Polityka Francji wobec Maroka w latach dziewięćdziesiątych XX wieku

Katarzyna Stachurska

Polityka Francji wobec Maroka w

latach dziewięćdziesiątych XX wieku

2004

A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N - P O L O N I A VOL. XI SECTIO К 2004 Wydział Politologii UM CS K A T A R Z Y N A STA C H U R SK A

P olityka Francji wobec M aroka

w latach dziewięćdziesiątych X X wieku

F rance’s Policy tow ards M orocco in the 1990s

Relacje Francji z M arokiem odgrywają zasadniczą rolę w stosunkach zewnętrznych, nie tylko dla samej F ra n q i, ale także dla Unii Europejskiej. Stanowią jeden z trzonów europejskiej polityki śródziem nom orskiej, są zarazem praktycznym przykładem normalizacji i koherencji stosunków byłej m etropolii z jej kolonią. Polityka śródziem nom orska UE zajmuje ważne miejsce w polityce zagranicznej Francji, a państw o m arokańskie jest kluczowym elementem tej polityki. T o właśnie pokolonialne stosunki M aro k a z F ran cją m ają istotne znaczenie zarów no dla Europy, jak i całego regionu śródziemnom orskiego. Zasadniczym celem artykułu jest ukazanie ewolucji francuskiej polityki wobec K rólestwa - jednego z państw arabskiego M aghrebu - M aroka, na przestrzeni lat dziewięćdziesiątych X X wieku.

Problem analizujemy na trzech płaszczyznach: politycznej, ekonom iczno- -fmansowej i kulturowej. Płaszczyzna polityczna realizow ana jest w form ie wizyt na najwyższym szczeblu oraz spotkań grup roboczych. K on takty i rozwój wzajemnych stosunków w sferze ekonomicznej i finansowej są kluczową płaszczyzną współpracy, k tó ra w przypadku M aro ka odbyw a się dzięki stałej pomocy rządu francuskiego, z której Królestwo odnosi największą korzyść spośród wszystkich państw M aghrebu. Przedmiotem trzeciego paragrafu ar­ tykułu są relacje k ulturalne i międzyludzkie, które w głównej mierze opierają się na funkcjonow aniu A m basady Francji w M aroku oraz ustanow ionych licznych placówkach edukacyjnych i szkołach językowych.

Należy podkreślić, że niniejsza praca porusza zagadnienia, które nie są reprezentowane w literaturze polskiej. T rudno przywołać jakiekolw iek opraco­

wania, dotyczące polityki Francji wobec M aroka u schyłku X X wieku, a jeszcze trudniej na tem at relacji na trzech płaszczyznach współpracy. Dlatego obok literatury francuskiej niezbędne okazało się czerpanie danych z Internetu. Wśród opracow ań poświęconych bezpośrednio polityce Francji dom inują książki od­ noszące się do kwestii czysto politycznych i omawiające wzajemne relaqe na tym polu. Brak jest zaś pozycji, które traktowałyby nowe relaqe z lat 90. X X wieku. Jedynie dostęp do licznych stron internetowych, opracowywanych głównie przez Francuskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych oraz Am basadę Francji w M aro­ ku pozwolił na dokonanie rekonstrukcji stosunków na płaszczyźnie kulturalnej.

PO LITY K A Z A G R A N IC ZN A FR A N C JI

Przystępując do analizy francuskiej polityki zagranicznej wobec M aroka, konieczne jest ustalenie, czym jest polityka zagraniczna, jakie są jej podstawowe kierunki, co pozwoli zrozumieć obecność V Republiki w Królestwie Marokańskim.

Polityka zagraniczna państw a - przyjmując w sposób uproszczony - jest swoiście pojm ow aną strategią działania na zewnątrz. Jak o tak a oznacza proces form ułow ania i realizacji celów i interesów państw a.1 Powszechnie przyjmuje się, że państw o pełni funkcje: wewnętrzną i zewnętrzną. W ynika to: po pierwsze z istoty państw a, będącego przymusową organizacją terytorialną wyrażającą interesy narodu, i po drugie z faktu, że państw a nie działają w izolaqi, lecz w środow isku m iędzynarodowym , z którym wchodzą w interakcje. Polityka ta jest podstawowym kanałem wysyłania do środow iska i przyjm owania ze środow iska różnego rodzaju impulsów, ofert i ostrzeżeń. W ten sposób realizuje jeden z ważnych atrybutów zewnętrznych państw a.2

K ażde państw o prowadzi politykę w oparciu o interesy narodow e. Idąc za Z. J. Pietrasiem, autorem licznych opracow ań teoretycznych, m ożna zgodzić się co do stwierdzenia, że „polityka zagraniczna państw a jest funkcją wewnętrznej sytuacji w kraju, oraz jego polityki w tym zakresie” .3 Stąd cele polityki zagranicznej państw a są form ułowane jako konkretyzacja interesów narodo ­ wych. Miejsce polityki zagranicznej należy oceniać więc nie w kategoriach prym atu, lecz jej funkcji i roli, jak ą pełni w całej polityce państw a. Słynny m inister spraw zagranicznych gen. Charles de Gaulle traktow ał zewnętrzną działalność państw a jak o „wyraz niemal całej reszty” .4

Podsum ow ując, możemy traktow ać politykę zagraniczną jak o skierowaną na zew nątrz działalność państw a prow adzoną w imię racji stanu. W każdym

1 T. Ł oś-N ow ak, Współczesne stosunki międzynarodowe, W rocław 1993, s. 214.

2 J. K ukułka, Polityka zagraniczna, a instytucjonalizacja życia międzynarodowego, [w:] Polityka zagraniczna państwa, pod red. J. K ukułki i R. Zięby, W arszawa 1992, s. 191.

3 Z. J. Pietraś, Dyplomatyczna misja specjalna ja ko instytucja prawa międzynarodowego, Lublin 1978, s. 8.

państwie istnieje bowiem hierarchia interesów, a system interesów najważniej­ szych określany jest jak o „raq 'a stanu” : historycznie zmienny system p od ­ stawowych zewnętrznych i wewnętrznych interesów państw a w danym czasie realizowanych w sposób bezkom prom isowy.5 Głównymi kreatoram i tej działal­ ności są rządzący. To oni przekształcają raison d ’É ta t w zasady polityki zagranicznej, które winny być zgodne z d an ą tradycją historyczną, systemem wartości ideologicznych i politycznych oraz istniejącymi w danym państwie stosunkam i społecznymi i gospodarczym i.6 Podstawowym przedm iotem tej działalności jest rozwijanie i regulowanie stosunków z innymi państwami.

Podwaliny obecnej polityki zagranicznej Francji położył gen. de Gaulle wraz z narodzinam i V Republiki. Jej kamieniem węgielnym był aksjom at wielkości i niezależności państw a.7 Aspiracje m ocarstwowe Francji nie zmniejszyły się, tym bardziej, że V Republika dysponuje środkam i m ilitarnym i, w tym jądrow ą siłą odstraszającą, aby nie dopuścić do niekorzystnych dla niej zachow ań ze strony innych państw. Niemałe znaczenie m a także język francuski i kultura. Państwo to uchodzi wręcz za największe m ocarstw o, jeśli chodzi o możliwość ekspansji w tej dziedzinie. Ambicje bycia m ocarstwem nie tylko w Europie, ale także n a świecie są dziedzictwem jej historii i geografii. N ic dziwnego, że to właśnie M aroko, obok pozostałych państw Afryki stało się francuską kolonią (uw arunkow ania geopolityczne), a w okresie pokolonialnym państwem ściśle związanym gospodarczo z byłą m etropolią (uw arunkow ania historyczne).

Poczucie wielkości, które towarzyszyło Francji przez dziesięciolecia, nadal istnieje, co podkreślił piastujący urząd prezydenta od 1995 r. Jacques Chirac podczas zebrania francuskich am basadorów w sierpniu tego roku. W skazał on, że F rancja to „kraj wyjątkowy, który dał wiele światu i który m a jeszcze wiele do zaoferowania, kraj uosabiający wartości, które stały się wartościam i powszech­ nymi i który zamierza pozostać na pierwszej linii walki przeciwko niesprawied­ liwości, nietolerancji i wojnie, wreszcie kraj, który dysponuje atutam i kultural­ nymi, gospodarczymi, wojskowymi, umożliwiającymi wywieranie wpływu na bieg w ydarzeń” .8

Stanowisko obecnego prezydenta, jak i exposé A. Juppé wygłoszone w m aju 1995 r. nie zawierały zapowiedzi zasadniczych zmian w polityce zagranicznej Francji. N a przełomie lat dziewięćdziesiątych m ożna więc m ówić o kontynuacji jej podstawowych kierunków.

5 Z. J. Pietraś, Polityka zagraniczna państwa, [w:] Współczesne stosunki międzynarodowe, pod red. T. Łoś-N ow ak, W rocław 1993, s. 53-55.

* M iędzy tożsamością i wspólnotą. Współczesne w yznaczniki polityki zagranicznej państw europejskich, pod red. J. Stefanowicza, W arszawa 1996, s. 18.

7 J. Stefanowicz, Francja: ambiwalencja wobec nowych wyzwań, [w:] Racja stanu w dobie transformacji ładu europejskiego. Implikacje dla Polski, pod red. J. Stefanowicza, 1. G rafowskiej- -Lipskiej, W arszawa 1995, s. 115.

8 Reunion des ambassadeurs. Interventions du président de la République, M . Jacques Chirac, Paris, 31 ao û t 1995.

D w a regiony świata m ają dla Francji szczególne znaczenie. Przywiązanie do regionu M aghrebu i do Afryki jest jedną z cech charakteryzujących francuską politykę zewnętrzną. Dążenie do zacieśnienia więzi gospodarczych, politycz­ nych, wojskowych i przede wszystkim kulturalnych z tymi państw am i wynikało z Giscardowskiej koncepcji m ondializm u, zakładającej globalny charakter polityki zagranicznej V Republiki. Układ stosunków z krajam i postkolonial- nymi nie jest jednak symetryczny. Francja szczególną uwagę zwraca na współpracę z C zarną Afryką oraz arabskimi państw am i M aghrebu (Algieria, M aroko, Tunezja), czyli z państwami powstałymi n a obszarach byłych kolonii francuskich, które w wyniku dekolonizacji uzyskały niepodległość.9 Zaintereso­ wanie Francji tymi państw am i wynikało głównie z zapotrzebow ania w dziedzinie im portu surowców, w tym ropy naftowej i gazu ziemnego. Obecność V Republiki w Afryce Północnej w arunkow ana była także kwestią bezpieczeństwa, która u schyłku lat 90 budziła coraz większe obawy. Bliskość geograficzna i cywiliza­ cyjna niektórych obszarów jest również ważnym czynnikiem określającym kierunek polityki Francji wobec krajów rozwijającymi się. Dotyczy to głównie regionu M aghrebu, Bliskiego W schodu i Czarnej Afryki. Francja nadal stara się podtrzym ać w tych regionach wpływy swojej kultury, ukształtow ane podczas panow ania kolonialnego n a tych obszarach.10

F ran cja jest głównym partnerem M aro k a i Tunezji; odgrywa również stabilizującą rolę w Algierii. Istnieją poważne przyczyny takiego zaangażowania, we Francji m ieszka około 5 m in muzułmanów. Stosunki z tymi państwam i traktuje F ran cja także, jak o gwarancję równowagi w Unii Europejskiej w per­ spektywie jej rozszerzenia na W schód. Przedłużający się okres niestabilności w obszarze Afryki Północnej zmienił nieco nastawienie Paryża, co do tych państw , wsłuchując się bardziej w ich aspiracje i oczekiwania, aby „wspólne m orze” nie stało się nieprzekraczalną fosą, by nie dzieliło, a łączyło oba światy. W tym celu F ran cja poparła politykę Unii Europejskiej zmierzającą do ustanow ienia trwałych stosunków opartych na zasadzie wzajemności w postaci Partnerstw a E urośródziem nom orskiego,11 w którym mieszczą się relaqe bilate­ ralne i m ultilateralne z państw am i M aghrebu,12 a więc także z M arokiem .

F ran cja niejednokrotnie m obilizowała partnerów U E oraz m iędzynarodowe instytucje finansowe do działań na rzecz rozwoju i pokoju w Afryce. Jest zatem bezpośrednio zainteresow ana stabilnością i niezakłóconym rozwojem Afryki Północnej, a to zainteresowanie pośrednio przynosi szerszą korzyść bezpieczeń­ 9 Tunezja jak o pierwsza uzyskała niepodległość w 1956 r., potem w tym samym roku M aroko, Algieria zaś dopiero w 1961 r.

10 J. Prokopczuk, Polityka zagraniczna krajów rozwijających się, W arszawa 1979, s. 71-72. 11 N a tem at Partnerstw a Eurośródziem nom orskiego patrz: R. Zięba, Polityka w regionie śródziemnomorskim, W arszawa 2003, s. 190-203.

12 N a tem at stosunków U E z państw am i M aghrebu patrz: K. Stachurska, Stosunki UE z państwam i Maghrebu, „Stosunki M iędzynarodow e” 2003, n r 3-4, t. 28, s. 123-142.

stwu Europy. Bez francuskiego poczucia misji cywilizacyjnej wobec byłych kolonii południow a flanka kontynentu europejskiego byłaby niestabilna i n a ra ­ żona na w strząsy,13 tym bardziej w obliczu odradzającego się fundam entalizm u islamskiego.

Francuska polityka zagraniczna na przestrzeni lat 90. uległa więc pewnej modyfikacji. W ynika ona przede wszystkim ze zmiany sytuacji m iędzynarodo­ wej, a także z przekonania Francuzów , opartego na obiektywnych przesłankach, iż to nie samodzielnie, lecz za pom ocą UE, m oże spełnić swoje m ocarstwowe ambicje. D latego od m om entu podpisania Deklaracji Barcelońskiej między UE a państw am i śródziem nom orskim w 1995 r. m ożna mówić, iż form alne stosunki Francji z M arokiem odbywają się na podstawie umowy stowarzyszeniowej U E zawartej z Królestwem w 1996 ro k u .14 Francja chce, aby E urop a była jej reinkarnacją, zrozum iała bowiem, iż UE jest jedynym sposobem na odzyskanie dawnej wielkości. W tym celu Francja przejęła ideę Europy, utożsam iła się z nią i uznała ją za identyczną z wizją samej siebie.ls Z drugiej strony, Francja jest jedynym państwem w UE, które odgrywa istotną rolę w państw ach arabskich, ze względu na zażyłe, długoletnie kontakty zarówno w wymiarze ekonomicznym, jak i kulturowym (drugim językiem w państw ach M aghrebu jest język francuski). D latego, obok tradycyjnych relacji, będących przedm iotem analizy artykułu, relacje francusko-m arokańskie od 1996 r. odbywają się także w ram ach procesu barcelońskiego. A u to rka celowo położyła akcent na wym iar bilateralnej współ­ pracy na trzech płaszczyznach, pozostawiając świadomie działania Francji w ram ach Partnerstw a Eurośródziem nom orskiego. Tym niemniej liczne wzmianki na tem at procesu barcelońskiego są wskazane po to, by nakreślić czytelnikowi, że istnieje jeszcze jeden wymiar współpracy (wymiar regionalny), w którym F rancja jak o tradycyjny rzecznik M aro k a m a swój duży udział.

PŁA SZCZY ZN A PO LITY C ZN A

Polityka Francji wobec M aroka sięga lat 60. XV III wieku. W tedy zapocząt­ kowano nowy etap stosunków dwustronnych. W drugiej połowie X V III wieku Francja zawarła traktaty handlowe i pokojowe z trzem a państw am i M aghrebu (Algieria, M aroko, Tunezja), ustanawiając stałe przedstawicielstwa konsular­ ne.16 N a przełomie XVIII i X IX wieku, w okresie wojen związanych z Rewolucją

13 Z. Brzeziński, Wielka szachownica, W arszawa 1998, s. 79.

14 D eklaracja Barcelońska jest głównym efektem prac pierwszej Eurośródziem nom orskiej Konferencji M inistrów Spraw Zagranicznych, która odbyła się w Barcelonie 27 i 28 XI 1995 r. Wzięli w niej udział reprezentanci 15 państw członkowskich U E i 11 państw południow ego i wschodniego wybrzeża i A utonom ii Palestyńskiej. D eklaracja pow ołała do życia Partnerstw o śródziemnom orskie, którego głównym celem jest „przekształcenie basenu M orza Śródziemnego w obszar dialogu, współpracy, wymiany gw arantujących pokój problem ów i przyszłość ekonom iczną” . U m ow a stowarzyszeniowa U E -M a ro k o została podpisana 26 lutego 1996 r., weszła w życie w 1 m arca 2000 r.

15 Z. Brzeziński, Wielka szachownica..., s. 64.

F rancuską i cesarstwem napoleońskim , wybrzeża Afryki Północnej, a zwłaszcza M aroka, nabrały znaczenia strategicznego dla dwóch antagonistek: Francji i Anglii. Rywalizacja o wpływy gospodarcze i polityczne zakończyła się dla M aro k a w 1912 r., gdy Królestwo zostało oficjalnym protektoratem Francji. Od tego m om entu rozpoczął się proces kolonialnego opanow yw ania M aroka na różnych szczeblach. Stosunki m arokańsko-francuskie stawały się coraz bardziej napięte, doprow adzając w 1950 r. do otwartego kryzysu, który zakończył się odzyskaniem niepodległości przez M aroko dopiero sześć lat później.17

O dtąd głównym celem francuskiej polityki było ułożenie sobie jak najlep­ szych stosunków z byłą kolonią. O ile w przypadku frankofońskich państw Czarnej Afryki było to możliwe, niem ożna tego powiedzieć o krajach M aghrebu. Cechą charakterystyczną pokolonialnej polityki Francji wobec M aroka była chęć zbliżenia wzajemnych stosunków. Jednak przeszłość historyczna długo u trudniała stworzenie nowych relacji opartych n a zasadzie suwerenności. D opiero lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte XX wieku stanow ią przykład normalizacji stosunków opartych na zasadzie równości państw. Polityce Francji sprzyjało prodem okratyczne nastawienie panującego w latach 1961-1999 króla M aro k a - H assana II.

Polityka Francji względem K rólestw a przejawiała się w licznych wizytach na najwyższym szczeblu, spotkaniach ministrów i grup ekspertów. Nie ulega wątpliwości, iż M arok o obok dwóch pozostałych państw M aghrebu (Algieria, Tunezja) było i jest nadal ważnym kierunkiem zainteresowania V Republiki.

Jednak dokonując porów nania pomiędzy tymi trzem a państwam i na prze­ strzeni lat 90. należy zauważyć, że spośród czynników, które wpływają na francuską politykę wobec regionu m aghrebskiego, wyłania się jeden szczegóło­ wy: Francja prawie zawsze skłaniała się do faw oryzow ania M aro k a i minimali­ zow ania roli Algierii. Jednak w okresie kadencji François M itterran d a kontakty z M aghrebem stały się problem em szczególnym. Podobnie jak wszyscy ludzie jego pokolenia, Prezydent Republiki został tam szczególnie uwikłany. Jego polityka zasadzała się na tym, by utrzym ać jak najlepsze, w m iarę możliwości, relacje z każdym z trzech państw M aghrebu, co uległo skomplikowaniu z pow odu pozycji Partii Socjalistycznej Francji sprzyjającej Algierii, a nieprzy­ chylnej Tunezji, a zwłaszcza Królestwu M arokańskiem u. Ł am anie praw człowie­ ka w pierwszym z państw opowiadającym się za soqalizm em , zostało ocenione mniej surow o niż w dwóch pozostałych, czyli M aro ku i Tunezji - w państwach tradycyjnie związanych z E uropą, bardziej dem okratycznych niż Algieria. Jego polityka została jednocześnie zakłócona przez kwestię Polisario,18 popieranego przez Algierię w jego wojnie o Saharę Zachodnią przeciwko M aroku. W wyda­ rzeniu tym dodatkow ą kom plikację wprowadziła żona prezydenta, D. M itter­ rand, k tó ra publicznie opowiedziała się za Polisario.19

17 A. D ziubiński, Historia M aroka, W rocław 1983, s. 445-446. 18 J. J. Becker, Crises et alternances 1974-1995, Paris 1998, s. 619. 19 Ibidem.

Politykę „łagodzenia napięcia” między stolicami rozpoczął M itterrand, wysyłając 9 listopada 1990 r. do R abatu m inistra spraw zagranicznych R. D um as, którem u udało się zmienić dotychczas panujący nastrój. Dow odem na to była zapowiedź wizyty we Francji nowego am basadora M aroka, długo odwlekana przez kró la.20 Jednak nadzieje popraw y zostały szybko rozwiane, w wyniku krwawych represji ludności w Fès, dokonanych zaledwie w kilka tygodni później, a które potępił francuski rząd. R ab at zareagował dosyć ostro, oskarżając Francję o ingerowanie w wewnętrzne sprawy M aroka.

M itterrand w interesie Francji zawsze usiłował zmniejszyć napięcia względem M aroka, ale w czasie jego prezydentury stosunki pom iędzy Paryżem i Rabatem nigdy nie były tak napraw dę ciepłe.21

Stosunki francusko-m arokańskie często nazywane przez polityków francus­ kich „wyjątkow ym i” , nabrały nowej jakości, począwszy od wizyt prezydenta Jacques’a C hiraca w M aroku (19-20 sierpień 1995 r.), a następnie H assana II we Francji (6-7 m aja 1996 r.). Od połowy lat dziewięćdziesiątych francuska polityka wobec M arok a jest więc odzwierciedleniem panujących stosunków , nie tylko we wzajemnych kontaktach, lecz głównie w Europie, oraz sytuacji w regionie śródziemnom orskim. W tym okresie oba państw a żyły w atm osferze idylli, która zaznaczyła się wyjątkow ą osobistą sym patią między królem Hassanem II i prezydentem Franq'i J. Chirakiem. Przyjaźń, k tó ra znalazła także swoje odbicie na poziomie dwóch prem ierów - L. Jospina i A. EL Youssouflego.22 Od tej pory, głównym celem Francji wobec M aroka było „ustanow ienie szczególnego” odnowionego partnerstw a, poprzez które w ówczesnym środow isku między­ narodowym zdominowanym przez globalizację i konkurencję obie strony zyskały na wartości, kultywując formę „dw ustronną” . M aro k o , które szczegól­ nie zaangażowało się w politykę reform w różnych dziedzinach, m iało praw o oczekiwać, że jego pierwszy partner wśród państw europejskich - F r a n q a , będzie je wspierała w am bitnym przedsięwzięciu tak, aby rozpocząć przyszłe tysiąclecie z niezbędnymi atutam i potrzebnymi do pomyślnego rozwoju.

W yrazem polityki, któ rą prowadziła F ra n q a , była wypowiedź ówczesnego m inistra finansów M . Berrada - „M ożemy sobie tylko pogratulow ać życzliwości i aktywnej pomocy niesionej przez francuskich rządzących, mającej na celu odnówienie polityki w stosunku do M aroka, symbolizowanej przez nadejście rządu przem ian, który jest zakończeniem procesu dem okratyzacji, rozpoczętego tak daw no” .23 Francuska elita polityczna zauważyła, że społeczeństwo m aro ­

20 P. Favier, M . M artin-R oland, La décennie M itterrand, 3. Les défis 1988-1991, Paris 1996, s. 394-397.

21 Ibidem.

22 M . Berrada, Les relations maroco-françaises: pour un partenariat rénové, „Defence nationale” , octobre 1999, s. 10-11.

kańskie przejawia chęć dostosow ania się do nowego świata i zaangażowania się całkowicie w „politykę otw arcia” .

F rancja uważała, że koncepcja odnowionych relacji w wymiarze bilateralnym pomiędzy nią i M arokiem powinna brać pod uwagę nieustający dialog politycz­ ny, ale także większe zaangażowanie jej rządu w politykę rozwoju społeczno­ -gospodarczego M aro k a oraz szczególne korzyści K rólestw a z kontaktów z UE. Jednocześnie zdaje sobie sprawę, iż to właśnie w stosunkach z U nią Europejską M aroko szuka w niej oparcia. Uprzywilejowana pozycja geograficzna kraju, wybór ustroju, który zbliżał i utwierdzał M aroko w wolnej Europie, a także znaczenie Unii dla M aro k a pod względem gospodarczym przemawiały za wyborem strategii K rólestwa. Podpisanie zaś w 1996 r. umowy stowarzyszenio­ wej z U E stało się dla M aro k a decydującym etapem w realizacji wyznaczonego celu.24 Europejski wymiar M aroka nie przeszkadza Republice, jest on jednak drugoplanow y w porów naniu ze „specyficznymi dw ustronnym i stosunkam i” francusko-m arokańskim i, i w żadnym wypadku nie m oże przesłaniać wyjąt­ kowego ich charakteru. Świadczą o tym słowa H. V edrine’a z 24 lipca 1999 r. - „M arok o będzie dla nas ju tro podobnie jak wczoraj, głównym przyjacielem i partnerem strategicznym ” .25

Z politycznego punktu widzenia Francja m a swój cel w uzgodnieniu swojej pozycji i we wspólnym działaniu z UE, aby przyczynić się wraz z M arokiem do rozw ikłania konfliktów , które, jeżeli się utrzym ają, mogłyby poważnie zagrozić pokojow i i równowadze w regionach położonych najbliżej. Tym bardziej F ran cja zdaje sobie sprawę, że Bliski W schód jest tym obszarem, w którym rola M aro k a m oże być istotna. Zwłaszcza w obliczu niebezpiecznego impasu, w którym znajduje się proces pokojowy tym regionie. Wszyscy zgadzają się co do stwierdzenia, że pokój w tym newralgicznym miejscu najpierw musi zostać poddany uznaniu praw a ludności palestyńskiej do sam ookreślenia i do niepod­ ległości, ale także praw a Izraela do życia w pokoju i bezpieczeństwa w granicach uznanych przez kraje arabskie, w tym także państw M aghrebu. W tej perspek­ tywie M aro k o bezpośrednio może odegrać rolę pierwszoplanową, m ając na względzie kapitał sympatii, jakim cieszyło się wśród izraelskich pacyfistów i innych państw arabskich. Proces otwartości politycznej, kontynuow any przez króla M ahom eda VI po akcesji n a tron w 1999 roku wraz z rządem M. Youssoufiego, oraz m iędzynarodowe przekonanie o dem okratyzacji tego państ­ wa uplasow ało M aro ko w pozycji bardzo zaawansowanej w tym procesie pośród innych państw regionu.

W Europie jest rzeczą oczywistą, że dla Francji R abat znajduje miejsce priorytetowe. Żadne inne państwo europejskie nie korzysta z podobnych relacji

24 K. Stachurska, Stosunki Unii Europejskiej z państwami Maghrebu, „Stosunki Między­ narodow e” 2003, n r 3-4, t. 28, s. 123-142.

z M arokiem , których celem jest osiągnięcie więcej niż stowarzyszenie, i mniej niż akcesja do U E .26

Coroczne spotkania n a szczeblu szefów rządów pozwoliły wznowić dialog polityczny, który utrzym uje Francja głównie z najbliższymi partneram i europejs­ kimi, i ustalić kierunki współpracy bilateralnej także z M arokiem według wspólnych priorytetów obu państw. W latach 1995-2000 liczba wizyt obustron­ nych osiągnęła 47: (wizyty we Francji - 25, wizyty w M arok u 22),27 tym samym w latach 1990-2000 podpisano trzydzieści trzy umowy różnego typu, przede wszystkim były to protokoły finansowe, projekty wspierające m ałe i średnie przedsiębiorstwa, tworzące wspólne instytucje, dotyczące ochrony wzajemnych inwestycji, współpracy m ilitarnej i technicznej.28 F ran cja prowadzi politykę na szczeblu m inistrów , m ającą na celu utrzym anie stałego k o n tak tu w sprawach takich jak: wym iana informacji i działania operacyjne w dziedzinie zorganizow a­ nej przestępczości, nielegalnej imigracji, przemytu; prowadzi regularne spot­ kania ekspertów m ających na celu sporządzenie bilansu i ustaleniu kierunków współpracy bilateralnej w ww. kwestiach oraz współpracę w dziedzinie ochrony i bezpieczeństwa obywateli i pomocy technicznej. Przykładem takiej wizyty było spotkanie m inistra spraw wewnętrznych Republiki Francuskiej J-P. Chevene- m enta, z jego odpowiednikiem m arokańskim m inistrem D. Basrim w Rabacie 4-6 m arca 1998 r. W ymowną była także nieco wcześniejsza wizyta L. Jospina w Rabacie 18 grudnia 1997 r na zaproszenie m arokańskiego m inistra spraw zagranicznych i współpracy M. A bdellatifa Filaliego. Spotkanie to zapisało się w ram ach uprzywilejowanych relacji między stronam i i potwierdziło „p a r­ tenariat” , który istnieje nie tylko w ram ach procesu barcelońskiego, ale także między państwam i. Podczas wizyty dokonano analizy i oceny po obu stronach w kwestiach: regionalnej i międzynarodowej. Strony zdecydowały się zaan­ gażować w szczególności na rzecz: 1) procesu pokojowego na Bliskim W scho­ dzie, który tworzy niebezpieczeństwo destabilizacji w regionie; 2) działań UE równoważących politykę południow ą i wschodnią; 3) wspólnych działań na rzecz polepszenia funkcjonow ania m iędzynarodowych instytucji, zwłaszcza ONZ; 4) rozwoju Afryki Subsaharyjskiej, w której F rancja i M aro ko są bardzo zaangażowane. Podjęto także decyzję o wzbogaceniu wzajemnego dialogu półrocznymi seminariami odnoszącymi się do świata arabskiego; francusko- -m arokańskim i grupam i roboczymi mającymi n a celu wzmocnienie relacji między UE i M arokiem ; corocznymi seminariami na tem at pom ocy n a rzecz rozwoju Afryki Czarnej; corocznymi spotkaniam i ekspertów obu stron podej­ mujących kwestie m ultilateralne. G rupy te m ają składać się z wysokich

26 Présentation des relations franco-m arocaines. Źródło: http://w w w .am bafrance-m a.org. 27 Données générales et relations bilatérales avec le M aroc. Źródło: http://w w w .diplom a- tie.gouv.fr.

28 A ccords de 1990 à nos jours. Źródło: http://w w w .am bafrance-m a.org/france-m aroc/ac- cords.cfm.

funkcjonariuszy obu stron i reprezentować postanow ienia m inistrów spraw zagranicznych oraz innych resortów .29 Bez wątpienia dialog polityczny między stronam i pogłębił się podczas tego spotkania. A naliza i wzajemna ocena na tem at kwestii regionalnych i międzynarodowych była zbieżna i uzupełniająca się.30

M ożna spróbow ać wyłonić kilka elementów polityki Francji wspólnych dla wszystkich trzech państw M aghrebu: 1) Francja utrzym uje z M arokiem, podobnie jak z dw om a pozostałymi państwam i M aghrebu, uprzywilejowane relaqe oparte n a dziedzictwie historii; 2) nawiązała z państw am i M aghrebu „partenariat o w spółpracy” bez wzajemności. Pom oc publiczna na rzecz rozwoju poświęcona tym państw om w ciągu jednego roku to 330 m in euro rocznie. M aroko jest tym państwem , obok Algierii, Tunezji, Libanu i W ietnam u, które korzysta z całej palety francuskich instrum entów finansujących pom oc na rzecz rozwoju; 3) relacje wspierane stałą pom ocą finansow ą odbywają się także w wymiarze ludzkim, o czym świadczy silna obecność w spólnoty maghrebskiej we Francji (blisko 3 m in osób); 4) F ra n q a utrzym uje ścisłe relacje ekonomiczne z państw am i M aghrebu, jest pierwszym partnerem handlowym dla tych państw i jednocześnie pierwszym inwestorem zagranicznym w przeważającej pozycji w M aro ku i Tunezji. Jest drugim inwestorem w Algierii (pierwszy inwestor poza gazem i ropą naftową). Inwestyq'e te są w prowadzane w różnych sektorach aktywności i stanow ią ważny czynnik dywersyfikacji ekonom ii M aghrebu.

Polityka Franq'i nadal zmierza do kontynuacji i pogłębienia stosunków z lat 90. utrzym ywanych w logice wsparcia zarówno reform , jak i wzmocnienia stabilności w regionie. Obejmuje ona trzy filary uzupełniające się:

1) F rancja wspiera współpracę między państw am i M aghrebu i UE. Przy­ czyniła się do lansow ania procesu barcelonskiego, opierającego się na współ­ pracy horyzontalnej między 27 partneram i i współpracy bilateralnej z UE w postaci um ów stowarzyszeniowych, zmierzających do ustanow ienia strefy wolnego handlu w 2010 roku. Chęć wspierania i rozw ijania współpracy w ram ach Partnerstw a Eurośródziem nom orskiego jest przejawem globalnych aspiracji Francji. Cel ów jest jej łatwo realizować ze względu na jakość stosunków , jakie utrzym uje z państwami południowej flanki M orza Śródziem­ nego. Zachęca jednocześnie do rozwoju dialogu politycznego i wspólnej dyskusji w sercu instytuq'i eurośródziem nom orskich: dialog „5 + 5” , czy „F orum śród­ ziem nom orskie” .

2) Francja pragnie także faworyzować integrację regionalną (inicjatywa agadirska) między państw am i M aghrebu, stanow iącą uzupełnienie w ich wąskim stowarzyszeniu z UE. U nia Arabskiego M aghrebu, k tó ra skupia M aroko,

29 Visite de M . Lionel, Jospin au M aroc. D éclaration Com m une des Premiers M inistres, de France, (R abat, 18 décem bre 1997). Źródło: http://w w w .am bafrance-m a.org.

Algierię, Tunezję, Libię i M auretanię powstała w 1989 roku, jest także instytucją m ogącą silnie oddziaływać, m imo sporów, które istnieją. F ra n q a wspiera, w szczególności wysiłki N arodów Zjednoczonych celem znalezienia skutecznego rozw iązania politycznego, w kwestii Sahary Zachodniej.

3) W koherenq'i z polityką regionalną F ra n q a kontynuuje rozwój bilateral­ nych stosunków „silnych i bogatych” , specyficznych dla każdego z państw M aghrebu. Główne priorytety tej współpracy - wsparcie procesu dem okratyza- cyjnego, m odernizacje państw, zmiany ekonomiczne, edukacja i kształcenie, rozwój społeczny, działania na rzecz społeczeństwa obywatelskiego, odróżniają się w zależności od sposobu przyjęcia i sytuacji każdego kraju.

Podsum owując, polityka Francji wobec M aro k a w latach 90. X X wieku jest wynikiem ewolucji francuskiej raison d ’É tat oraz ówczesnej sytuacji między­ narodowej. Jest wyrazem przekonania Francji, iż to właśnie państw o m arokań ­ skie otw arte na świat, dokonujące poważnych zmian systemowych i gospodar­ czych odgrywa istotną rolę stabilizującą w basenie śródziem nom orskim . Cechą charakterystyczną tej polityki jest chęć utrzym ywania stosunków bilateralnych, a dopiero potem m ultilateralnych (proces barceloński). K alendarz spotkań, wizyt oficjalnych i roboczych między rządam i obu państw jest bardzo bogaty. O intensyfikacji wzajemnych stosunków m ożna mówić począwszy od wizyty m inistra H. Védrine’a w M aroku 15 września 1998 r. Ocenił on stosunki francusko-m arokańskie jak o solidne i dobre - „Chcielibyśmy bardziej niż kiedykolwiek, być obecni na wybrzeżu m arokańskim w m omencie dla tego państw a bardzo ważnym, dla jego historii, obecni jak o przyjaciele, jako partnerzy, w bilateralnych stosunkach, jak również w stosunkach tego państw a z innymi państw am i, co jest także ważne, by nawiązywać i rozwijać relacje M aroka i U E ” .31

PŁA SZC ZY ZN A E K O N O M IC Z N O -FIN A N SO W A

Sytuacja, w jakiej znalazło się M aroko na początku X X wieku (ustanowienie protektoratu), sprawiła, że Francja stała się jedynym partnerem politycznym i handlowym Królestwa. Pierwsza um owa o przyjaźni i wymianie handlowej została podpisana ju ż za panow ania sułtana M . Ben A bdallaha (XVII w.), który zaangażował się w „wielkie otwarcie” K rólestw a na świat. Bardzo dobra sy tu aq a polityczna, ja k a zaistniała w relacjach pom iędzy tymi państw am i, m iała istotny wpływ na politykę gospodarczą Francji. Nie stało się to szybko i aby zrozumieć wagę, ja k ą przypisywała V Republika do współpracy n a tej płaszczyź­ nie, należy wspomnieć o głębokich reform ach strukturalnych stale wspieranych 31 Visite de travail au M aroc de M . H ubert Vedrine, M inistres des Affaires étrangères (15 septembre 1998), Ź ródło: http://w ww .am bafrance-m a.org/france-m aroc/visites/vedrine/index.htm l.

przez Francję i realizowanych w ciągu 15 lat przez H assana II. W obliczu tych przedsięwzięć, k tó re zakończyły się sukcesem, F rancja czuła się odpowiedzialna za utrzym anie dalszej dynam iki reform, co leżało także w jej interesie. Zajm ow ała się dręczącym problem em , jakim były długi zagraniczne, które poważnie obciążały finanse M aroka, ponieważ 50% dochodu brutto każdego roku przeznaczone było na regulowanie jego zobowiązań. Jeżeli dodam y do tego 25% przeznaczone na wydatki administracyjne, pozostaw ała niewielka część, k tó ra była kierow ana na inwestycje publiczne. Nic dziwnego, że Francja była pierwszym wierzycielem M aroka. Jako pierwsza chciała zmienić formę spłaty m arokańskiego długu, refundując go częściowo, a także zamieniając go w inwes- tyq e. T en wysiłek wydaje się być kontynuow any, szczególnie w dziedzinie rekonwersji sposobu spłaty długu, który pozwalał zarazem na spieniężenie oszczędności dewizowych i zachęcał do inwestowania.

O tym, że Francji zależało na dalszym ekonomicznym rozw oju Królestwa, świadczą jej interwencje u europejskich wierzycieli, szczególnie podczas spot­ kania G-8 w 1999 r., w celu podniesienia limitu konwersji do 30% .32 M iało to realne znaczenie polityczne i przyczyniłoby się do wyjścia m arokańskiej gospodarki z sytuacji zadłużenia.33 Dlatego też F ran cja od dłuższego czasu ze średnią 26% pozostaw ała pierwszym zagranicznym inwestorem M aro k a (od

1992 ro k u - co stanowiło około 700 min F rocznie).

W M aro k u u schyłku lat dziewięćdziesiątych znajdowały się wszystkie większe spółki francuskiego przemysłu, wraz ze swoimi 500 filiami, szczególnie w sektorach: bankowym (trzy „stare” francuskie banki - N arodow y Bank Paryski BNP, C redit Lyonnais i Société Générale, działały najaktywniej w M aroku, spośród państw M aghrebu),34 ubezpieczeń, turystyki, elektroniki, przemysłu włókienniczego, samochodowego i rolniczo-przemysłowego. Tym ­ czasem m im o atrakcyjności m arokańskiej gospodarki dla zagranicznych inwes­ torów , udział Francji, który podczas długich lat wynosił około wspominanych już 26% , w 1997 ro k u spadł przynajmniej o 10%. G łów ną troską V Republiki względem M aro k a była możliwość utrzym ania jakości i wagi swojej obecności w następnym stuleciu. W tym celu przewodniczący Paryskiej Izby Handlowo- -Przemysłowej C C IP - M. Franek, zdecydował wdrożyć program polityczny i kulturalny dla M aro k a, kładąc akcent na współpracę ekonom iczną, która zasadzała się n a wspieraniu tendencji do kierow ania przedsiębiorstw francuskich na rynek m arok ań sk i.35 Tem u m iało służyć spotkanie, przygotowane przez CC IP, które odbyło się 23 listopada 1998 roku, a w którym uczestniczyli między

32 Z m iana w arunków pożyczki (państwowej, bankow ej) dotycząca zazwyczaj obniżki opro­ centow ania albo przedłużenia term inów spłaty.

33 M . B errada, Les relations maroco-françaises..., s. 14.

34 M . F. Baud, Le f i e f marocain, „Jeune A frique” , 11-17 janvier 2000, n r 2035, s. 23. 35 Id., La preuve par l'entreprise. Źródło: http://w ww .jeuneafrique.com /archives/1977p70.htm .

innymi obok francuskich biznesmenów, m arokański m inister ekonom ii i finan­ sów - F. O ualalou, i m inister spraw ogólnych rządu - A. Lahlim i. Dwaj mężowie stanu skorzystali z tego, by nakreślić obraz m arokańskiego sektora prywatnego przed francuskim i przedsiębiorcam i, oddanym i sprawie m arokańskiej. Z a tym przemawiał fakt, iż Francja była nadal czołowym partnerem K rólestw a (patrz tabela 1) z 21 % udziałem w rynku, daleko przed H iszpanią - drugim partnerem M aroka z 9% udziałem .36

T ab. 1. Partnerzy ekonomiczni M aro k a (1997)

D ostaw cy Im port % Klienci Export %

1. Francja 20,7 1. Francja 27,0

2. H iszpania 9,0 2. H iszpania 10,8

3. A rabia Saudyjska 6,9 3. Indie 8,6

4. USA 6,5 4. W łochy 6,4 5. Włochy 6,1 5. Japonia 5,4 6. Niemcy 5,0 6. W. Brytania 3,8 7. W. B rytania 2,8 7. USA 3,6 8. Brazylia 2,6 8. Niemcy 3,4 9. Nigeria 2,0 9. Reszta U E 3,4 10. Japonia 2,6 10. Libia 2,8

Im port całego tow aru 75,0* Export całego tow aru 44,6* * W m iliardach dinarów DH (1 F F = 1,635 DH).

Żródlo: Office des D ouanes M arocaines, U R L < http://jeuneafrique.com /archives/1977p70.htm > .

Przedsiębiorstw a były „głównym wektorem wzrostu gospodarczego” , który pozwolił podjąć takie wyzwania, jak likwidacja bezrobocia i olbrzymi poziom ubóstw a w M aro k u , zawłaszcza w jego południow ych strefach. W spółpraca ta stworzyła now ą rzeczywistość gospodarczą, dla m arokańskich przedsiębiorstw prywatnych, które dzięki otwarciu granic zmuszone były do tego, by staw ać się coraz lepszymi i bardziej konkurencyjnymi. Pozwoli to K rólestw u na realizację umowy stowarzyszeniowej podpisanej z UE, na dostosow anie się do term inu 2007 r., gdy znikną ostatnie bariery celne, term inu, który otwiera drogę do prawdziwej strefy wolnej wymiany.

Francja ponosi znaczny ciężar wymiany w handlu z M arokiem : 1) jest pierwszym partnerem handlowym Królestwa: 36 m ld F wym iany w 2000 r, z nadwyżką 3 mld F dla Francji, względem 32,6 m ld F wymiany w 1999 r; 2) pierwszym inwestorem zagranicznym w M aroku: (1/3 całości w 1998 r). pozycja bardzo kom fortow a z wykupem 35% kapitału M aroko Teleksom przez Vivendi Universal o łącznej kwocie około 2,3 m ld euro. P onad 500 przedsię­ biorstw francuskich m a swoje filie w M aroku, zatrudniając blisko 65 tys. osób; 3) jest pierwszym wierzycielem publicznym M aroka: obejmuje 13% całości tych

kredytów (19 % w 1999 r); 4) pierwszym dostarczycielem funduszy pod tytułem A PD (aide publique au développement - pom oc publiczna na rzecz rozwoju). Zaangażow anie finansowe Francji w samym 2000 roku wzrosło do 2,5 m ld F .37

W spółzależność ekonom iczna stawia Francję w roli lokom otywy w stosun­ kach ekonom iczno-finansowych z M arokiem . D o roku 1993 pom oc gospodar­ czo-finansowa opierała się głównie na protokołach finansowych i rozłożeniu wypłat w ram ach K lubu Paryskiego. Począwszy od roku 1996, Francja wprowadziła w życie pom oc w aktywnym adm inistrow aniu długu zagranicz­ nego. Wreszcie, w latach 1998-1999, zastosowano złożony instrum ent pomocy dla m arokańskiego sektora prywatnego, który jest kom binacją procedur rezerw dla krajów wstępujących na drogę rozwoju i procedur FA SEP (Le Fonds d ’études et d ’aide au secteur privé - Fundusze badań i pomocy sektorowi prywatnemu). Protokoły finansowe zajmowały przez długi czas poczytne miejsce w ramach francuskiej pom ocy bilateralnej dla M aroka (ponad połowa tej pomocy (62%) w latach 1991-1997). Suma zobowiązań zawartych w protokołach w latach 1989-1997, sięgnęła 7 mld F.

Po reform ie procedur pom ocy („reform a protokołów ” ) dokonanej przez francuski rząd w 1998 r., M aroko pozostaje jednym z niewielu państw, które korzysta także z pom ocy przyznawanej kanałem Francuskiej Agencji Rozwoju. R eform a ta polegała na zastosowaniu procedury nazwanej rezerwą dla krajów wstępujących na drogę rozwoju, z której M aroko korzystało od samego początku. Z tego tytułu w 1999 roku przyznano K rólestw u 200 m in F, przewidzianych na projekt sygnalizacji w kolejnictwie, kwotę, k tó ra jednak do dzisiejszego dnia nie została wypłacona. Począwszy od 2000 r. m ożna m ówić o pewnej słabości wskaźnika wypłacalności w odniesieniu do procedur wprowadzonych w latach

1998-1999.

M echanizm konwersji długów na inwestycje, w prowadzony w 1996 roku, został zastosowany w trzech sukcesywnych transzach w rok u 1996, 1997 i 1998 na łączną kw otę 2,4 m ld F, now a pula 700 m in F została przyjęta w 2000 roku. W sumie 3,1 m ld F operacji konwersji-anulowania długów. Jest to konsekwentny wysiłek finansowy rządu francuskiego rzędu 1,7 m ld F w postaci darow izn.38 A nulow anie długów z korzyścią dla program ów inwestycyjnych na północy M aro k a, nie pociągnęło za sobą, jak się zdaje, odpowiedniego instrum entu kontroli i ewaluacji inw estyqi zrealizowanych z tego tytułu, a m ierne efekty, jeśli nie żadne, są obecnie negowane. A nulow anie długów na korzyść program u inwestycji pryw atnych również nie daje oczekiwanych rezultatów, biorąc pod

37 Ź ródło: http://w w w .am bafrance-m a.org/france-m aToc/presentation.cfm 7print = 1.

38 S trona m arokańska w ystosowała w 2000 r. now ą prośbę o transzę [okrojenie długu o] 900 milionów franków z długu rządow ego i 500 milionów franków z długu zabezpieczonego przez C O FA C E.

uwagę niewystarczalność elementu - darowizny (12% ) we wpływaniu n a decyzje istotnych inw estorów .39

Zważywszy na swoją doniosłość, działania prow adzone przez Stowarzyszenie Rozwoju Wymiany w dziedzinie Technologii Gospodarczej i Finansowej (ADE- TEF), zasługują na podkreślenie. Będąca pod egidą Generalnej Inspekcji Finan­ sów, A D E T E F „umożliwia stały dialog40 na szczeblu ministerialnym w dziedzinie gospodarki i finansów” , w postaci krótkoterm inowych misji ekspertów. N a kwotę około 1,5 min F rocznie podjęto setkę misji pomiędzy ministerstwami obu stron. A D ETEF zamierza rozciągnąć swoje działania na inne m inisterstwa m arokańskie, szczególnie na M inisterstwo H andlu i Przemysłu.

W latach 1992-1998 M aroko stanowiło pierwszy cel Francuskiej A genqi Rozwoju, z około 10% całości jej finansowego udziału w świecie. W zrost zobowiązań Francuskiej Agencji Rozwoju od 1992 ro k u czyni z niej od tej pory główny instrum ent interwencji w dziedzinie gospodarki i finansów, najbardziej operatywny i pożądany w obszarze pomocy. M ożna jedn ak ubolewać nad względną słabością bądź słabym tempem dokonyw anych wypłat. Z całości publicznych instrum entów pomocy na rzecz rozw oju, w prow adzonych w M a ro ­ ku, działania Francuskiej Agencji Rozwoju wydają się najbardziej zgodne z pojęciem pom ocy na rozwój i zaspokojeniem realnych potrzeb także współczes­ nego M aroka. Są one prow adzone z dużą kom petencją, profesjonalizmem, oszczędnością środków. Szczególnie, że są to jedyne służby francuskie, którym udało się określić, i być w stanie zastosować, praw dziw ą „strategię dla kraju ” .41

F rancja jest pierwszym krajem udzielającym wsparcia K rólestw u w postaci bilateralnej „pom ocy na rzecz państw rozwijających się” - A PD , z 71 % w sumie. Do tych instrum entów dochodzi to, że F rancja jest aktywnym rzecznikiem M aroka na forum K lubu Paryskiego, w celu udzielenia pom ocy K rólestw u w jego wysiłkach w walce z oddłużeniem: najbardziej znana jest konwersja długu w inwestycje, które pozwoliły od 1996 roku rozłożyć kw otę 2,4 m ld F w od­ stępach czasu, dając tym samym przykład innym państw om do zastosowania podobnego m echanizm u względem K rólestw a (H iszpania i Włochy).

Pom oc Francji udzielana M aroku jest największą bilateralną pom ocą, jak ą to państw o otrzymuje. W edług ostatnich danych K om itetu Pom ocy Rozwoju O ECD , M arok o otrzym ało od Francji 1,4 mld F w 1998 ro ku - w artość pomocy społecznej na rozwój - w tym 1,2 mld F z tytułu pom ocy dw ustronnej, co stanowi w artość połowy całej pom ocy przyjmowanej przez M a ro k o .42 Pierwszy „finan­ sista” - Francja, jest jednocześnie pierwszym wierzycielem.

39 Rapport d'information sur les crédits d'aide publique au développement affectés aux pays du Maghreb, présenté par M . Charasse, Sénat no 83, Session ordinaire de 2000-2001, s. 92. Źródło: http://w w w .senat.fr/rap/r00-083/r00-0.

40 W głównej mierze bilateralny.

41 Rapport d'information sur les crédits..., s. 95-96. 42 Ibidem.

W ydaje się, że głównym celem francuskiego rządu na przestrzeni lat dziewięćdziesiątych było wspieranie M arok a w procesach adaptacyjnych zmie­ rzających do ustaw ienia strefy wolnego handlu. P onadto, francuskie inwestycje w K rólestwie m iały także wymiar polityczny, posłużyły one jak o wsparcie dla „odnow ionego partnerstw a” w dwustronnych kontaktach, wzmocniły także powolny, lecz kontynuow any proces dem okratyzacji M aro ka, przez co utrzym a­ ły względną stabilność wewnętrzną tego kraju.

PŁA SZCZY ZN A K U L T U R A L N A

T radycyjna polityka kulturalna Francji jest dyplom acją bilateralną, prowa­ dzoną na poziom ie nauczania, sztuki, książek, nauki i techniki. T ak a polityka zawsze chełpiła się „frankofonią” , a więc chęcią eksportow ania języka i myśli francuskiej. Jednak słowo „frankofoński” oznacza jednocześnie politykę multi- lateralną, niedaw ną, k tó ra prezentuje różnice w stosunku do polityki kulturalnej tradycyjnej. M a ona znaczenie kompleksowe i wydaje się wymykać, prześliz­ giwać ku nowem u wzm ocnionem u dialogowi Północ-Południe, ku poszukiwaniu trzeciej drogi między dom inacją anglosaską z jednej strony i integryzmem religijnym z drugiej.43 T ak ą politykę zarów no tradycyjną, ja k i m ultilateralną prow adzi F ran cja względem M aroka.

W spółpraca Francji z M arokiem na tej płaszczyźnie m a już swoją historię, pow stała właściwie tuż po odzyskaniu niepodległości przez Królestwo. Dla odrodzonego państw a m arokańskiego pierwszeństwo m iało utworzenie kadr adm inistracyjnych, technicznych i ekonomicznych, które były potrzebne do zapewnienia funkcjonow ania suwerennego państw a. Priorytet m iało również wykształcenie nauczycieli, lekarzy, inżynierów niezbędnych do funkcjonowania społeczeństwa, które odważnie otworzyłoby się na nowoczesność. W stworzeniu tego przedsięwzięcia w spółpraca francuska odegrała istotną rolę, m ogąc jedno ­ cześnie bez ograniczeń, ju ż w niezależnym od niej państwie, prowadzić swoją „misję kultu ro w ą” . W ten sposób od 1960 r. do 1985 r., w okresie zwanym „substytucją” ponad 1000 francuskich wysłanników pracow ało nad tym bezpo­ średnio, próbując odpowiedzieć na różne potrzeby M a ro k a .44 Podstaw ą współ­ pracy kulturalnej jest um owa o współpracy kulturalnej i technicznej podpisana 31 lipca 1984 r.

L ata dziewięćdziesiąte rozpoczęły okres „partn erstw a” między tymi państ­ wami, a zatem współpracę w podstawowym tego słowa znaczeniu („pracow ać” ). Chodziło o kontynuow anie relacji jednego kraju z drugim , aby nadać sens

43 M . Ch. Kessler, La politique étrangère de la France, Paris 1999, s. 370.

44 R. R oudant, La coopération française au Maroc. Źródło: http://w w w .am bafrancem a. org/archives/zellige/z001 /zOOl _0b.htm .

i autentyczną treść współpracy. W tym okresie, nawet jeśli „współpracow nicy” francuscy n a stanow iskach w M aroku nie liczyli 200 osób, to liczba delegacji między państw am i znacznie wzrosła. W samym tylko 1995 r. Sektor W spółpracy K ulturalno-N aukow ej zarejestrował 2024 osoby. Oznaczało to, że z M aro k a do Francji i odw rotnie tyle osób podróżow ało w ram ach rozm aitych delegaq'i. Te liczby wskazują, iż jednym z priorytetów w tej współpracy było uprzywilejowanie wymiany między ludźmi, głównie wymiana elit (eksperci, inżynierowie, badacze, profesorowie, studenci itd.).4S W trzech słowach m ożna streścić priorytety tej współpracy: m odernizow ać; kształcić; zdecentralizować.

F ra n q a realizowała swoją współpracę kulturalną za pom ocą odpowiednich instrum entów , oprócz wspom nianego już Serwisu K ulturalnego, w spółpraca ta obejm owała A m basadę, a szczególnie Francuską K asę Rozw oju, Misji E kono­ micznej i Finansow ej. P onadto Francji zależy, by tradycyjna dw ustronna dyspozycja francusko-m arokańska łączyła się z wielostronnym i program am i współpracy w M aroku: z misjami systemu N arodów Zjednoczonych (Światową O rganizaq ą Zdrow ia, Bankiem Światowym), czy U nią Europejską.

Celem francuskiej polityki kulturalnej wobec K rólestw a było rozwijanie współpracy na różnych poziom ach, przede wszystkim w dziedzinie naukow o­ -technicznej i językowo-edukacyjnej. Nowe założenia techniczne zostały wzmoc­ nione przez utworzenie Technicznych K om itetów Sektorowych, instancji przy­ gotowawczych do przeprowadzenia pertraktacji i spotkań z wysokimi funkc­ jonariuszam i m arokańskim i, które przyczyniały się do lepszej zgodności wspól­ nych działań w kontekście społeczno-ekonomicznym M aroka, dokładniejszej definicji sposobu realizacji i w arunków wykorzystania środków .46 Nowy etap zmierzał do przekształcenia współpracy „projektow anej” we współpracę w „p art­ nerstwie” . Z a przykład m oże posłużyć połączenie między kształceniem w dzie­ dzinie zarządzania - które m iało na celu dostarczać m arokańskiem u sektorowi produkcyjnem u k adr kierowniczych na wysokim poziomie, niezbędnych do jego rozwoju - i projektem „współpracy między władzami konsularnym i” , który m a na celu przekazać m arokańskim izbom: handlowej i przemysłowej umiejętności ich odpowiedników francuskich w kwestii opieki i doradztw a przedsiębiorstwom itd. To doświadczenie bardzo pozytywnie zostało rozszerzone n a inne dziedziny: uzbrojenie, przemysł, środowisko, rolnictwo, kształcenie. D ziałania m ające na celu przekazywanie wiedzy i umiejętności technicznych rozszerzyły się na dziedziny adm inistracji i zarządzania. Wznowienie współpracy uniwersyteckiej, naukowej i technicznej mobilizowało wysoko wykwalifikowane centra francus­ kie, które mogły dzielić się swoimi doświadczeniami. P onadto, rozwijały się 45 J. P. Fiorëze, Regards sur l'autre. Źródło: http://w w w .am bafrance-m a.org/archives/zel- Iige/zOO 1 /zOO 1 _0b .htm .

46 J. P. Fiorèze, J. M. Lemogodeuc, La coopération scientifique et technique. Ź ródło: http://w w w . am bafrance-m a.org/archives/zellige/z008/index08.htm > .

działania, które m iały na celu: wsparcie inicjatyw organizacji pozarządowych i stowarzyszeń m arokańskich, a także wzmocnienie m arokańskiego społe­ czeństwa.47

W spółpraca językow a i edukacyjna tworzyła jeden z kluczowych obszarów działań Francji w wymiarze kulturalnym . Dzięki wielkości dotacji z budżetu oraz liczbie urzędników na stałe przydzielonych do tych zadań A m basada Francuska m ogła realizować zadania. D ziałania skupiły się w pierwszym okresie na problem ach pedagogicznych dotyczących nauczania języka. Rozszerzyły się stopniow o na inne dyscypliny (matem atykę, nauki techniczne itd.) w szczególno­ ści te, które kształciły nauczycieli przedm iotów m ających za podstawę nauczanie języka francuskiego. C oraz częściej dotyczyły one także innych dziedzin edukacji (kształcenie personelu i nauczycieli, administracji, technik kształcenia, badań i wymiany pedagogicznej) i skupiały się wszystkich poziom ach nauczania.48 Nie jest więc przypadkow e, że to właśnie w M aroku Biuro N auczania Języka Francuskiego za G ranicą (A EFE) posiada największą sieć szkół francuskich na świecie. Dziedzictwo historii, ale również doskonała reputacja, k tó rą cieszyły się szkoły, kolegia i licea francuskie, jak również wysoki stopień frankofonii u M arokańczyków , wyjaśnia tak szeroką współpracę kulturalną. D odatkow o szkoły coraz częściej wzbogacały swoje oferty, by przyciągnąć ja k największą liczbę uczniów. D latego nie ograniczały się tylko do tego, co zwykle bywa nazywane nauczaniem klasycznym. Aby odpowiedzieć na wymagania, musieli zróżnicować procedury i zaoferować uczniom wszystkie nowe opcje m atury. Bardzo szybko ośrodki kształcenia zaadaptow ały się i rozpoczęły nauczanie w m arokańskim środow isku językowym i kulturowym . To otwarcie na uczniów m arokańskich wynikało z praw a gościnności, a także z umowy o współpracy francusko-m arokańskiej.49

Praw dziw ą zdolność do generowania kultury francuskiej miały Instytuty Francuskie (w Agadirze, Casablance, Fes, M enkes, Rabacie, Tangerze), au to ­ nomiczne finansowo wyposażone w narzędzia do rozwoju współpracy artystycz­ nej, edukacyjnej, lingwistycznej. W samym 1995 r. instytuty te przyjęły 14000 uczniów m arokańskich na kursy języka n a wszystkie poziom y, a także kursy dla przedsiębiorstw. Studiujący dodatkow o mogli się przygotować do D E LF-u (Dyplom studiow ania języka francuskiego) i D A L F -u (Dyplom gruntownej znajomości języka francuskiego), ponadto mogli korzystać jednocześnie z całego otoczenia kulturow ego oferowanego przez rozm aite propozycje instytutu.so

41 Ibidem.

48 P. Colom bier, La coopération linguistique et éducative. Ź ródło: http://w w w .am bafrance- -ma.org/archives/zellige/z001/z001_0b.htm.

49 Zellige 1: Les établissements d ’enseignement français. Ź ródło: h ttp : //www.ambafrance- -ma.org/archives/zellige/z001/z001_0b.htm.

50 Zellige 1: U n outil original: le réseau des Instituts français. Ź ródło: http://w w w .am bafrance- -m a.org/archi ves/zellige/zOO 1 /z001 _0b.htm .

U schyłku lat 90. F rancja i M aroko utrzym ują uprzywilejowane stosunki, poza wymiarem ludzkim (problem emigracji), współzależność ekonom iczna, w spółpraca kulturalno-naukow a i techniczna często krzyżują się, posiadają korzenie kulturow e, które zbliżają strony. Obie cywilizacje m ają dwa wymiary tej samej kultury śródziemnom orskiej, są więc bardzo związane emocjonalnie. O tym świadczy obecność wspólnoty m arokańskiej we Francji, według m aro k ań ­ skiego m inisterstw a zagranicznego liczy ona 860 tys. (dane z 2000 r.). W porów ­ naniu z 300 tys. w 1974 r. wspólnota ta obejmuje 16% całości obcokrajowców żyjących we Francji i 12% ludności aktywnej pośród obcokrajowców. W spólno­ ta francuska w M arok u liczy około 28 tys. Francuzów , w znacznej większości na liczbę tę składają się osoby delegowane z kraju, żyjące przede wszystkim w Casablance (42% ) oraz Rabacie (25%).

W spółpraca n a szczeblu kulturalnym pokazuje wyjątkow ą intensywność w kontaktach francusko-m arokańskich. M aroko stanowi ważne miejsce w tej dziedzinie, jest przejawem realizacji tradycyjnej polityki kulturalnej Francji (ekspansja języka i kultury).

* * *

Biorąc powyższe pod uwagę, należy stwierdzić, że polityka zagraniczna Francji wobec M arok a uległa pewnej ewolucji, co jest następstwem wspomnianej modyfikacji francuskiej raison d ’etat n a rzecz Unii Europejskiej. N ajbardziej jest to widoczne u schyłku lat 90. X X wieku, kiedy to właśnie z inicjatywy Francji ustanow iono proces barceloński skupiający wszystkie państw a basenu M orza Śródziemnego, w tym także M aroko. Jednak przywiązanie do tradycji nawiązy­ wania dw ustronnych kontaktów w postaci umów, czy osobistych kontaktów dyplom atów oraz grup ekspertów jest dla Francji kluczową spraw ą. Dlatego obok innych państw M aghrebu właśnie M aro ko stanow i główny element polityki zagranicznej Francji. Było i jest najważniejszym państw em mogącym odegrać istotną rolę stabilizującą region. Jest to widoczne w poczynaniach K rólestwa na Bliskim Wschodzie. Bogate k ontakty przede wszystkim na polu społeczno-kulturowym , jak i rozwój gospodarczy połączony z ciągłą m oderniza­ cją oraz stabilność polityczna w Królestwie stworzyły m ożliwość ustanow ienia „specyficznych dw ustronnych” relacji opartych na partnerstwie. Fran cja zdaje sobie także sprawę ze swej misji, ja k ą m a do odegrania na m arokańskiej drodze do Unii Europejskiej. Dlatego nieustannie wspiera te dążenia, przede wszystkim finansowo.

W ydaje się, że relacje Francji z M arokiem n a przestrzeni lat dziewięć­ dziesiątych miały charakter wyjątkowy. U schyłku X X wieku bowiem nie m a większych problem ów, które by ograniczały wzajemne kontakty. Jednocześnie relacje te były praktycznym przykładem, iż stosunki niegdyś zależności M aroka

od Francji m ogą przerodzić się w stosunki współpracy oparte na równych dem okratycznych zasadach. Dlatego też głównym celem francuskiej polityki względem K rólestw a na przyszłość jest utrzym anie i rozwijanie tych wzorcowych kontaktów , ale przede wszystkim czuwanie nad bezpieczeństwem regionu.

S U M M A R Y

M orocco nearly always was the country which was laid in the area o f French foreign policy’s interests. In the period o f fight for influences M orocco, with other N o rth A frica A rabic countries becam e the official French protectorate. The process o f taking possession o f the K ingdom lasted dozens years until the late 50s o f the 20th century, when M orocco gained independence. However neither France n o r form er colony cared for breaking m utual relations. M orocco was a strategically im portant country for France. First o f all, because o f the K ingdom ’s position am ong A rabic countries; secondly, due to the huge oil and gas resources and enorm ous m arket for European products; thirdly - the K ingdom was one o f few A rabic countries so close to Europe. O n the other hand, M orocco was aw are o f the fact th a t France could introduce it into E uropean economic sphere. T he process o f norm alisation nad coherence o f im portant relations, being the French policy’s expression, took place in the 90s o f 20th century.