Badania nad dwudziestowieczną kulturą literacką w Polsce

Stefan Żółkiewski,Alina Brodzka

Badania nad dwudziestowieczną

kulturą literacką w Polsce

Biuletyn Polonistyczny 20/3 (65), 103-113

NA TEMAT

PERSPEKTYWICZNEGO PLANU BADAŃ

POLONISTYKI LITERACKIEJ (c.d.)

BADANIA

NA D DW UDZIESTOW IECZNĄ K U LT U R Ą LITERACKĄ W POLSCE

1. W d z ie d z in ie b ad ań nad w s p ó łc z e s n ą , t j . d w u d z ie sto w ie c z n ą, kul» tu r ą l ite r a c k ą w P o ls c e , o c z y w iśc ie w k o n te k śc ie m iędzynarodow ym ,

sz c z e g ó ln ie w a rte p o d ję c ia lu b k o n ty n u a c ji w ydają s i ę pro b lem y d o ty c z ą ­ c e m i e j s c a , g r a n i c , w y z n a c z n i k ó w l i t e r a t u r y o r a z innych sz tu k w k u ltu rz e XX w iek u . W a rte zb a d an ia j e s t zatem m ie jsc e sp o łe c z n e sztu k o r a z k r y te r ia k la s y fik a c ji te g o , co w o b rę b ie kom unikacji m iędzyludzkiej, s p e łn ia funkcje a rty s ty c z n e w XX w iek u .

W zw iązku ze społecznym m iejscem s z tu k , a r a c z e j przedm iotów s z tu k i, w k u ltu rz e XX w ieku w a rto d o s tr z e c to , co je w y ró żn ia w s to ­ sunku do epok w c z e ś n ie js z y c h , z w ła s z c z a m .in . fa k t, iż w w ielu sw ych p rz e ja w a c h p ro d u k ty sz tu k i p rz e n ik a ją do ży cia p ra k ty c z n e g o i jaw nie s p e łn ia ją r o l ę w ró ż n o ra k ic h sy ste m a c h kom unikacyjnych, w funkcjonow a­ niu p rzedm iotów użytkow ych. T r z e b a w ięc tr o p ić k o n tak ty m iędzy sz tu k ą a sy stem am i poro zu m iew an ia s i ę , m iędzy sz tu k ą a te c h n ik ą . K ontakty te k s z ta łtu ją s i ę in a c z e j n iż np. w w ieku XIX; zm ieniają s i ę g ra n ic e m iędzy d zie d z in a m i k u ltu ry , a o b s z a r tra k to w a n y ongiś jako s u i g e n e ris U n iv er­ sum s z tu k i bywa n ie u sta n n ie p r z e k r a c z a n y : p r z e k s z ta łc a n ie g ra n ic s z tu k i tra k to w a n e bywa jako p o s tu la t, jak o z a d a n ie . P ro b lem y zw iązane z tymi p rz e k s z ta łc e n ia m i tw o rz ą z e sp ó ł b a rd z o skom plikow any. By w ym ienić je d n ą z n a jb a rd z ie j jaw nych o p o z y c ji, w a rto w spom nieć o ró ż n ic y m iędzy fu n k cjam i, ja k ie s p e łn ia ją i d z iś p rz e d m io ty sz tu k i w u trw a lo n y c h k o le k ­ c ja c h - m u zea ch , a tym i, ja k ie s p e łn ia ją one w z d a rz e n ia c h je d n o ra z o ­ w y ch , w tz w . "h ap p e n in g ach ".

W yraźne w XX w ieku p r z e s u n ię c ia w r e la c ja c h ró ż n y c h d z ie d z in k u l­ t u r y , zm iana re g u ł k la sy fik u ją c y c h p rz e d m io ty s z tu k i, odbieganie ty c h że

r e g u ł od. z a s a d e s te ty k i w y o d rę b n ia ją c ej sw o istą dom enę przedm iotów i p r z e ż y ć e ste ty c z n y c h - w sz y stk o to s p ra w ia , iż polem do b ad ań s ta ją s i ę ponow nie :■ k o n s tru k c ja sam ego p o ję c ia " d z ie ło " , za g ad n ien ia m o rfo lo ­ g ii p rzed m io tó w s z tu k i, pro b lem y g e n o lo g ic z n e .

W zw iązku z tym i zagad n ien iam i n asuw a s ię jako jedno z b a rd z ie j is to tn y c h p y ta n ie : czym j e s t w k u ltu rz e XX w ieku a w a n g a r d y z m jako z ja w isk o so c jo lo g ic z n e i a r ty s ty c z n e , jako p roblem w kom unikacji s p o ­ łe c z n e j ?

Z uw ag p o w y ższy ch w ynika ja w n ie, iż sp ra w y w s p ó łc z e sn e j k u ltu ry li t e r a c k i e j , w iążąc s i ę ze zm ianam i w r e la c ja c h w zajem nych ró ż n y c h d z ie d z in k u ltu ry XX w iek u , sy tu u ją s i ę za ra z em w je s z c z e ro z le g le js z y m k o n te k ś c ie : zm ian typu k u ltu ry dom inującego w tym że w ieku.

W zw iązku z tym n a js z e rs z y m polem w y ró ż n ić n a le ż y do b a d a ń , ja k s i ę w y d a je , dwa s z c z e g ó ln ie w ażne z e sp o ły zag ad n ień :

po p ie r w s z e , jak ą r o l ę w lo s a c h k u ltu ry lite r a c k ie j s p e łn ia ją zm iany typu k u ltu r y u ję te - nazw ijm y to w te n sp o só b - w w y m iarach r e c e p ­ t o r ó w ;

po w tó r e , ja k ą r o l ę w lo s a c h te jż e k u ltu ry lite r a c k ie j s p e łn ia ją zm ia­ ny c a ło śc io w e typu k u ltu ry , badane w w y m iarach s t r u k t u r y s p o ł e c z ­ n e j .

W zw iązku z zespołem p ie rw szy m w a rte szczeg ó ło w y ch badań są m ie js c e l i t e r a t u r y i je j funkcje w w aru n k ach ro z w o ju r e c e p c ji a u d io w iz u a l­ n e j. K s z ta łtu je s i ę m ianow icie mnóstwo zag ad n ień w y n ik ający ch w sp ó ł­ c z e ś n ie z faktu w sp ó łistn ie n ia i w spó ło d d ziały w an ia a p a r a tu r p e rc e p c y j- n ych ró ż n y c h s z tu k . Budzą s i ę p y tan ia o c h a r a k te r ic h r e l a c j i - c zase m k o m p lem en tarn y , cza se m k o n k u ren c y jn y , zaw sze jed n ak p ow ołujący do ż y ­ c ia now e p roblem y d o ty czą ce sposobów o d b io ru ro z m a ity c h tek stó w k u ltu ry .

Dla b a d acz a l i t e r a t u r y j e s t n p. sp ra w ą w aż n ą, ja k zm ieniają s i ę w s p ó łc z e ś n ie form y, norm y i p sy ch o m o to ry czn e r e a k c je ty c h , co u p ra w ia ją

" lit e r a c k ie " le k tu r y . B ard zo te ż w ażnym , choć nie zaw sze nowym, p r o b le ­ mem do a n a liz s ą sp ra w y sz tu k p o słu g u jący ch s i ę w ielom a tw orzyw am i i w ielom a system am i znakowym i; są w śró d ty ch s z tu k , jak w iadom o, d z ie ­ d zin y o w ielow iekow ych tra d y c ja c h ; s ą te ż i s w o iśc ie n o w o czesn e; na o b s z a r z e i je d n y c h , i d ru g ic h w a rto bad ać r e la c je z jaw isk g e n ety c zn ie d aw nych i "m łodych".

W zw iązku z zespołem drugim (lo sy k u ltu ry lite r a c k ie j i l i t e r a t u r y we w s p ó łc z e ś n ie dom inującym ty p ie k u ltu ry - u ję te w w ym iarach s tr u k tu r sp o łe c z n y c h ) w a rto p o d ją ć sy ste m a ty c z n e b ad an ia nad problem am i w y n ik a­ jącym i z m asow ej s k a li d o s ta rc z a n ia i o d b io ru przedm iotów s z tu k i, w śró d n ic h - te k stó w l i t e r a t u r y i p a r a l i t e r a t u r y , jako w sp ółw yznacznika p r z e ­ m ian św iad o m o ści n a jro z m a its z y c h , form alnych i n ie fo rm aln y ch , g ru p

(śro d o w isk ) sp o łe c z n y c h ; nad problem am i zw iązanym i z ró żn ico w an iem s i ę i o d w ro tn ie , sta n d a ry z o w a n iem , wymogów p u b lic z n o ś c i; nad p r o b le ­ mami, ja k ie pow ołuje do is tn ie n ia fakt z a sk a k u ją c y c h z e tk n ię ć , "w łam ań" i s p ię ć ro z m a ity c h , g en ety czn ie i fu n k cjo n aln ie, stylów w s p ó łk s z ta łtu ją ­ cych w s p ó łc z e s n e w ytw ory sz tu k i c h a ra k te ry z u ją c e s i ę ró żn o ro d n y m i n a - cechow aniam i. W tym z e s p o l e zag ad n ień m ie ś c ić s i ę będą ta k ż e w a ż ­ n e , zró ż n ic o w a n e i w is to c ie b a rd z o słab o zbadane sp ra w y in s tru m e n ta l­ nych u ży ć p rzedm iotów s z tu k i, w ś ró d n ic h i l i t e r a t u r y . S p ra w ę t ę - ze w zględu na je j sw o istą p ra g m a ty k ę (sw o isty z e sp ó ł norm p ra g m aty czn y ch ) w yodrębniam y celow o z zag ad n ien ia o w iele b a rd z ie j g e n e ra ln e g o i p o d ­ le g a ją c eg o innym ry g o ro m b ad a ń , m ianow icie z w ym ienionej już w yżej p ro b le m aty k i r o l i l i t e r a t u r y jako w s p ó ło rg a n iz a to ra p rz e m ia n św ia d o ­ m o ści.

Z k o le i, w ra m a c h zag ad n ień in te rp re ta c y jn y c h o w yraźnym n a c e c h o ­ w aniu h is to ry c z n o lite ra c k im , s z c z e g ó ln ie w a rte p o d ję c ia w ydają s i ę t e , k tó re d o ty cz ą sw o isty c h c e c h p o ls k ie j tr a d y c ji lite r a c k ie j; w a rto by z w ła sz c z a z a n a liz o w a ć w ie lo stro n n ie r o l e , ja k ie sp e łn ia ły w te j tr a d y c ji czy n n ik i d y d a k ty c z n o -p e rs w a z y jn e i e d u k acy jn e, o r a z p r z e ś le d z ić k o n ty n u ­ a c je i zm iany ty c h r ó l w s p ó łc z e ś n ie , w w ieku XX. T en problem nie w ią ­ załby s i ę b e z p o ś re d n io z zagadnieniem o s z e r s z e j s k a li, m ianow icie z pytaniem o g ra n ic e tr w a ło ś c i naro d o w y ch c e c h tr a d y c ji lite r a c k ic h w o­ bec p o n ad czaso w y ch c e c h "a w a n g ard y zm u ", k tó ry to k ry p to n im , jak z a ­ z n aczy liśm y n a w stg > ie, wymaga dokładnej a n a liz y - te o re ty c z n e j i fa k to ­ g r a fic z n e j.

N astępnym , w ciąż je s z c z e "nie dobadanym ", zagadnieniem p ra k ty k i i św iadom ości a rty s ty c z n e j tw órców lit e r a t u r y o r a z p ra k ty k i i św iadom ości te o re ty c z n e j b a d a c z y lite r a t u r y j e s t r o la - c z y m oże r a c z e j z e sp ó ł r ó l - jak ie jaw nie lu b im p licite s p e łn ia ła , i sp e łn ia j e s z c z e , w k u ltu rz e p o ls k ie j

tr a d y c ja m o d e rn isty c z n a . W tym z a k re s ie ro k 1918 n ie stan o w ił z a s a d n i­ c z e j c e z u r y . W arto w ięc o p is a ć d z ia ła n ie te j tr a d y c ji, p o sz u k a ć motywów je j trw a n ia i s c h a ra k te ry z o w a ć czy n n ik i s k ła n ia ją c e ku je j p r z e z w y c ię ­ ż a n iu .

Z k o le i, w p o rz ą d k u logicznym , a le ta k ż e i h isto ry c z n y m , w y łania s i ę z e s p ó ł problem ów zw iązan y ch z ro zp oznaw aniem z a się g u p o la l i t e r a t u ­ r y - i p a r a lite r a tu r y , o r a z badań lite r a c k ic h - i p a r a lite r a c k ic h , w ś ró d w sp ó łc z e sn y c h faktów k u ltu ry . Tu - sz c z e g ó ln ie w ażn e, i s z c z ę ś liw ie już p o d ję te , w ydają s i ę badania nad r e la c ja m i tr a d y c ji fo lk lo ru — m ie jsk ie j

i w ie js k ie j, o r a z innych obiegów kom unikacji lite r a c k ie j i p a r a l i t e r a c k i e j ; n ad w sp ó łczesn y m i p rz e o b ra ż e n ia m i tw ó rc z o ś c i fo lk lo ry s ty c z n e j; nad zw iązkam i l i t e r a t u r y " a r ty s ty c z n e j" - a u to rs k ie j (lub w ie lo a u to rs k ie j),

im ie n n e j, z rozm aitym i form am i obiegów p ro d u k c ji tek sto w e j " p o z a a r ty s ­ ty c z n e j" , n ie sy g n o w an ej, n ie im iennej.

W pew nej m ie rz e osobnym zespołem zjaw isk - ch o ć je s t on o c z y w iśc ie u sy tu o w an y w d łu g o trw a ły c h p r o c e s a c h k sz ta łto w a n ia s i ę k u ltu ry w sp ó ł­ c z e s n e j - j e s t z e sp ó ł faktów zw iąza n y ch z m echanizm am i i w ytw oram i k u ltu ry l it e r a c k i e j la t w ojny i o k u p a cji ( 1 9 3 9 - 1944-). W o d ró ż n ie n iu bowiem od z ja ­ w is k l i t e r a t u r y tzw. o k r e s u m odernizm u i la t m iędzyw ojennych, o b s z a r te n w ym aga n ie tylko w yłonienia podstaw ow ych p y ta ń te o re ty c z n y c h , a le ta k ż e , po p r o s tu i z w y c z a jn ie, p rz y g o to w an ia z e staw u faktów do b ad ań .

Is tn ie je n a g lą c a , n a jz u p e łn ie j p ry m a rn a p o trz e b a u trw a le n ia i z a b e z ­ p ie c z e n ia w sz e lk ic h p ro to k o la rn y c h danych d o ty c z ą c y ch funkcjonow ania k u ltu ry lite r a c k ie j w P o ls c e pod ok u p acją o r a z w s z y s tk ic h d an y ch w y z n a ­ c z a ją c y c h o b s z a r k u ltu ry lite r a c k ie j fu n k cjo n u jącej w śro d o w isk a c h em i­ g ra c y jn y c h w ro z m a ity c h c z ę ś c ia c h ś w ia ta . T en o s ta tn i o b s z a r w a rto te ż i n a le ż y zb a d a ć r e tr o s p e k c y jn ie - p o c z y n a ją c co najm niej od p rz e ło m u XIX i XX w ieku.

2. B adania nad l i t e r a t u r ą w s p ó łc z e sn ą - i nowo pow stałym p r z e d ­ m iotem a n a liz : p ro b lem aty k ą k u ltu ry lite r a c k ie j - in sp iro w a n e były w w ie ­ ku XX b a rd z o w s z e c h s tr o n n ie , co s p r a w iło , że z o s ta ły z n a c z n ie w zb o g aco ­ ne w p o ró w n an iu ze stu d iam i nad w s p ó łc z e s n o ś c ią lite r a c k ą , u p raw ian y m i w p o p rz e d n ic h w iek ac h . W o b rę b ie w y p o sażen ia ty c h b a d a ń w a rto s z c z e g ó l­ n ie uw y d atn ić r o l ę n a stę p u ją c y c h czynników :

a ) in s p ir a c je m a rk s is to w s k ie , re a liz o w a n e w p r a c a c h te o re ty c z n y c h , h is to ry c z n o lite ra c k ic h , popularn o n au k o w y ch , z a słu ż y ły s i ę b a rd z o is to tn ie w ro z w in ię c iu o b s z a ru b ad a ń h isto ry c z n o g e n e ty c z n y c h , w p o szu k iw an iu i a n a liz ie zw iązków s z tu k i ze zjaw iskam i ży cia sp o łe c z n e g o ;

b) in ten sy w n ie o d d ziały w ały na badania lite r a c k ie in s p ira c je w zb o g a­ c a ją c e a n a liz ę m o rfo lo g iczn ą w ytw orów s z tu k i, w sz c z e g ó ln o śc i z aś s k ł a ­ n ia ją c e do ro z p a try w a n ia zw iązków m iędzy językiem jako system em a t e k s ­ tem lite ra c k im jak o a k tu a liz a c ją sz tu k i słow a (mowy);

c ) w ażne o k a z a ły s i ę in s p ir a c je w y n ikające z now ych p y tań sfo rm u ­ łow anych w p sy c h o lo g ii, w b ad a n ia c h nad m ito lo g ią , o byczajem , fo lk lo ­ re m ; n a jisto tn ie jsz y m może efektem kontaktów lite ra tu ro z n a w s tw a z tym i d zied zin am i w iedzy o k az ało s i ę d o s trz e ż e n ie w sp ó ln y ch a n tro p o lo g ic z n y c h m otyw acji ró ż n y c h z jaw isk k u ltu ry .

P r z y w s z y s tk ic h ty c h - b e z sp o rn y c h — o s ią g n ię c ia c h , p o s z e r z a ją ­ cy ch h o ry zo n t z a in te re s o w a ń lite ra tu ro z n a w c z y c h , czem u d ają n iew ątp liw e św iad ectw o p r a c e n a jw y b itn ie jsz y c h b ad a c z y - w s k a li p ro d u k c ji p r z e ­ c ię tn e j i p r z e c ie ż n a jb a rd z ie j "m asow ej" p rz e w a ż a ją jed n ak n ad al te k s ty k ry ty c z n e o c h a r a k te r z e b a rd z ie j im presyjnym . C iek aw e, że z d y sc y p lin o ­ w an ie te o re ty c z n e c e c h u je r a c z e j p r a c e re tro s p e k ty w n e , ró w n ie ż i te , k tó re p r z e z p ry z m a t p y ta ń a k tu a ln y c h tr a k tu ją o li t e r a t u r z e w c z e sn o - d w u d z ie sto w ie c z n ej. N atom iast stu d ia d o ty cząc e la t o s ta tn ic h - c a łe g o z r e s z tą o s ta tn ie g o ć w ie rć w ie c z a - na o g ó ł, w s k a li k ra jo w e j, nie z a le ­ c a ją s i ę w a lo ra m i m etodologicznym i. N ależało b y zatem inten sy w n ie w zb o ­ g a c ić św iadom ość te o re ty c z n ą b ad acz y w s p ó łc z e s n o ś c i, ta k by w id zen ie l i t e r a t u r y w zw iąz k ach z c a ło ś c ią k u ltu ry s ta ło s i ę dobrem pow szechnym .

3 . O dpow iedź na to p y tan ie je s t k o n ty n u acją p o p rz e d n ic h uw ag. S z c z e g ó ln ie p o d k r e ś lić w a rto r o l ę in s p ira c y jn ą n a stę p u ją c y c h d y sc y p lin : o gólnej t e o r i i ro z w o ju s p o łe c z n e g o , h is to r ii w s p ó łc z e s n e j, t e o r ii k u ltu ry , ję z y k o z n a w stw a , p sy c h o lo g ii o r a z , ju ż bez n azw , ab y n ie baw ić s i ę w p r o r o c tw a , r o l ę ty c h d z ie d z in w ie d zy , k tó re - s ta le - pow oływ ane s ą do ż y cia p r z e z nowe p ro b lem y b ad a w c ze; s ą to d z ied z in y in te rd y s c y p li­ n a rn e w dwojakim s e n s ie : p rzed m io ty i m etody.

4 . W z a k r e s ie p rz e k ła d ó w o b co jęz y czn y ch d z ie ł lite r a tu ro z n a w c z y c h (in a c z e j: h u m an isty czn y ch ) r z e c z y w is ta e k sp lo z ja in icjaty w d ała s i ę o d

-cz u ć w d ru g ie j połow ie la t p ię ć d z ie s ią ty c h ; in icjaty w y t e , z ró ż n ą in te n ­ sy w n o ścią i zm ienną tr a f n o ś c ią w yboru te k stó w , s ą na ogół kontynuow ane.

T ak w ięc B ib lio tek a K lasyków F ilo z o fii, B iblioteka S o c jo lo g iczn a PW N, w ydaw nictw a P lW -o w sk ie (B ib lio tek a K rytyki W sp ó łczesn ej i B i­ blio tek a M y śli W sp ó łc z e sn e j), Omega - z w ła sz c z a u sw ych n a ro d z in i w p o czątk u la t s z e ś ć d z ie s ią ty c h , a rk u s z e znakom icie d o b ie ra n y c h p r z e ­ kładów w "P am iętn ik u L ite ra c k im " i o s ta tn io w " T e k sta c h " - by p o p r z e ­ s ta ć na k ilk u p rz y k ła d a c h , b a rd z o pow ażnie p r z e o b r a z iły s ty l i tem aty k ę m y ślen ia hum anistów k ra jo w y c h , w tym - b ad aczy l i t e r a t u r y . O c z y w iśc ie ,

i w śró d n a jle p s z y c h te o r i i z d a r z a ją s i ę pom ysły d z iw aczn e: p re z e n to w a ­ nie M annheima (PW N) najm niej ciekawym z m ożliw ych w yborów , o g r a n i­ c z e n ie tek stó w A d o raa do jed n ej tylko z lic z n y c h d z ie d z in , k tó ry m i s i ę

in te re s o w a ł.

Te p o c z ą tk i to jed n a k d ro b ia z g w p o rów naniu z lukam i, k tó re w c ią ż je s z c z e s t r a s z ą . P o n iew aż is tn ie je już i, miejmy n a d z ie ję , z a czn ie funkcjonow ać, o b s z e rn y i w ysoce kom petentnie ułożony s p is n a jw a ż n ie j­ sz y c h tek stó w h u m anistycznych w ym agających p rz e k ła d u na języ k p o ls k i - wykonany p r z e z M ichała G łow ińskiego i K rz y sz to fa P o m ian a, złożony w k o m isji p rz e k ła d ó w Z L P , w d y sp o zy cji P aw ła H e rtz a - na tym m ie j­ sc u o g ran ic zy m y s i ę do w sk a z a n ia kilku ro d zajó w lu k .

I ta k , na p rz y k ła d , j e ś l i pom iniem y cenne w y jątk i w s p e c ja lis ty c z ­ n ych p ism a c h p o sz c z e g ó ln y c h d y s c y p lin , okaże s i ę , że domy w y d aw n icze, z a o p a tru ją c e ry n e k w s z e rs z y m z a k r e s ie n iż choćby "P am iętn ik L ite r a c k i" c z y " T e k s ty " , zdecydow anie u n ik a ją p d b lik a c ji p r a c , k tó re m ając w is t o ­ c ie w a lo r o g ó ln o te o re ty c z n y , z p o z o ru , w m yśl tra d y c y jn y c h k ry te rió w p o d z ia łu , cz y n ią w ra ż e n ie w ąskofachow ych. N iełatw o n p . było p rz e k o n a ć wydawców o p o trz e b ie p rz e k ła d u B ogatyriew a "W oprosy t i e o r i i n arodnogo is s k u s tw a " , choć m etody badaw cze zasto so w an e w te j p r a c y na m a te ria le fo lk lo ru sło w ack ieg o i m oraw sk ieg o w y zy sk ać można z dużą k o rz y ś c ią

a n a liz ie innych m a te ria łó w k u ltu ry . N iepojęty w ydaje s i ę b ra k p r z e k ł a ­ dów p r a c W ygotskiego (dw ukrotnie już w znaw ianych w Z S R R : 1960 i 1965), s z e r s z e g o w yboru p r a c L otm ana, Iwanowa, U sp ien sk ieg o i T o p o ­ row a o r a z M ie le tin sk ie g o . B rak p rz ek ład ó w k la sy c z n y c h p r a c P ro p p a i W ołoszynow a.

Te p r a c e , d o ty c z ą c e - k o lejn o - zag ad n ień p sy c h o lo g ii, e s te ty k i, m ito lo g ii s ło w ia ń s k ie j, problem ów języ k o zn aw czy ch - o fe ru ją p rz y k ła d y p o stęp o w an ia b e z cen n e dla b ad aczy lit e r a t u r y .

A rcy p rzy k ła d em z an ied b an ia je s t b ra k p o lsk ie g o tłu m aczen ia d z ie ła B e n v e n is te ’a " P ro b lè m e s de lin g u istiq u e g é n é r a le " , z b io ru , k tó ry n o tab en e zdążyło ju ż w jęz y k u ro s y js k im opublikow ać w r . 1974- w ydaw nictw o r a ­ d z ie c k ie w M oskw ie. P odobnie n ie sły c h a n ą lu k ą j e s t b ra k do d z iś p r z e ­ kładów k la sy c z n y c h p r a c Jak o b so n a. P a lą c ą p o trz e b ą je s t w ydanie o b ­ s z e rn y c h a n to lo g ii p r a c z t e o r i i k u ltu ry , w iedzy o k u ltu rz e lite r a c k i e j , so c jo lo g ii l i t e r a t u r y , s o c jo lo g ii ję z y k a , sem iotyki k u ltu ry , m ito lo g ii, l i ­ t e r a t u r y , ję z y k a , film u, m a la rs tw a itd .

A n alogiczne z an ied b a n ia - « h o ciaż ju ż w n ie c o sk ro m n iejszy m w ym ia­ r z e - d o ty c z ą te o re ty c z n y c h studiów nad p ro b lem aty k ą film u, te a tr u i in . d z ie d z in "k o m unikacji p o p rz e z s z tu k ę " .

5. W ym ieniane w tym p y ta n iu g atu n k i p iśm ien n ictw a naukow ego p o ­ w s ta ją w w yniku d łu g o trw a ły c h p r a c p rz y g o to w aw czy ch , w ym agają w ięc s p o re g o z a p le c z a sz c z eg ó ło w y ch b ad a ń w z a k r e s a c h ju ż p o p rz e d n io c h a ­ ra k te ry z o w a n y c h (w te j a n k ie c ie ). T ak n p . , j e ś l i mowa o m o n o g rafiac h , n a le ż a ło b y zdecydow anie o d ró ż n ić m o n o g r a f i e p r o b l e m o w e , n a j­ b a rd z ie j d z iś p o trz e b n e i o c z e k iw a n e, od m o n o g rafii tra d y c y jn ie p o ję ­ ty c h , d o ty c z ą c y c h "ż y c ia i tw ó rc z o ś c i" p o sz c z e g ó ln y c h p is a r z y . T y tu ły ty c h p ie rw s z y c h - m o n o g ra fii o c h a r a k te rz e problem ow ym - z a w ie ra już w ła śc iw ie n a s z a odpow iedź na p y ta n ie 1 a n k ie ty . P ro b le m y p o d staw o w e, w ym agające o p ra c o w a ń m o n o g raficzn y ch , to : nowe funkcje sp o łe c z n e , ja k ie s p e łn ia l i t e r a t u r a i p a r a l i t e r a t u r a w k u ltu rz e l i t e r a c k ie j; kom pleks zag a d n ie ń z b io rc z o o k re ślo n y c h jak o p ro b lem aty k a aw angardyzm u. W p olu teg o o sta tn ie g o tem atu m onog raficzn eg o z n a la z ły s i ę ró w n ie ż , w p o s ta c i odpow iednio wkom ponowanych ro z d z ia łó w , problem ow e m onografie p i s a r ­ s k ie n a jw y b itn ie jsz y c h u c z estn ik ó w tz w . p o ls k ie j A w angardy (A w a n g a rd ); w y d aje s i ę , że d o p ie ro w takim k o n te k ś c ie , uw zględniającym m ożliw ie w s z e c h s tr o n n ie te o r e ty c z n ą i so c jo lo g ic z n ą s t r u k t u r ę zjaw isk a a w a n g a r­ dyzm u, ro d z im i r e a liz a to r z y jego p ro g ra m u m ogliby być o d czy tan i w ła ś c iw ie .

mo-n o g raficzmo-n y m , d o ty cz ące mo-n a jw y b itmo-n ie jsz y c h imo-n d y w id u almo-n o ści w l i t e r a t u r z e p o lsk ie j XX w . - p o cz y n ając od p o s ta c i B e re n ta . Zauw ażm y je d n a k od r a z u , że s y tu a c ję ty c h p r a c w doro b k u p iśm ien n ictw a naukow ego w sp ó ł- w y zn a czać pow inna s tr u k tu r a p ro b lem o w a, by tak r z e c " n ie je d n o ra z o w a " , nie w y c z e rp u ją c a s ię w te j p rz y d a tn o ś c i w y łączn ie do o p is u tek stó w b o ­ h a te r a k s ią ż k i. (Byłby to z r e s z tą o p is m ylący. ) S y tu a c ję ową i z a sa d y h ie r a r c h iz a c ji problem ów w ra m a c h p o sz c z e g ó ln y c h m o n o g ra fii w sp ó łk o n - tro lo w a ć w inna s z e r s z a k o n cep cja te o re ty c z n a , w s p a rta na p ro b le m a ty z o - w aniu p rz e b ie g u p r o c e s u lite ra c k ie g o w b ard zo ró ż n y c h jeg o a s p e k ta c h : p rz e m ia n św iadom ości k u ltu ro w e j, p r z e k s z ta łc e ń s tr u k tu r y te k s to w e j, k o r e la c ji w ytw orów ró ż n y c h s z tu k . Je ślib y p o s tu la ty te b yły s p e łn io n e , w ów czas zbędne cech y tra d y c jo n a ln y c h m o n o g rafii zan ik n ęły b y w sp o só b n a tu ra ln y i o d ró ż n ie n ie w ym ieniane w yżej p rz e s ta ło b y być a k tu a ln e .

Jak w ynikało ju ż z n a sz y c h uw ag w stęp n y ch , n ie z m ie rn ie p o trz e b n e s ą d ziś sy n te z y m a te ria ło w e d o ty czące k u ltu ry lite r a c k ie j o k re s u w ojny i o k u p acji - na te r e n a c h p o lsk ic h i na e m ig ra c ji. K onieczne s ą , n a s tę p ­ n ie , p ró b y p o d ręczn ik o w eg o u p o rząd k o w an ia faktów i p ro c e s ó w lite r a c k ic h o k re s u 1 8 9 0 -1 9 7 5 w k u ltu rz e p o ls k ie j. Byłoby b a rd zo p o ż ą d a n e , a m ó­ w iąc s z e r z e j - n a jb a rd z ie j k o r z y s tn e , gdyby p rz y g o to w a n ie ta k ic h u p o ­ rz ą d k o w a ń dokonyw ało s i ę w r ó ż n y c h f o r m a c h , w ro z m a ite j s k a li p r z y b liż e n ia : od m ożliw ie w y c z e rp u ją cy c h i za ra z em w m ia rę s y s te m a ­ ty czn ie skom ponow anych studiów po z w ię z łe , "skom prym ow ane" w ykłady k u rso w e . W szelk a m onopolizacja w w ykonaniu zad an ia w ydaje s i ę zaw odna.

W śró d u ję ć słow nikow o -en cy k lo p ed y czn y ch p rz e d s ię w z ię c ie m n a jb a r ­ d ziej użyteczn y m i n a js z y b c ie j wykonalnym w ydaje s i ę , zaplanow any już z r e s z t ą , l e k s y k o n ż y c i a l i t e r a c k i e g o w P o ls c e 1 8 9 0 -1 9 7 5 . P o ­ niew aż z a ś p u b lik a c ja ta k a w inna m ieć r a c z e j o r ie n ta c ję te o r e ty c z n o - p ro b lem o w ą, a n ie być p rz e ła d o w a n a h asła m i osobow ym i i zapisem c h r o ­ nologicznym faktów , n a le ż y o d rę b n ie p rz y g o to w ać i w ydać zarów no s ł o w n i k p is a r z y w sp ó łc z e sn y c h , zak tu alizo w an y o c z y w iś c ie , ja k te ż i k r o n i k ę ży cia lite ra c k ie g o 1 8 9 0 -1 9 7 0 . M a te ria ły do obu ty c h d z ie ł są już - ja k wiadomo - gro m ad zo n e, a k ro n ik a la t 1 9 4 5 -1 9 6 5 - p r z y g o ­ tow ana .

mono-g ra fii w a rto o k r e ś lić c h a r a k te r n ie m niej pożąd an y ch a n to lo mono-g ii. O tóż b a r ­ dzo p o trz e b n e s ą a n to lo g ie o w yraźnym u k ieru n k o w an iu problem ow ym , g ro m ad zące sw e m a te ria ły zarów no w p rz e k r o ju sy n ch ro n iczn y m , ja k ew olucyjnym . C zasem obie te d y rektyw y m ożna s p e łn ić w jednym z b io rz e . I ta k , na p rz y k ła d , b a rd z o u ż y te c z n e byłyby an to lo g ie p r a c naukow ych d o ty c z ą c y ch : l ) p ro b le m a ty k i aw an g ard y zm u , 2) losów tr a d y c ji m o d e rn is ­ ty c z n e j w k u ltu rz e XX w .

B ard zo p o trz e b n e s ą ró w n ie ż a n to lo g ie , k tó ry c h lic z n e w z o rc e znamy w l i t e r a t u r z e św iato w ej - an to lo g ie tek stó w fundam entalnych z z a k r e s u d y scy p lin w ym ienionych w punkcie 2 i 3 te j a n k ie ty . W arto byłoby jed n ak u n ik n ąć m e c h a n ic zn e j re p r o d u k c ji gotow ych już z estaw ó w , o g ra n iczo n y ch do je d n e j z d y sc y p lin , n p . ję z y k o z n a w cz e j, a n tro p o lo g ic z n e j cz y te o r i i k o m u n ik acji. L e p ie j byłoby zapew ne sto so w a ć u k ład b a rd z ie j e la s ty c z n y , ta k by w jed n ej a n to lo g ii d o b ie ra ć te k s ty ró ż n y c h d y sc y p lin , zgodnie z k ry te riu m w ielo d z ied z in o w y ch z a in te re s o w a ń b adaw czych w sp ó łc zesn eg o lite r a tu r o z n a w c y . T a k , na p rz y k ła d , sz c z e g ó ln ie u ż y te c z n a byłaby d z iś a n to lo g ia g ro m a d ząca p r a c e o p ro b le m a c h kom unikacji a r ty s ty c z n e j, o te c h n ik a c h a n a liz y se m io ty c z n e j, o te c h n ik a c h tzw . a n a liz y " t r e ś c i " , o form ach k o m unikacji k u ltu ro w e j innych n iż sło w n e , o r ó ż n o ra k ic h k a ­ n a ła c h p rz e k a z u in fo rm a c ji (d ru k a rs k ic h , ra d io w y c h , tele w iz y jn y c h ).

6 . O dpow iedź na to p y tan ie sform ułow ana ju ż z o s ta ła częśc io w o w p u nkcie p o p rz e d n im . W sto su n k u do w c z e ś n ie js z y c h o k resó w obecnego s tu le c ia n a le ż a ło b y sto so w a ć t e c h n i k i e d y to rs k ie i b ib lio g ra fic z n e u sta lo n e d la p o p rz e d n ic h epok. P o n iew aż jed n ak lic z b a p u b lik a c ji l i t e ­ r a c k ic h w w ieku XX p r z e k r a c z a z asó b p u b lik a c ji w o k r e s ie od w . X V I- -X IX , k o n iecz n a j e s t , o c z y w iś c ie , o s tr z e js z a s e le k c ja . Z d ru g ie j z a ś s tr o n y , n a le ż a ło b y , mimo ty ch " o s z c z ę d n o ś c i" , z re a liz o w a ć w ażny p o s tu ­ la t r e j e s t r a c j i b ib lio g ra fic z n e j druków funk cjo n u jący ch n ie tylko w obiegu lite r a c k o - a r ty s ty c z n y m , a le ró w n ie ż i w innych o b ieg ach l ite r a tu r y i p a - r a l i t e r a t u r y . N ale ż a ło b y te ż z o rg an izo w ać r e j e s t r a c j ę w sz e lk ic h tek stó w lite r a c k ic h ro z p o w sz e c h n io n y c h in a c z e j n iż p o p rz e z ś ro d k i d r u k a r s k ie .

7 . W p lan o w an iu k s z ta łc e n ia s p e c ja lis ty c z n e g o sp ra w ą podstaw ow ą je s t m ożność z ap ew n ie n ia sta n o w isk p r a c y — św iad o m o ść, gdzie s i ę te s ta n o ­ w isk a z n a jd ą . B ez s p e łn ie n ia tego w aru n k u n ie m ożna w ogóle plan o w ać

p ro b le m a ty k i, s k a li, d y f e re n c ja c ji k s z ta łc e n ia s p e c ja lis ty c z n e g o (bądź w ie lo s p e c ja lis ty c z n e g o ) w in s ty tu ta c h i in s ty tu c ja c h lite ra tu ro z n a w c z y c h

(i in n y ch ). T rz e b a w ie d z ie ć nie tylko kogo, a le i dla kogo s i ę k s z ta łc i, by b yły s z a n s e o b u stro n n y c h k o r z y ś c i.

W aru n ek te n , r z e c z ja s n a , obow iązuje we w sz y stk ic h w a ria n ta c h k s z ta łc e n ia w ym ienionych w a n k ie c ie . P ra g n iem y p o d k r e ś lić , że ze sw ej

s tro n y n ie tra k tu je m y ty c h w arian tó w a lte rn a ty w n ie : w sz y stk ie s ą p o ­ tr z e b n e , k ażd a z form w sto so w n ej s y tu a c ji.

W zw iązku ze sk ró ce n iem studiów u n iw e rs y te c k ic h w szy stk im p r z y ­ szłym pracow nikom naukowym p o trz e b n e je s t p r z e d p rz y stą p ie n ie m do p rz y g o to w a n ia ro z p ra w y d o k to rs k ie j dw uletnie studium podyplom ow e, k tó ­ r e w y b ra n y c h , tw ó rc z y c h absolw entów zaznajom i z p ro b lem aty k ą s z e ro k o p o ję te j, n o w o czesn ej hum anistyki i z technikam i w s p ó łc z e sn e j p r a c y w te j r o z le g łe j d z ie d z in ie . S z c z e g ó ln e z n a czen ie m iałoby, o c z y w iś c ie , w p ro ­ w ad zen ie w zag a d n ien ia t e o r i i k u ltu ry .

8 . W zw iązku z ew olucją u n iw e rsy te c k ic h studiów p o lo n isty c z n y c h s p ra w ą d z iś n a jb a rd z ie j is to tn ą w ydaje s i ę obm yślenie p ro p o z y c ji s t a n ­ d a r y z a c j i i z r ó ż n i c o w a n i a .

P r z e z " s ta n d a r y z a c ję " rozum iem y tw o rz e n ie w spólnego z a p le c z a , k tó ­ r e p rz y n a jm n ie j w cy k la c h g e n e ra c y jn y c h m usi stan o w ić k a p ita ł zb io ro w y . 1 ono jed n ak n ie je s t s ta b iln e : winno funkcjonow ać zgodnie z p r z e o b r a ż a ­ niem s i ę r e l a c j i w o b rę b ie w iedzy i zgodnie ze zm ianą p o z y c ji h u m an isty ­ k i w c a ło k s z ta łc ie życia sp o łecz n eg o i k u ltu ry .

H asłem " z ró ż n ic o w a n ie " o k reśla m y p o s tu la t, by - w m ia rę re a ln y c h m o ż liw o śc i: l ) u d o stę p n ia ć p ro g ra m y studiów indyw idualnych, 2) sy s te m a ­ ty c z n ie , planow o k s z ta łc ić k a d ry a s y s te n c k ie , tw o rz y ć s z a n s e p o b u d z a ją ­ c e j w s p ó łp ra c y m iędzy opiekunam i naukowym i a stu d e n tam i.

9 . O czy w iste s ą dla w sz y stk ic h z a in te re so w a n y c h : n ie d o s ta te c z n o ś ć w y p o sa ż e n ia k się g o z b io ró w , r a ż ą c e b ra k i zw ła sz c z a w d z ie d z in ie n a sz y c h p u b lik a c ji z a g ra n ic z n y c h k s ią ż e k i c z a so p ism . Ratunkiem dla k się g o z b io ró w c e n tra ln y c h i b ib lio te k zakładow ych mogłyby być k s e ro k o p ie , stan o w iące ju ż d z iś w E u ro p ie i USA e le m e n ta rn e n a rz ę d z ie p r a c y — in d y w id u aln ej, a le ta k ż e zesp o ło w ej (ć w ic z e n ia , s e m in a r ia , k tó ry c h u c z e s tn ic y w yryw ają so b ie n ie lic z n e e g z em p larze le k tu r ) .

W ym ienione w a n k ie c ie : BN, " P r o f ile " , B ib lio tek a " P o lo n is ty k i" , w ydaw nictw a P IW -u , LSW i i n . , w a rto o cz y w iśc ie ro z w ija ć , w p ro w a­ d z ając w o w ie le s z e rs z y m z a k r e s ie p ro b le m a ty k ę lite r a t u r y w s p ó łc z e s ­ nej - p o ls k ie j i św ia to w e j. W arto te ż u działem w ty c h p u b lik a c ja c h z a in ­ te re s o w a ć m łodą k a d r ę naukow ą - w zn aczn ie s z e rs z y m z a się g u n iż o becny. O czyw istym p o stu latem j e s t ta k ż e term in o w o ść e d y cji - w a ż n e , by w ro k u akadem ickim (i szkolnym ) zapew niona była d o stę p n o ść l e k tu r .

Jak w iadom o, trw a ją intensyw ne p rzy g o to w an ia d o ty czące s z e r e g u p u b lik a c ji o k re ślo n y c h jako Vademecum P o lo n isty . P ie r w s z e w ydane ju ż te k s ty (jak n p . M. R . M ayenow ej "P o ety k a te o r e ty c z n a " ) s ą p rzy k ład em k s ią ż e k d o sk o n ale in fo rm u jący ch o aktualnym s ta n ie b ad ań nad p rz e d m io ­ tem . S ądzim y, że c a ła s e r i a s ta n ie s i ę r e a ln ą pom ocą dla stu d iu ją c y c h i w ykładow ców . Inne p ro p o z y c je - p o r . punkt 4.

10. W ażną r o l ę spełnia^ "B iu lety n P o lo n is ty c z n y " . P o z a nim - w a rto byłoby je s z c z e ro zb u d o w ać d z ia ły re c e n z y jn e w c z a so p ism a c h s p e c j a l i s ­ ty czn y ch o r a z w p ro w a d zić - w ty ch że c z a so p ism a c h - jak n a jw ię c e j in - fo rm a c y jn o -te o re ty c z n y c h p rz e g lą d ó w b ie ż ą c eg o sta n u b ad ań w h u m an isty ­ c e . C enne byłoby ró w n ie ż zain icjo w an ie w ydaw nictw oso b n y ch , w r o d z a ju "T he C o n tex ts of L ite r a tu r e " pod re d a k c ją T hom psona.

P r o f , d r S te fa n Ż ó łk iew sk i Doc. d r h ab . A lina B ro d zk a

BADANIA W D ZIEDZINIE POETYKI

P o e ty k ę , ja k k a żd ą d y s c y p lin ę , można so b ie w y o b ra z ić , i w y o b raża s i ę s o b ie , r ó ż n ie . N a jc z ę ś c ie j p an u je zgoda w o k re ś le n iu m a te ria łu je j o b s e rw a c ji: s ą to z re g u ły te k s ty n a le ż ą c e do tz w . sz tu k i l i te r a c k ie j. Być m oże, n a le ż y u z n a ć , że od n a ro d z in p o ję c ia "funkcja p o ety ck a" t e o ­ re ty c z n ie p rz y n a jm n ie j zm ienia s i ę m a te r ia ł o b s e rw a c ji p o e ty k i. Z n aczn ie m niej z g o d n o ści w y kazują sform ułow ania celów badaw czych d y sc y p lin y , ą z ró ż n ic y ty c h form uł w ynikają ró ż n ic e r e p e r tu a r u p y ta ń p o e ty k i, r ó ż ­ n ic e w z a k r e s ie jej a p a r a tu r y p o jęcio w ej i d o p u sz c z a ln y c h m etod, a ta k ż e