (oczekiwane) okresy zwrotu zainwestowanego kapitału. Wśród rodzajów ryzyka inwestycyjnego na rynku kapitałowym można wymienić ryzyko: rynkowe, nierynkowe, płynności, transakcyjne, finansowe, upadłościowe, inflacji, stopy procentowej, walutowe, polityczne, emitenta, wydarzeń i sytuacji rynkowej23. Wśród dostępnych form lokowania oszczędności gospodarstw domowych wymienia się także instrumenty rynku ubezpieczeń. W ramach tego rynku wyodrębnić można następujące segmenty: ubezpieczenia społeczne (obowiązkowe – tzw. I i II filar oraz dobrowolne – tzw. III filar) oraz ubezpieczenia na życie. Ubezpieczenia III filaru to dobrowolne (nieobowiązkowe) formy dodatkowego oszczędzania na przyszłą emeryturę. Obecnie w ramach III filaru istnieje możliwość grupowego oszczędzania w tworzonych przez pracodawców pracowniczych programach emerytalnych lub też poprzez indywidualne konta emerytalne. Funkcjonowanie pracowniczych programów emerytalnych reguluje ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych (Dz.U. z 2004 r., nr 116, poz. 1207). Mogą być one prowadzone w następujących formach: 1) funduszu emerytalnego, 2) umowy o wnoszenie przez pracodawcę składek pracowników do funduszu inwestycyjnego oraz 3) umowy grupowego ubezpieczenia na życie pracowników z zakładem ubezpieczeń w formie grupowego ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Celem indywidualnych kont emerytalnych jest zachęcenie Polaków do indywidualnego i dobrowolnego oszczędzania na emeryturę. Główną korzyścią jest zwolnienie z podatku dochodowego dochodów kapitałowych od środków zgromadzonych na indywidualnych kontach emerytalnych. Konta te funkcjonują na podstawie ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych (Dz.U. z 2004 r., nr 116, poz. 1205) i mogą być prowadzone na podstawie umowy zawartej z: 1) funduszem inwestycyjnym, 2) z podmiotem prowadzącym działalność maklerską o świadczenie usług brokerskich i prowadzenie rachunku papierów wartościowych oraz rachunku pieniężnego służącego do jego obsługi, 3) z zakładem ubezpieczeń – ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym lub 4) z bankiem o prowadzenie rachunku. Gospodarstwa domowe lokują swoje oszczędności na rynku ubezpieczeń na życie, na którym dostępne są takie rodzaje ubezpieczeń jak: 1) na życie, 2) posaOmówienie ryzyka związanego z inwestowaniem w akcje można znaleźć np. w: J. Socha, op. cit., s. 85–97; K. Jajuga, K. Kuziak, P. Markowski, op. cit., s. 65–68. 23. zeszyt_844.indb 40. 26-08-11 8:57:16.

(11) Lokaty oszczędnościowe gospodarstw domowych.... 41. gowe i zaopatrzenia dzieci, 3) na życie związane z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, 4) rentowe oraz 5) wypadkowe i chorobowe24. Instrumenty te są silnie zróżnicowane pomiędzy sobą; znaczna część z nich nie może zostać uznana za produkty oszczędnościowe, ponieważ ich podstawową funkcją jest zabezpieczenie przed zdarzeniami losowymi. Najczęściej nie służą one bowiem finansowaniu przyszłej konsumpcji, lecz są jedynie pieniężnym ekwiwalentem szkód powstałych w wyniku zdarzeń losowych, a więc stanowią instrument łagodzenia negatywnych konsekwencji określonych czynników ryzyka. Do instrumentów oszczędnościowych zaliczyć można ubezpieczenia, które powiązane są z funduszem kapitałowym, a także ubezpieczenia posagowe. Przyjmuje się, że ubezpieczenia z funduszem kapitałowym są długoterminową formą lokowania oszczędności. Ryzyko związane z tego typu lokatami jest uzależnione od rodzaju (charakteru) funduszu kapitałowego wybranego przez ubezpieczonego. Oprócz omówionych dotychczas aktywów finansowych znaczna część majątku zgromadzonego przez gospodarstwa domowe występuje w formie rzeczowej, dlatego warto tej kwestii poświęcić nieco uwagi. Rynek dóbr niefinansowych stanowi alternatywę dla lokowania oszczędności na rynku finansowym. Oszczędności gospodarstw domowych lokowane są na nim w aktywach niefinansowych, definiowanych jako nakłady na środki trwałe (wraz z wartościami niematerialnymi i prawnymi), a także rzeczowe środki obrotowe. W analizach teoretycznych majątek gospodarstw domowych uwzględniany jest jako jeden z argumentów funkcji oszczędzania25. Pojawia się tutaj jednakże problem analizy tego typu oszczędności z uwagi na bariery i trudności występujące nie tylko podczas badania majątku rzeczowego w sensie ilościowym i jakościowym, ale także w kwestii samej kwalifikacji dóbr rzeczowych do oszczędności. Wątpliwe metodycznie wydaje się bowiem zaliczanie do rzeczowych oszczędności gospodarstw domowych większości dóbr trwałego użytku (np. odbiorników telewizyjnych, samochodów, lodówek itp.), ponieważ służą one zaspokajaniu bieżących potrzeb, z zasady nie przynoszą dochodu i w zdecydowanej większości nie spełniają funkcji tezauryzacji (tj. przechowywania wartości). Wśród różnych segmentów rynku niefinansowego, istotnych z punktu widzenia gromadzenia majątku przez gospodarstwa domowe, wskazać należy przede wszystkim rynek nieruchomości, a także rynek dzieł sztuki oraz rynek metali szlachetnych. Pierwszy z tych rynków – rynek nieruchomości obejmuje nie tylko obrót samymi nieruchomościami (czyli ziemią sensu stricto i budynkami), ale także 24 Zob. ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. z 2003 r., nr 124, poz. 1151). 25. zeszyt_844.indb 41. Zob. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, op. cit., s. 754–759.. 26-08-11 8:57:16.

(12) 42. Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. prawami z nimi związanymi (np. wieczystego użytkowania, dzierżawy, spółdzielczym prawem do lokalu mieszkalnego itp.). Gospodarstwa domowe angażują się na tym rynku głównie w sektorze budownictwa mieszkaniowego, szczególnie w dużych miastach i aglomeracjach, ale także w sektorze nieruchomości rekreacyjnych, komercyjnych, rolnych, leśnych, a nawet przemysłowych. Inwestowanie w nieruchomości mieszkaniowe odbywa się na rynku pierwotnym (zakup nowo wybudowanych lokali), jak i na rynku wtórnym. Głównym motywem podejmowania tego typu lokat oszczędnościowych jest motyw przezornościowy, chociaż może w tym względzie oddziaływać również motyw spekulacyjny. Uważa się, że nieruchomości zabezpieczają kapitał przed inflacją, dają relatywnie wysoki dochód oraz są źródłem prestiżu i statusu społecznego. Dochodem z inwestowania w nieruchomości są świadczenia w postaci czynszów i renty gruntowe, ale także sam wzrost ich wartości. Nie bez znaczenia dla tej formy lokowania kapitału są przepisy podatkowe przyznające różnego rodzaju ulgi, czy też inne przepisy promujące budownictwo mieszkaniowe (jak np. kasy mieszkaniowe). O ile rynek nieruchomości znajduje się w Polsce wciąż w fazie rozkwitu, o tyle rynek dzieł sztuki jest stosunkowo słabo rozwinięty, i to zarówno od strony popytowej, jak i podażowej. W efekcie nie jest on powszechnie wykorzystywany w procesach oszczędnościowych ze strony gospodarstw domowych. Inwestowanie w aktywa rzeczowe będące na tym rynku przedmiotem transakcji kupna-sprzedaży wymaga dogłębnej wiedzy oraz znajomości mody i trendów rynkowych. Obrót dziełami sztuki (obrazami, rzeźbami, grafikami, znaczkami, zegarami, wyrobami rzemiosła artystycznego, antykami i innymi zabytkowymi przedmiotami codziennego użytku) odbywa się poprzez rynki nieformalne oraz w ramach aukcji organizowanych przez domy aukcyjne, antykwariaty i galerie. Wbrew obiegowym opiniom inwestowanie w dzieła sztuki nie musi wymagać dużych nakładów finansowych, a dochód z aprecjacji wartości, nawet w krótkim czasie, może być stosunkowo wysoki. Na rynek metali szlachetnych składa się zwłaszcza rynek złota, a także innych metali rzadkich (takich jak: platyna, pallad, srebro). Lokowanie oszczędności w metale szlachetne uwarunkowane jest głównie motywem tezauryzacyjnym lub spekulacyjnym, a oparte jest na ich cechach techniczno-użytkowych (niezniszczalność, łatwość przechowywania itp.) oraz ekonomicznych (stabilność wartości w czasie). Oszczędności w metalach szlachetnych przechowywane są jako monety, biżuteria, elementy zastawy stołowej, bądź w formie sztabek. Odrębną od wyżej przedstawionych formą lokowania oszczędności są inwestycje w poszczególnych członków gospodarstwa domowego, czyli w tzw. kapitał ludzki (edukacja, doskonalenie zawodowe, sport, uroda itd.). Poniesione nakłady mogą w przyszłości przynieść wymierne korzyści, chociaż są one obarczone również ryzykiem. Analiza tej formy lokowania oszczędności gospodarstw domo-. zeszyt_844.indb 42. 26-08-11 8:57:16.

(13) Lokaty oszczędnościowe gospodarstw domowych.... 43. wych zostanie jednak pominięta w niniejszej pracy, głównie z uwagi na trudności w kwantyfikacji wartości tych nakładów i płynących z nich korzyści. 4. Rozmiary oraz struktura oszczędności finansowych gospodarstw domowych Informacji dotyczących kształtowania się oszczędności gospodarstw domowych na tle całej gospodarki narodowej dostarcza system rachunków narodowych. Począwszy od 1991 r. system ten funkcjonuje w Polsce na podstawie zaleceń Organizacji Narodów Zjednoczonych, a poszczególne kategorie ekonomiczne są w nim wyliczane zgodnie z tzw. metodą SNA (System of National Accounts)26. Zastąpił on poprzednio stosowany system rachunkowości społecznej, który charakteryzował się uwzględnianiem w rachunku dochodu narodowego wyłącznie produkcji materialnej. Metoda MPS (Material Product System), stanowiąca jego podstawę, prowadziła do pomijania w szacunkach wielkości makroekonomicznych wartości dodanej powstałej w sektorze usługowym27. System rachunków narodowych dzieli się na dwa segmenty: pierwszy z nich przedstawia rachunki w układzie sektorów instytucjonalnych (układ podmiotowy), drugi obejmuje rachunki według rodzajów działalności (układ przedmiotowy). W ramach układu podmiotowego – będącego przedmiotem dalszej analizy – wyróżnia się trzy grupy rachunków tworzących system, a mianowicie: rachunki bieżące, rachunki akumulacji oraz bilanse. Rachunki bieżące obrazują procesy występujące w gospodarce narodowej w zakresie produkcji, tworzenia dochodów, pierwotnego i wtórnego ich podziału oraz wykorzystania. Rachunki akumulacji przedstawiają źródła oraz kierunki finansowania kapitału trwałego i obrotowego, a także pozyskania i rozdysponowania aktywów i pasywów finansowych. Bilanse dostarczają natomiast informacji o stanach zasobów aktywów i pasywów na początku oraz na końcu okresu sprawozdawczego, jak również o zmianach ich wartości w danym okresie. Rachunki oraz bilanse w systemie sporządzane są dla gospodarki narodowej jako całości, jak również m.in. dla poszczególnych funkcjonujących w jej ramach sektorów instytucjonalnych28. 26 System rachunków narodowych obowiązujący obecnie w naszym kraju został szczegółowo przedstawiony w następującej publikacji GUS: System rachunków narodowych (SRN), t. I i II, „Zeszyty metodyczne i klasyfikacje”, GUS, Warszawa 1996 i 1997. 27 Szerzej na ten temat zob. Podstawy makroekonomii, red. Z. Dach, B. Szopa, PTE, Kraków 2004, s. 14–16.. Podstawowe sektory instytucjonalne wyróżniane w systemie to: sektor przedsiębiorstw, sektor instytucji finansowych i ubezpieczeniowych, sektor instytucji rządowych i samorządowych, sektor gospodarstw domowych, sektor instytucji niekomercyjnych działających na rzecz gospodarstw domowych (w skrócie określany jako sektor instytucji niekomercyjnych) oraz sektor zagranica. 28. zeszyt_844.indb 43. 26-08-11 8:57:16.

(14) 44. Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. System rachunków narodowych, po jego wdrożeniu w 1991 r., początkowo obejmował wyłącznie pełną sekwencję rachunków bieżących oraz pierwszy z rachunków akumulacji, tj. rachunek kapitałowy. Rachunki te w odniesieniu do oszczędności pozwalały jedynie na ustalenie ich rozmiarów oraz strumienia akumulacji i wierzytelności (lub zadłużenia) netto. Informacji na temat zasobu oraz struktury aktywów finansowych w gospodarce (w tym posiadanych przez poszczególne sektory instytucjonalne) dostarczają pozostałe rachunki akumulacji oraz sporządzane na ich podstawie bilanse, a te są udostępniane przez GUS dopiero począwszy od danych za 1995 r. Z tego też względu szersza analiza zasobów finansowych sektora gospodarstw domowych została ograniczona do okresu obejmującego lata 1995–2005. Dla początkowego okresu transformacji systemowej zostaną zarysowane – na podstawie wyników badań innych autorów – jedynie podstawowe tendencje w zakresie zmian poziomu oraz struktury aktywów finansowych tego sektora. Zanim zostanie to jednak uczynione zasadne jest przynajmniej krótkie scharakteryzowanie trzech kolejnych, następujących po rachunku kapitałowym, rachunków akumulacji, tj. rachunku finansowego, rachunku innych zmian wolumenu aktywów oraz rachunku przeszacowań, a także sporządzanych na ich podstawie zestawień bilansowych29. Rachunek finansowy jest drugim z rachunków akumulacji. Obejmuje on operacje dotyczące aktywów i pasywów finansowych dokonywane między krajowymi sektorami instytucjonalnymi oraz między tymi sektorami a zagranicą. Po lewej stronie tego rachunku ujmowane są zmiany aktywów finansowych, po prawej – zmiany pasywów i wartości netto. W części dotyczącej zmian aktywów finansowych rejestruje on nabycie aktywów finansowych pomniejszone o ich rozdysponowanie (przyrost należności finansowych), a w części dotyczącej zmian pasywów finansowych i wartości netto rejestruje zaciągnięcie zobowiązań pomniejszone o ich spłatę (przyrost zobowiązań finansowych). Rachunek finansowy jest rachunkiem kończącym całą sekwencję rachunków rejestrujących transakcje i dlatego nie posiada pozycji bilansującej, przenoszonej do następnego rachunku, tak jak wszystkie rachunki go poprzedzające. Wynik netto (nabycie netto aktywów finansowych pomniejszone o zaciągnięcie zobowiązań netto) tego rachunku ma teoretycznie tę samą wartość, ale z przeciwnym znakiem, co pozycja bilansująca rachunek kapitałowy, tzn. wierzytelności (zadłużenie) netto. Należy przy tym zauważyć, że saldo rachunku kapitałowego jest zróżnicowane w przypadku poszczególnych sektorów instytucjonalnych,. 29 Charakterystyka tych rachunków oraz bilansu została opracowana na podstawie publikacji GUS: Rachunki finansowe według sektorów i podsektorów instytucjonalnych 2000–2005, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 2007, s. 11–25.. zeszyt_844.indb 44. 26-08-11 8:57:16.

(15) Lokaty oszczędnościowe gospodarstw domowych.... 45. gdyż jedne sektory instytucjonalne gospodarki są pożyczkodawcami netto, a inne pożyczkobiorcami netto30. Rachunek finansowy wskazuje, jak sektory deficytowe pozyskują niezbędne środki poprzez zaciągnięcie zobowiązań lub zmniejszenie aktywów oraz w jaki sposób sektory posiadające nadwyżki środków alokują je poprzez nabycie aktywów lub zmniejszenie zobowiązań. Rachunek finansowy przedstawia w rezultacie również rodzaje aktywów finansowych wykorzystywanych przez sektory instytucjonalne do zaciągania zobowiązań lub pozyskiwania aktywów. Nie informuje jednak w stosunku do jakiego sektora zaciągnięte zostały zobowiązania, a w konsekwencji w stosunku do jakiego istnieją roszczenia finansowe. Transakcje finansowe ujmowane w rachunku finansowym są transakcjami dokonywanymi na aktywach i pasywach finansowych pomiędzy sektorami instytucjonalnymi oraz między nimi a zagranicą. Podstawowym kryterium przyjętym do klasyfikowania tych transakcji jest ich płynność finansowa. Dla potrzeb polskiego rachunku finansowego wyróżnia się 7 głównych kategorii transakcji finansowych, które z kolei dzielą się na podkategorie i pozycje31. Oto one: – złoto monetarne i SDR-y (Special Drawing Rights – Specjalne Prawa Ciągnienia – są to jednostki rozrachunkowe emitowane przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy)32, – gotówka i depozyty, – papiery wartościowe inne niż akcje, – pożyczki, – akcje i inne udziały kapitałowe, – rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe (składają się na nie udziały netto gospodarstw domowych w ubezpieczeniach na życie i funduszach emerytalnych oraz przedpłaty składek i rezerwy utrzymywane na pokrycie roszczeń),. Sektor gospodarstw domowych charakteryzuje się z reguły dodatnim saldem rachunku kapitałowego, co oznacza, że wierzytelności z tytułu lokat tego sektora przewyższają zadłużenie z tytułu kredytów. Ujemne saldo cechuje najczęściej sektor instytucji rządowych i samorządowych oraz sektor przedsiębiorstw. W warunkach gospodarki zamkniętej suma wierzytelności netto i zadłużenia netto wszystkich jej sektorów instytucjonalnych byłaby równa zeru. W rzeczywistości jednak, z uwagi na transakcje zawierane pomiędzy gospodarką narodową a zagranicą, saldo tych wielkości dla krajowych sektorów instytucjonalnych wyznacza wielkość wierzytelności netto lub zadłużenia netto gospodarki krajowej w stosunku do zagranicy. 30. 31 Jak podkreśla GUS, precyzyjne sklasyfikowanie transakcji finansowych jest zadaniem bardzo trudnym ze względu na dynamiczny rozwój rynków finansowych, któremu towarzyszy m.in. stałe wprowadzanie nowych instrumentów. Ponadto zróżnicowanie rynków finansowych na świecie powoduje, że poszczególne kraje stosują różne definicje tych transakcji.. Kategoria złota monetarnego i SDR-ów dotyczy wyłącznie sektora instytucji finansowych i ubezpieczeniowych, a w jego ramach banku centralnego (Narodowego Banku Polskiego). 32. zeszyt_844.indb 45. 26-08-11 8:57:16.

(16) Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 46. – pozostałe aktywa/pasywa (obejmują kredyty handlowe i zaliczki oraz pozostałe kwoty do otrzymania/zapłacenia). Charakterystyczne dla wszystkich aktywów finansowych jest pełnienie przez nie funkcji środka przechowywania wartości (tezauryzacji). Aktywa finansowe przynoszą także dochód z tytułu ich posiadania lub inne korzyści (np. gotówka i depozyty na żądanie mogą być w każdej chwili wykorzystane do zakupu towarów i usług). Większość aktywów finansowych posiada swój odpowiednik w zobowiązaniach innego sektora (nie dotyczy to złota monetarnego, SDR-ów oraz akcji przedsiębiorstw). Dane wykorzystywane w rachunku finansowym pochodzą przede wszystkim z następujących źródeł: ze sprawozdawczości i ankiet GUS, Narodowego Banku Polskiego, Bankowej Informacji Sprawozdawczej, banków i innych instytucji finansowych, rocznego raportu Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo-Kredytowych, bilansów jednostek budżetowych i pozabudżetowych, jednostek sektora przedsiębiorstw, instytucji ubezpieczeniowych, otwartych funduszy emerytalnych i towarzystw obsługujących te fundusze, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Narodowego Funduszu Zdrowia, Ministerstwa Finansów, Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych oraz Komisji Nadzoru Finansowego33. Rachunek innych zmian wolumenu aktywów jest trzecim (przedostatnim) z rachunków akumulacji. Zadaniem tego rachunku jest rejestrowanie zmian w majątku narodowym związanych z odkryciami bogactw naturalnych lub faktem wytworzenia lub zakupu pewnych aktywów, np. znaków towarowych lub aktywów finansowych, którym nie towarzyszy powstanie żadnych zobowiązań. Rachunek ten uwzględnia również skutki katastrof naturalnych, wojen, wydarzeń politycznych. Odzwierciedla on także zmiany w klasyfikacji sektorów instytucjonalnych i zmiany zaklasyfikowania aktywów w ramach tych sektorów. Ostatnim z rachunków akumulacji jest rachunek przeszacowań. Ewidencjonuje on zyski lub straty (za dany okres sprawozdawczy) z tytułu posiadania majątku (aktywów niefinansowych i finansowych oraz pasywów finansowych) uzyskane przez właścicieli (związane są one ze zmianami cen). Końcowy rezultat operacji rejestrowanych w rachunkach produkcji, podziału i wykorzystania dochodów oraz w rachunkach akumulacji znajduje swój wyraz w bilansie. Bilans stanowi zestawienie wartości posiadanych aktywów oraz zobowiązań finansowych na dany dzień. Zestawienie bilansowe może być sporządzane W trakcie analizy danych statystycznych gromadzonych dla celów sporządzania rachunku finansowego GUS stwierdził, że dane dotyczące tych samych transakcji finansowych różnią się niekiedy znacznie w zależności od źródeł ich pochodzenia (dotyczy to m.in. wielkości gotówki, depozytów, kredytów oraz papierów wartościowych). Z tego względu przy wyborze danych do prowadzonych szacunków GUS kieruje się kryterium stopnia wiarygodności ich źródła. 33. zeszyt_844.indb 46. 26-08-11 8:57:17.

(17) Lokaty oszczędnościowe gospodarstw domowych.... 47. dla poszczególnych sektorów instytucjonalnych oraz dla całej gospodarki narodowej. Dla każdego sektora instytucjonalnego bilans jest źródłem informacji na temat jego majątku finansowego i niefinansowego. Dla całej gospodarki bilans pokazuje tzw. bogactwo narodowe, czyli sumę aktywów finansowych i należności netto w stosunku do zagranicy. Ciąg operacji łączących bilans otwarcia (sporządzany na początek roku) z bilansem zamknięcia (sporządzanym na koniec roku) przedstawia rys. 1.. Wartość aktywów w bilansie otwarcia. +. wartość innych (dodatnich lub ujemnych) zmian wolumenu aktywów i pasywów (rejestrowanych w rachunku innych zmian wolumenu aktywów i pasywów) =. +. wartość aktywów nabytych minus wartość aktywów sprzedanych w ramach transakcji danego okresu (rejestrowanych w rachunku kapitałowym oraz finansowym). +. +. wartość zysków i strat z tytułu posiadania aktywów wynikających ze zmian poziomu lub struktury ich cen w danym okresie (rejestrowanych w rachunku przeszacowań). =. Wartość aktywów w bilansie zamknięcia. Rys. 1. Operacje łączące bilans otwarcia z bilansem zamknięcia w systemie rachunków narodowych Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rachunki finansowe według sektorów i podsektorów instytucjonalnych 2000–2005, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 2007, s. 16.. Aktywa w bilansie prezentowane są po lewej stronie, zaś pasywa i wartości netto po prawej. Wśród aktywów rejestrowanych w bilansie wyróżnia się dwie ich grupy, a mianowicie: aktywa finansowe i aktywa niefinansowe. Aktywa finansowe powstają w momencie pojawienia się roszczeń jednego sektora instytucjonalnego względem innego. Obejmują one także złoto monetarne i SDR-y, akcje (będące dla ich posiadaczy formą należności) oraz instrumenty pochodne. Aktywa niefinansowe dzieli się natomiast na aktywa produkowane (ich pojawienie się jest rezultatem procesu produkcji) oraz aktywa nieprodukowane (pojawiające się w wyniku procesów naturalnych lub w związku z działalnością człowieka, ale nie jako rezultat procesu produkcji). Po drugiej stronie bilansu rejestrowane są pasywa finansowe oraz wartość netto. Pozycją zamykająca bilans jest wartość netto, która obejmuje wartość wszystkich aktywów posiadanych przez dany sektor instytucjonalny pomniejszoną o wartość wszystkich niezapłaconych jego zobowiązań (pasywów). Jak już wspomniano, kompletne dane dotyczące kształtowania się zasobu oraz strumienia aktywów finansowych gospodarstw domowych, pochodzące z systemu. zeszyt_844.indb 47. 26-08-11 8:57:17.

(18) Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 48. rachunków narodowych, dostępne są dopiero za 1995 r. i lata następne. Analizę tych danych warto jednak poprzedzić choćby skrótowym przybliżeniem głównych tendencji charakteryzujących zmiany zasobów finansowych tego podmiotu w początkowym okresie transformacji systemu gospodarczego w naszym kraju. Pierwsze lata transformacji (1990 r. i 1991 r.) przyniosły spadek realnej wartości zasobów pieniężnych gospodarstw domowych. Wiązało się to przede wszystkim z finansowaniem bieżącej konsumpcji poprzez zmniejszanie posiadanych zasobów pieniężnych, z jednej strony w wyniku poważnego obniżenia się poziomu realnych dochodów gospodarstw domowych, a z drugiej – pojawiających się możliwości zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych, odłożonych w wymuszony sposób w okresie gospodarki centralnie planowanej z uwagi na występujące wówczas niedobory towarowe34. Znaczna część zasobów pieniężnych nagromadzonych przez gospodarstwa domowe została jednak zredukowana z początkiem 1990 r. wyłącznie przez wysoką stopę inflacji, której rzeczywisty poziom okazał się wyższy od przewidywanego, a co skutkowało ujemnym poziomem realnych stóp procentowych35. Pomimo niekorzystnej sytuacji ekonomicznej ogółu gospodarstw domowych dynamika przyrostu posiadanych przez nie zasobów pieniężnych utrzymywała się w omawianym okresie na bardzo wysokim poziomie. Jak wynika z szacunków, w latach 1990–1992 wkłady oszczędnościowe ludności zwiększyły się nominalnie o przeszło 1400%. Pozwala to sądzić, że na decyzje oszczędnościowe gospodarstw domowych w początkowym okresie transformacji systemowej większy wpływ miały czynniki psychologiczne niż ekonomiczne. Chodzi tutaj zwłaszcza o uleganie zjawisku iluzji pieniężnej, polegającemu na myleniu nominalnego oprocentowania depozytów z ich oprocentowaniem realnym36. Trwałe odwrócenie tendencji kształtowania się realnego poziomu zasobów pieniężnych, a więc w kierunku jego wzrostu, nastąpiło w 1992 r. Niewątpliwie było to rezultatem zarówno polityki pieniężnej banku centralnego ukierunkowanej na utrzymywanie dodatniego poziomu realnych stóp procentowych, jak i działań samych gospodarstw domowych dążących do ochrony realnej wartości posiadanych zasobów pieniężnych przed skutkami wysokiej inflacji. Świadczy o tym zwiększanie się w latach 1991–1994 udziału zasobów walutowych na rachunkach bankowych przy wyraźnym spadku udziału zasobów krajowego pieniądza gotówkowego. Pogłębiała się tym samym nieufność do waluty krajowej, mająca 34 Por. B. Szopa, Zmiany dochodów ludności w Polsce na tle uwarunkowań systemowych, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2005, s. 134 i 135.. Zob. G. Rytelewska, A. Szablewski, Paradoks oszczędności, „Życie Gospodarcze” 1993, nr 22, s. 14. 35. Zob. G. Rytelewska, A. Szablewski, Oszczędności w gospodarce rynkowej, „Bank i Kredyt” 1993, nr 4, s. 19 i 20. 36. zeszyt_844.indb 48. 26-08-11 8:57:17.

(19) Lokaty oszczędnościowe gospodarstw domowych.... 49. swoje źródło w głębokiej tradycji traktowania walut wymienialnych jako aktywów finansowych, stanowiącej swoiste dziedzictwo poprzedniego systemu gospodarczego. Oprócz wzrostu udziału zasobów walutowych na rachunkach bankowych, w strukturze zasobów pieniężnych gospodarstw domowych na prawie niezmienionym poziomie utrzymywał się w tym okresie udział zasobów złotowych na rachunkach bankowych37. Nie należy zapominać, że w gospodarce centralnie planowanej depozyty były praktycznie jedyną formą gromadzenia oszczędności przez gospodarstwa domowe. Cechą charakterystyczną gospodarki opartej na mechanizmach rynkowych jest natomiast występowanie wielu różnych form lokat oszczędnościowych. Choć ze względu na brak pełnych danych nie sposób określić rzeczywistej wielkości zasobów finansowych gospodarstw domowych ulokowanych w latach 1990–1994 w innych – poza zasobami pieniężnymi – aktywach finansowych, to jednak trudno zaprzeczać, że ich istnienie miało wpływ na kształtowanie się poziomu zasobów finansowych utrzymywanych w postaci gotówki czy depozytów38. Strukturę aktywów finansowych netto gospodarstw domowych w latach 1995– 2005, ustaloną na podstawie zestawienia bilansowego dla tego sektora w systemie rachunków narodowych, przedstawia tabela 1. W całym analizowanym okresie największy udział w aktywach finansowych netto gospodarstw domowych zajmowała gotówka i depozyty – stanowiąc w 1995 r. 72,4% tych aktywów, a w 2005 r. 75,9%. Tendencja wzrostowa udziału tej kategorii aktywów nie była jednak w omawianym okresie trwała; po wyraźnym wzroście w 1996 r. (o 6 pkt. procentowych), w dwóch kolejnych latach odnotowano spadek jej znaczenia jako formy lokowania oszczędności gospodarstw domowych. Szczególnie istotny wydaje się w tym względzie 1998 r. z udziałem gotówki i depozytów kształtującym się na poziomie 61,7% łącznych zasobów finansowych netto tego podmiotu. Wtedy właśnie nastąpiło szczególnie silne przesunięcie oszczędności w kierunku drugiej pod względem znaczenia dla gospodarstw domowych formy lokat, a mianowicie akcji i innych udziałów kapitałowych. W 1998 r. ta kategoria aktywów stanowiła aż 41% zasobów finansowych netto gospodarstw domowych, podczas gdy rok wcześniej tylko 23,4%. Bardzo silnie ujawniła się wówczas cecha substytucyjności tych dwóch form lokat oszczędnościowych, charakterystyczna zresztą dla prawie całego badanego okresu; lata spadku udziału gotówki i depozyZob. A. Pollok, Zasoby finansowe gospodarstw domowych w Polsce w okresie transformacji systemu gospodarczego. Stan – uwarunkowania – perspektywy, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 537, Kraków 1999, s. 52 i 53. 37. Przykładowo, z danych Ministerstwa Finansów wynika, że w latach 1992–1994 zadłużenie skarbu państwa z tytułu obligacji jednorocznych i trzyletnich w sektorze osób fizycznych (według ich wartości nominalnej) kształtowało się na poziomie odpowiednio: 142,8 mln zł, 433,1 mln zł oraz 886,8 mln zł. Zob. A. Pollok, op. cit., s. 54. 38. zeszyt_844.indb 49. 26-08-11 8:57:17.

(20) 50. Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. tów w strukturze aktywów finansowych netto gospodarstw domowych to jednocześnie okresy wzrostu udziału akcji i innych udziałów kapitałowych i odwrotnie (z wyjątkiem 2003 r.). Poziom aktywów finansowych netto gospodarstw domowych był w badanych latach w dużym stopniu pomniejszany przez stan ich zadłużenia z tytułu różnego rodzaju pożyczek. Co więcej w rozpatrywanym okresie nastąpił pokaźny wzrost znaczenia pożyczek w finansowaniu bieżących potrzeb gospodarstw domowych; w 2005 r. ich zadłużenie z tego tytułu było nominalnie przeszło 20-krotnie większe niż w 1995 r., a udział pożyczek w strukturze aktywów netto wynosił in minus w tych latach odpowiednio 43,6% i 7,2%. Systematyczny wzrost zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu pożyczek był wynikiem oddziaływania tzw. efektu fali konsumpcyjnej wynikającego z wciąż niezrealizowanego w dużej części potencjalnego popytu. Zgodnie z tym efektem, gospodarstwa domowe w sytuacji wyraźnej poprawy swojej bieżącej sytuacji ekonomicznej oraz wzrostu optymizmu co do jej korzystnego kształtowania się w przyszłości (a więc oczekiwanego zwiększenia się możliwości sfinansowania konsumpcji bieżącej z przyszłych dochodów) dokonują wzmożonych wydatków konsumpcyjnych39. Ponieważ spadek skłonności do oszczędzania jest niewystarczający do pokrycia tych wydatków, ważnym źródłem ich finansowania stają się pożyczki zaciągane przez gospodarstwa domowe, co w oczywisty sposób pomniejsza stan netto ich zasobów finansowych. W ciągu 11 analizowanych lat zwiększyło się wyraźnie znaczenie akcji i innych udziałów kapitałowych oraz rezerw techniczno-ubezpieczeniowych wśród aktywów finansowych gospodarstw domowych. W przypadku pierwszej z tych kategorii odnotowano wzrost jej udziału w strukturze aktywów finansowych netto tego podmiotu o 16,7 pkt. procentowych (z 27,4% w 1995 r. do 44,1% w 2005 r.), natomiast w przypadku drugiej o 12,4 pkt. procentowych (analogicznie z 2,8% do 15,2%). Zwiększyła się również – choć w niewielkim stopniu – rola pozostałych kwot do otrzymania (tj. m.in. nadpłat podatków, dywidend, zaległych płac itp.) oraz papierów wartościowych innych niż akcje (do tej kategorii zalicza się m.in. obligacje). Pozostałe kwoty do otrzymania stanowiły w 1995 r. 2,5% łącznej wielkości aktywów finansowych netto gospodarstw domowych, a w 2005 r. 4,8%, zaś papiery wartościowe inne niż akcje – odpowiednio – 2,1% oraz 3,7%. W okresie 1995–2005 (tabela 2) nastąpiło zwiększenie poziomu aktywów finansowych netto gospodarstw domowych liczonych jako odsetek PKB. W 1995 r. aktywa te stanowiły 34,1% PKB, a w 2005 r. 36,7% PKB. Szczytową wartość w relacji do PKB osiągnęły jednak w 1999 r., wynoszącą niemalże połowę PKB, tj. 47,3%. Spośród wyszczególnionych w tabeli kategorii aktywów finansowych 39 Zachowania te wzmacniane są dodatkowo spadkiem poziomu rynkowych stóp procentowych. Por.: A.Z. Nowak, K. Ryć, J. Żyżyński, Inflacja a stopa procentowa w procesie transformacji, „Ekonomista” 1997, nr 4, s. 450; oraz A. Pollok, op. cit., s. 49.. zeszyt_844.indb 50. 26-08-11 8:57:17.

(21) zeszyt_844.indb 51. Ogółem. 27,4 2,5. 2,8 6,1. 3,7. 21,2. –12,4. 3,0. 78,4. 100,0. 1996. 6,7. 5,3. 23,4. –13,4. 1,9. 76,0. 100,0. 1997. 5,6. 5,1. 41,0. –14,3. 1,0. 61,7. 100,0. 1998. 1,4. 6,2. 40,9. –13,9. 0,7. 64,7. 100,0. 1999. 9,9. 8,1. 26,7. –17,0. 1,0. 71,3. 100,0. 2000. 9,7. 10,1. 20,1. –22,1. 0,5. 81,7. 100,0. 2001. 13,7. 11,8. 24,5. –32,2. 1,8. 80,4. 100,0. 2002. 5,5. 13,6. 32,1. –36,3. 2,3. 82,8. 100,0. 2003. 7,2. 14,3. 36,7. –38,9. 2,6. 78,1. 100,0. 2004. 4,8. 15,2. 44,1. –43,6. 3,7. 75,9. 100,0. 2005. Wyszczególnienie. 9,4. 1,0. 0,8. 2,0. 1,2. 6,9. –4,0. 1,0. 25,5. 32,5. 1996. 2,4. 1,9. 8,5. –4,8. 0,7. 27,6. 36,3. 1997. 2,6. 2,4. 19,3. –6,7. 0,5. 29,1. 47,1. 1998. 0,7. 2,9. 19,3. –6,6. 0,3. 30,6. 47,3. 1999. 4,1. 3,3. 11,0. –7,0. 0,4. 29,3. 41,0. 2000. 3,7. 3,9. 7,7. –8,5. 0,2. 31,3. 38,3. 2001. 5,3. 4,6. 9,5. –12,4. 0,7. 31,1. 38,7. 2002. 2,0. 5,0. 11,7. –13,3. 0,9. 30,2. 36,5. 2003. 2,6. 5,1. 13,1. –13,9. 0,9. 27,9. 35,7. 2004. 1,7. 5,6. 16,2. –16,0. 1,3. 27,8. 36,7. 2005. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rachunki finansowe według sektorów i podsektorów instytucjonalnych 1995–2000, s. 40, 41, 44, 45, 60, 61, 64, 65, 80, 81, 84, 85, 100, 101, 104, 105, 120, 121, 124, 125; 2000–2005, s. 38–41, 54–57, 70–73, 86–89, 102–105, 118–121; „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 2002 i 2007; Rachunki narodowe według sektorów instytucjonalnych 1991–1997, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 1999, s. 64–71; Rachunki narodowe według sektorów i podsektorów instytucjonalnych 1995–1998, s. 66, 67; 1995–2000, s. 70–81 oraz 2000–2005, s. 58–69, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 2000, 2002 i 2007.. Pozostałe kwoty do otrzymania. Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe. –2,5. Akcje i inne udziały kapitałowe. Pożyczki. 0,7. 24,7. 34,1. 1995. Papiery wartościowe inne niż akcje. Gotówka i depozyty. Ogółem. Tabela 2. Aktywa finansowe netto gospodarstw domowych w latach 1995–2005 (według bilansu zamknięcia, w % PKB). Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rachunki finansowe według sektorów i podsektorów instytucjonalnych 1995–2000, s. 40, 41, 44, 45, 60, 61, 64, 65, 80, 81, 84, 85, 100, 101, 104, 105, 120, 121, 124, 125 oraz 2000–2005, s. 38–41, 54–57, 70–73, 86–89, 102–105, 118–121, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 2002 i 2007.. Pozostałe kwoty do otrzymania. Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe. –7,2. Akcje i inne udziały kapitałowe. Pożyczki. 2,1. 72,4. 100,0. 1995. Papiery wartościowe inne niż akcje. Gotówka i depozyty. Wyszczególnienie. Tabela 1. Struktura aktywów finansowych netto gospodarstw domowych w latach 1995–2005 (według bilansu zamknięcia, w %) Lokaty oszczędnościowe gospodarstw domowych... 51. 26-08-11 8:57:17.

(22) 52. Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. gospodarstw domowych największy udział w PKB cechował gotówkę i depozyty. W badanym okresie wynosił on średnio 28,6%. Drugie miejsce pod tym względem zajmowały akcje i inne udziały kapitałowe z udziałem na poziomie średnio 12,1%. Na dwóch kolejnych pozycjach uplasowały się rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe oraz pozostałe kwoty do otrzymania z przeciętnymi udziałami w PKB wynoszącymi w badanych latach – odpowiednio – 3,4% oraz 2,5%. Znikome znaczenie miały papiery wartościowe inne niż akcje; wskaźnik relacji tej kategorii aktywów do PKB kształtował się w rozpatrywanych latach w granicach 0,2%– 1,3%. Jak można zauważyć, tendencje w kształtowaniu się aktywów finansowych netto gospodarstw domowych jako odsetka PKB pokrywają się w większości z kierunkiem zmian w zaprezentowanej wcześniej ich strukturze. Podobnie jak w analizie struktury aktywów finansowych netto gospodarstw domowych w tabeli 2 uwagę zwraca pokaźny wzrost relacji różnego rodzaju pożyczek zaciągniętych przez ten podmiot do PKB. O ile na początku badanego okresu (1995 r.) zadłużenie gospodarstw domowych z tego tytułu stanowiło 2,5% PKB, o tyle na jego końcu (2005 r.) aż 16% PKB. Warto przy tym zauważyć, że wzrost omawianej relacji odbywał się w warunkach wzrostu wolumenu PKB, co dodatkowo obrazuje skalę ekspansji gospodarstw domowych w finansowaniu procesu konsumpcji za pomocą pożyczek. Rodzi to duże zasadnicze konsekwencje: 1) istotne ograniczenie aktualnej wartości netto zasobów finansowych tego podmiotu (co wskazano już wcześniej) oraz 2) zahamowanie jej wzrostu w przyszłości w wyniku konieczności spłaty obecnego stanu zadłużenia wraz z odsetkami. Nie należy się bowiem spodziewać, że gospodarstwa domowe będą skłonne do ograniczania poziomu konsumpcji w najbliższych latach w celu pokrycia zaciągniętych wcześniej pożyczek, jeżeli obecny jej poziom wciąż uważają za niewystarczający. 5. Wnioski Podstawą międzyokresowego wyboru gospodarstw domowych w zakresie podziału dochodu na konsumpcję i oszczędności jest kombinacja czynników dochodowych, demograficznych i społecznych. Główne czynniki determinujące wybór form oszczędzania przez gospodarstwa domowe to: dochodowość danego aktywu, preferencja płynności, koszty alternatywne, stopa inflacji, dostępność produktów oszczędnościowych, swoboda rozporządzania aktywami, techniczne cechy produktu oszczędnościowego, tradycja i tzw. kultura finansowa, skłonność do ryzyka oraz czynniki psychologiczne. Oszczędzanie oznacza gromadzenie majątku przez gospodarstwa domowe. Zarządzanie tym majątkiem polega zaś na dokonywaniu wyboru form jego gromadzenia i przechowywania. Podstawowymi formami zwiększania majątku przez gospodarstwa domowe są: lokaty w bankach oraz w papiery wartościowe (aktywa. zeszyt_844.indb 52. 26-08-11 8:57:18.

(23) Lokaty oszczędnościowe gospodarstw domowych.... 53. finansowe), a także zakupy dóbr trwałego użytku (aktywa niefinansowe). Nadwyżki dochodów nad wydatkami gospodarstw domowych kierowane są przede wszystkim na rynek finansowy, rozumiany jako zespół transakcji mających za przedmiot szeroko rozumiany kapitał finansowy. Alternatywę dla lokowania oszczędności na rynku finansowym stanowi rynek aktywów niefinansowych, a w jego ramach zwłaszcza rynek nieruchomości, rynek dzieł sztuki oraz rynek metali szlachetnych. W latach 1995–2005 nastąpiło zwiększenie poziomu aktywów finansowych netto gospodarstw domowych liczonych jako odsetek PKB. W 1995 r. aktywa te stanowiły 34,1% PKB, a w 2005 r. 36,7% PKB. Szczytową wartość w relacji do PKB osiągnęły jednak w 1999 r. i wyniosły niemalże połowę PKB, tj. 47,3%. Największy udział w aktywach finansowych netto gospodarstw domowych stanowi gotówka i depozyty – 72,4% w 1995 r. i 75,9% w 2005 r. Drugie miejsce pod tym względem zajmują akcje i inne udziały kapitałowe – analogicznie: 27,4% i 44,1%. W latach 1995–2005 zwiększyła się również, choć w niewielkim stopniu, rola pozostałych kwot do otrzymania (tj. m.in. nadpłat podatków, dywidend, zaległych płac itp.) oraz papierów wartościowych innych niż akcje (do tej kategorii zalicza się m.in. obligacje). Pozostałe kwoty do otrzymania stanowiły w 1995 r. 2,5% łącznej wielkości aktywów finansowych netto gospodarstw domowych, a w 2005 r. 4,8%, zaś papiery wartościowe inne niż akcje – odpowiednio – 2,1% oraz 3,7%. Poziom aktywów finansowych netto gospodarstw domowych był w badanych latach (1995–2005) w dużym stopniu pomniejszany przez stan ich zadłużenia z tytułu różnego rodzaju pożyczek. Co więcej w rozpatrywanym okresie nastąpił pokaźny wzrost znaczenia pożyczek w finansowaniu bieżących potrzeb gospodarstw domowych; w 2005 r. ich zadłużenie z tego tytułu było nominalnie przeszło 20-krotnie większe niż w 1995 r., a relacja różnego rodzaju pożyczek zaciągniętych przez ten podmiot do PKB zwiększyła się w tym okresie z 2,5% do 16% PKB, i to pomimo wzrostu wolumenu PKB. Wzrost zadłużenia gospodarstw domowych w oczywisty sposób pomniejsza aktualną wartość netto ich zasobów finansowych, a wobec konieczności spłaty obecnego zadłużenia wraz z odsetkami należy go również uznać za istotny czynnik ograniczający wzrost skłonności do oszczędzania tego podmiotu, a w konsekwencji hamujący wzrost zasobu oszczędności w polskiej gospodarce. Można oczekiwać, że rosnąca akceptacja reguł funkcjonowania gospodarki rynkowej będzie skłaniała gospodarstwa domowe do odchodzenia od tradycyjnych form gromadzenia oszczędności (tj. w formie lokat bankowych) w kierunku aktywów o zwiększonym ryzyku, ale potencjalnie wyższej dochodowości. Nie można bowiem zapominać, że rynek finansowy w naszym kraju znajduje się wciąż w fazie rozwoju.. zeszyt_844.indb 53. 26-08-11 8:57:18.

(24) zeszyt_844.indb 54. 28,0. Papiery wartościowe inne niż akcje. Akcje i inne udziały kapitałowe. 8065,0 0,0. 0,0. –52,0. 0,0. 8299,0. 2816,0. 0,0. 3063,0. 5379,0. 1688,0. 1881,0. 944,0 1257,0. 0,0. 894,0. 0,0. 972,0. Zaciągnięcie netto zobowiązań. Pożyczki. 1998. 1999. 2000. 0,0. 4878,1. 5187,1 –6436,4. 4087,6. 270,7. 0,0. 0,0. 7260,0 14350,4. 0,0. 0,0. 9261,0 18134,6 0,0. 0,0. 2307,4 –1960,6. 0,0. 3150,1. 2002. 0,0. 11327,8. 174,3. 3274,0. –1117,1. 2003. 6567,1. 4913,2. 17570,9. 189,9. 1824,9. 3473,9. 0,0. 0,0. 7650,0. 963,0. 0,0. 9228,6. –764,6. 0,0. 38,1. 0,0. 2474,6. 4771,7. 680,8. 151,3. –505,3. 261,9. 0,0. 2434,1. 7743,8. 2376,6. 274,7. 4656,9. –562,6 15783,2. 0,0. 0,0. 0,0. 14353,7 14594,6 26887,5. 163,5. 0,0. 2005. 7010,5 33269,3. 2004. 2635,3 12638,6 10242,6 33010,4. 7175,1 –11771,1 –8143,3. 5357,1. 6736,9 16322,0. –255,7. –483,7. 27741,1. 8713,0 12066,0. 2701,9 –2828,4. 0,0. 9410,3. 0,0. 8675,9. 4966,5. 9146,8 10724,6 –13114,3. 0,0. –414,2. Zmiany pasywów finansowych. 5873,0. 4410,0. 1871,0. 0,0. –552,0. 2001. 28137,7 46270,7 13449,2 19829,5. Zmiany aktywów finansowych. 1997. 22253,0 19201,0 26911,0 30366,0 22831,5 29570,2. 408,0. Gotówka i depozyty. 1996. 25834,0 29043,0 38513,0 48373,3 34305,2. 1995. Pozostałe kwoty do otrzymania. Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe. Akcje i inne udziały kapitałowe. Pożyczki. Papiery wartościowe inne niż akcje. Gotówka i depozyty. Nabycie netto aktywów finansowych. Wyszczególnienie. Tabela A1. Rachunek finansowy sektora gospodarstw domowych w latach 1995–2005 (w mln zł). Aneks. 54. Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 26-08-11 8:57:18.