Zwyczaje, obrzędy i wierzenia w nauczaniu Jerzego Józefa Kopcia CP

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI LITURGICZNO-HOMILETYCZNE Tom 4 (60) – 2013, s. 53-60. KS. WACAW SOCHA. *. ZWYCZAJE, OBRZDY I WIERZENIA W NAUCZANIU JERZEGO JÓZEFA KOPCIA CP. Spo ród wielu kierunków bada prowadzonych przez ks. prof. Jerzego Józefa Kopcia CP jednym z najbardziej przeze ulubionych, któremu po wici duo czasu, bya religijno ludowa. yjc duchem Soboru Watykaskiego II (kapastwo Ksidza Profesora rozpoczo si w 1963 r.) i widzc postpujce zmiany w wiadomo ci i praktyce obrzdów zwizanych z przeywaniem wit i liturgii domowej, towarzyszcej przyjmowaniu sakramentów witych, zainteresowa si tym tematem. W ostatnim czasie obok pozytywnych mona dostrzec w wiecie zjawiska wyra

(2) nie regresywne: egzystencjalne zagroenia dla ludzkiego gatunku, konflikty midzynarodowe i narodowo ciowe. Nowe warunki gospodarcze i spoeczno-ustrojowe oraz intensywne oddziaywania ideologiczne i cywilizacyjno-kulturowe stay si w okresie powojennym podstaw przemian spoecznych, które swym wpywem objy take polsk rodzin. Ta najmniejsza komórka spoeczna stracia wiele ze swych dawniej spenianych funkcji1. Porównanie witecznej kultury rodzinnej w domu dziadków i w domu rodziców, a take kultury witowania u modziey, prowadzi do niepokojcych spostrzee. Obok procesu odywania niektórych zwyczajów oraz ich szerokiej modyfikacji, zachodzi te proces redukcji wielu zwyczajów, i to zarówno w wymiarze zachowa religijnych, symbolicznych, jak te i samej ich roli spoecznej 2.. Ks. dr WACAW SOCHA – od sierpnia 2006 r. proboszcz w Zrcinie. 1 Por. F. A d a m s k i. Ma e stwo i rodzina w Polsce powojennej. Gówne tendencje przeobra e . W: Jako ycia. Czowiek wobec cywilizacji technicznej. Red. J. Krucina. Wrocaw 1977 s. 73-74. 2 J. K o m o r o w s k a. witeczna kultura polskiej rodziny. W: Rytua religijny w rodzinie. Red. W. Piwowarski, W. Staniewicz. Warszawa–Pozna 1988 s. 94-95..

(3) 54. KS. WACAW SOCHA. Zarówno kultura miejska, jak i modele zachowa typowe dla spoeczno ci wiejskiej, bdce kompilacj wielu postaw kulturowych, ulegaj procesowi sekularyzacji, co wyraa si w opozycji do tradycji i jej przymusów3. Rozwój kultury, lepsze rozumienie praw rzdzcych przyrod i yciem ludzkim, wiksze moliwo ci produkcyjne, nowe stosunki gospodarcze, spoeczne, polityczne, nowe sposoby komunikacji i rekreacji mog cz ciowo dezaktualizowa dotychczasowe funkcje religii, a take stawia przed ni nowe zadania4. Wszystko to prowadzi do narastania procesów laicyzacji kultury obrzdowo-obyczajowej, co jest tendencj powszechn we wspóczesnym wiecie 5. Na naszych oczach znikaj obrzdy i zwyczaje praktykowane przez poprzednie pokolenia zarówno w rodowisku wiejskim, jak i miejskim. Mówi si czsto, e umiera kultura ludowa. Niektórzy twierdz nawet, e jeste my by moe jednym z ostatnich pokole, którym dane jest obserwowa jej nieliczne, zachowane przejawy w naturalnych rodowisku, nie za. w muzeach i skansenach. Wrcz konieczne wydaje si staranie o zachowania dziedzictwa kulturowego narodu. Naley zatroszczy si zwaszcza o przywrócenie wa ciwej rangi ludowej religijno ci i obrzdowo ci, albowiem sfera ta odgrywa wielk rol w integracji spoeczno ci, wprowadzajc pewien porzdek w ycie wspólnoty. Nie moe si to dokona jedynie poprzez uniformizacj przey kulturowych, lecz naley si odwoywa do rodzimych zwyczajów i tradycji, gdy te najlepiej harmonizuj z funkcjonowaniem konkretnej spoeczno ci, w niej bowiem maj swoje

(4) ródo 6. W „Rocznikach Teologiczno-Kanonicznych” z 1982 r. ukaza si artyku ks. prof. Jerzego Kopcia zatytuowany Polska obrzdowo rodzinna w roku kocielnym, w którym nie tylko zostao przedstawione, czym jest owa obrzdowo , ale przede wszystkim to, jaki wywiera ona wpyw na spoeczestwo polskie. Tym artykuem prof. Kope zainicjowa prowadzenie naukowych prac badawczych nad tradycjami, zwyczajami rodzinnymi i dorocznymi obrzdami, zwizanymi z obchodzeniem wit i uroczysto ci ko cielnych i religijnych. Prace te polegay na gromadzeniu przez autorów 3 Por. W. P i w o w a r s k i. Rytuay religijne w kulturze Polaków. „Tygodnik Polski” 1985 nr 5 s. 9. 4 Por. P. T a r a s. Religijno ludowa w Kociele katolickim. „Communio” 7 : 1987 nr 6(42) s. 17. 5 Por. L. P e k a. Rytuay, obrzdy, wita. Warszawa 1989 s. 15. 6 Por. F. K o t u l a. U róde. Rzeszów 1988 s. 62..

(5) ZWYCZAJE, OBRZDY I WIERZENIA W NAUCZANIU JERZEGO JÓZEFA KOPCIA CP. 55. (przy wykorzystaniu specjalnego kwestionariusza bada) materiaów, wiadomo ci o zwyczajach i sposobach przeywania wydarze szczególnie wanych dla jednostek i spoeczno ci danego regionu. Podjcie takiego kierunku bada byo odpowiedzi na nauczanie Ko cioa 7. Szczególnie wane jest stwierdzenie zawarte w Konstytucji duszpasterskiej o Ko ciele Gaudium et spes: „Kada ga

(6) rodziny ludzkiej nosi w sobie i w swoich zdrowych tradycjach pewn cz skarbu duchowego, powierzonego ludzko ci przez Boga” (KDK 86). Sama lokalizacja tradycji religijnej jest ewidentna – sugeruje si, e omawiana problematyka mie ci si zasadniczo w rzeczywisto ci przekazu wiary8. Problem religijno ci ludowej podj papie Pawe VI w adhortacji apostolskiej Evangelii nuntiandi, bdcej owocem Synodu Biskupów na temat ewangelizacji, który odby si w Rzymie jesieni 1974 r. Papie naucza, e „powstaj niekiedy u ludu szczególne zwyczaje, za pomoc których wyraa si poszukiwanie i wiar w Boga. Te nauki uwaane dugo za nie do. czyste, a nieraz traktowane z odraz, dzisiaj prawie wszdzie uwaane s ze strony wspóczesnych ludzi za nowy sposób dociekania i poznania”9. T sam rol ewangelizacyjn religijno ci ludowej podkre li Jan Pawe II w swoim li cie apostolskim z okazji 25 rocznicy wydania Konstytucji o liturgii witej Soboru Watykaskiego II. Papie, zwracajc uwag na relacj midzy pobono ci ludow a liturgi, stwierdza, e nie mona tej pierwszej „lekceway ani traktowa z obojtno ci czy pogard, jest ona bowiem bogata w rónorakie warto ci i ju sama w sobie wyraa religijne nastawienie wobec Boga”10. Papie stwierdza jednak z naciskiem, e „pobono ta stale potrzebuje ewangelizacji, aby wiara, któr wyraa, stawaa si wci bardziej dojrzaa i autentyczna. Zarówno rozmaite naboestwa ludu chrze cijaskiego, jak te inne formy pobono ci s podane i godne zalecenia, pod warunkiem, e nie bd zastpoway ani nie bd mieszane z naboestwami liturgicznymi. Autentyczne duszpasterstwo liturgiczne potrafi si oprze na bogactwie ludowej pobono ci, oczyszcza j i poprowadzi ku Liturgii, jako dar ofiarny rónych narodów”11.. 7. Nauka o religijno ci ludowej zostaa omówiona przez Ojców II Soboru Watykaskiego w nastpujcych dokumentach: KL 13, 38; KK 12, 35; KDK 86; DM 16, 22. 8 Por. A.B. M a r c e l i n o. Religijno ludowa. „Communio” 7 : 1987 nr 6(42) s. 23. 9 P a w e V I. Adhortacja apostolska Evangelii nuntiandi. Watykan 1975 nr 48. 10 List apostolski Ojca witego Jana Pawa II Vicesimus quintus annus w dwudziest pit rocznic ogoszenia Konstytucji soborowej Sacrosanctum Concilium. Watykan 1988 nr 18. 11 Tame..

(7) 56. KS. WACAW SOCHA. Kongregacja Kultu Boego i Dyscypliny Sakramentów wydaa Dyrektorium o pobo noci ludowej i liturgii. Zasady i wskazania. Jednym z celów „Dyrektorium” jest doprowadzenie do harmonijnej zgodno ci midzy liturgi a pobono ci ludow. Dlatego zawiera „zasady” i „wskazania”, aby je stosowa w „kadym z Ko cioów lokalnych zgodnie z ich miejscowymi tradycjami”. Pobono ludowa stanowi bowiem wielk warto w zachowaniu wiary chrze cijaskiego ludu12.. W 1981 r. ks. prof. W. Schenk napisa o ks. Kopciu, e „obra [on] nowy kierunek bada i opracowa metod bada folkloru religijnego nie tylko dla swojego seminarium na KUL, ale take dla niektórych Seminariów Duchownych”13. Na seminariach naukowych prowadzonych przez ks. Kopcia zostay przygotowane odpowiednie kwestionariusze bada, zestawy potrzebnej literatury, metodologiczne wskazania oraz wypracowano schematy prac dyplomowych, magisterskich i doktorskich. Przygotowany zosta kwestionariusz do bada nad religijno ci i zwyczajami adwentowo-boonarodzeniowymi, religijno ci i zwyczajami w okresie Wielkiego Postu i Wielkanocy, zwyczajami zwizanymi z zawarciem sakramentu maestwa, praktykami, które towarzysz obrzdom pogrzebowym, a take kwestionariusz po wicony kapliczkom i krzyom przydronym. Pierwsze prace, które powstay pod kierunkiem ks. Kopcia, zostay oparte na badaniach przeprowadzanych w parafiach bd

(8) co najwyej dekanatach poszczególnych diecezji polskich i byy to prace magisterskie. Badania prowadzone do prac doktorskich obejmoway swym zasigiem, tak jak chcia ks. Kope , wiksze terytoria, takie jak regiony w ramach polskich diecezji. Z biegiem czasu podobne badania podjte zostay take na dawnych Kresach Rzeczpospolitej (Ukraina-Podole, Biaoru , Litwa).. 12. C. K r a k o w i a k. Liturgia i pobo no ludowa w wietle „Dyrektorium o pobo noci ludowej i liturgii”. „Roczniki Teologiczne” 52 : 2005 z. 8 s. 56. 13 Z. W i t. ycie i dziaalno dydaktyczno-naukowa Profesora Jerzego Józefa Kopcia CP. „Roczniki Teologiczne” 52 : 2005 z. 8 s. 21..

(9) ZWYCZAJE, OBRZDY I WIERZENIA W NAUCZANIU JERZEGO JÓZEFA KOPCIA CP. 57. DO WIADCZENIA AUTORA ARTYKUU ZWI ZANE Z PRZYGOTOWANIEM PRAC DYPLOMOWYCH U KS. PROF. JERZEGO KOPCIA CP. Pierwsze do wiadczenia autora niniejszego artykuu w dziedzinie obrzdowo ci ludowej zwizane s z p r z y g o t o w a n i e m p r a c y m a g i s t e r s k i e j, której tematem byy zwyczaje pogrzebowe w dekanacie kro nieskim, na seminarium z liturgiki prowadzonym przez ks. prof. J.J. Kopcia w latach osiemdziesitych XX wieku na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Wedle ówczesnych przepisów alumni przemyskiego Seminarium Duchownego mogli pisa prace dyplomowe u ks. Kopcia, acz korzystali z konsultacji naukowych u miejscowych profesorów zajmujcych si t dziedzin teologiczn – ks. prof. Wadysawa Gowy i ks. prof. Józefa Sroki. Po zatwierdzeniu tematu magistranci przedstawiali plan pracy. Korzystajc z literatury

(10) ródowej, któr stanowiy liczne publikacje naukowe, a przede wszystkim z wyników bada empirycznych (w wypadku autora artykuu byy to wywiady i inne relacje ustne mieszkaców poszczególnych parafii dekanatu kro nieskiego, zaangaowanych w ycie wspólnot parafialnych) pisali swoje prace dyplomowe. Po zredagowaniu prac udawali si na konsultacje naukowe na KUL do Lublina, do ks. Kopcia. Najpierw uczestniczyli w seminarium, a nastpnie Ksidz Profesor zabiera przywiezione prace do poprawy. Ze skorygowanymi, zaopatrzonymi w cenne uwagi pracami klerycy wracali do Przemy la, dokonywali ostatecznej ich redakcji i przywozili do recenzji na KUL. Klerycy z Przemy la, a take z innych seminariów w Polsce przyjedali do Ksidza Profesora przez kilka lat. Zawsze, nawet wtedy, gdy w seminarium uczestniczyo wielu magistrantów i wiele spraw byo do omówienia, ks. Kope znajdywa czas dla swoich seminarzystów. yczliwo. i dobro Ksidza Profesora wyraaa si nie tylko w uwagach dotyczcych pracy, ale przejawiaa si równie w pomocy materialnej dla tych alumnów, którzy byli w potrzebie. Tak zosta przez wielu alumnów, a dzi kapanów archidiecezji przemyskiej, diecezji rzeszowskiej czy sandomierskiej zapamitany. Dziki jego yczliwo ci wielu diakonów zdyo z obron pracy magisterskiej, a tym samym mogo przyj wicenia kapaskie. Wiele prac powstao w ramach grantów, które Ksidz Profesor uzyska z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego. Dziki temu wielu studentów i kleryków mogo przeprowadzi kwerend naukow i otrzyma zwrot kosztów zwizanych z koniecznymi wyjazdami podczas pisania pracy. cznie na seminarium ks. Kopcia powstao ponad sto prac magisterskich z obrzdowo ci..

(11) 58. KS. WACAW SOCHA. P r a c e d o k t o r s k i e o zwyczajach i obrzdowo ci religijnej miay pewne etapy powstawania. Prace te obejmoway dane regiony bd

(12) wiksze terytoria, obszary. Po zatwierdzeniu ankiety (kwestionariusza) opracowanej w katedrze liturgiki przeprowadzano ankiet sondaow (ok. 30-40 osób). Dokonywano wstpnych ocen, czy na danym obszarze mona przeprowadzi planowane badania. Kiedy stwierdzono, e przeprowadzenie bada w danym obszarze przyniesie podane rezultaty, rozpoczynano systematyczn prac. Polegaa ona na dotarciu do jak najwikszej liczby respondentów, zrónicowanych co do wieku, i przeprowadzeniu z nimi rozmów, wywiadów na podstawie przygotowanego wcze niej kwestionariusza. Badania te byy prowadzone wedug metod stosowanych w etnografii, folklorystyce i socjologii. Zebrane wiadomo ci uzupeniano, korzystajc z dostpnych opracowa etnograficznych, kronik parafialnych, publikacji historycznych. Zawsze korzystano z ksig liturgicznych, dokumentów Ko cioa powszechnego i lokalnego, modlitewników. Przy doborze respondentów kierowano si stopniem zaangaowania w ycie parafialne oraz opini o kompetencjach informatorów wskazanych przez wspómieszkaców. Dane podawane przez respondentów odnosz si do czasu wykonywania przez nich dziaa obrzdowo-rytualnych. Mona mówi , e informacje obejmoway okres od przeomu XIX i XX wieku po czasy najnowsze. W pracach najcz ciej poruszana bya problematyka zwizana ze zwyczajami i obrzdami okresu Adwentu i Boego Narodzenia. Na seminarium naukowym ks. prof. J.J. Kopcia zostay napisane nastpujce prace doktorskie z zakresu obrzdowo ci: 1. Ks. Wacaw S o c h a. Zwyczaje, obrzdy i wierzenia okresu Adwentu i Bo ego Narodzenia w regionie kronie skim. Lublin 1997. 2. Ks. Stanisaw M a z u r. Zwyczaje, obrzdy i wierzenia okresu Adwentu i Bo ego Narodzenia w regionie jasielskim. Lublin 1997. 3. Ks. Antoni H e j. Zwyczaje, obrzdy i wierzenia okresu Adwentu i Bo ego Narodzenia w regionie Baranowicze. Lublin 2004. Wedug wskaza ks. prof. J.J Kopcia powstaa te praca habilitacyjna: Ks. Tadeusz S y c z e w s k i. Zwyczaje, obrzdy i wierzenia okresu Adwentu i Bo ego Narodzenia w regionie nadbu a skim. Lublin 2003. Powysze prace zostay opublikowane i s dostpne dla zainteresowanych t tematyk..

(13) ZWYCZAJE, OBRZDY I WIERZENIA W NAUCZANIU JERZEGO JÓZEFA KOPCIA CP. 59. Pragnieniem Ksidza Profesora byo przeprowadzenie rzetelnych bada nad pobono ci i religijno ci Polaków mieszkajcych na dawnych Kresach Rzeczypospolitej. Cz ciowo to marzenie si spenio. Pod koniec sierpnia 1992 r. prof. Kope zorganizowa tygodniowy wyjazd naukowy na Ukrain (ówczesna Ukraina dopiero przed kilkoma miesicami staa si pastwem niepodlegym). Ksidz Profesor wraz z trzema ksimi doktorantami (S. Mazur, A. Rutkowski, W. Socha) odwiedzi najwaniejsze parafie rzymskokatolickie na zachodniej i rodkowej Ukrainie (Mo ciska, Stryj, Lwów, Kamieniec Podolski, Gródek Podolski, Smotrycz, Letyczów, Chmielnicki, Winnica, Bar, Murafa, merynka, Szarogród). W tych parafiach przeprowadzono wstpne rozmowy z mieszkajcymi tam Polakami. W kolejnych latach przeprowadzano badania wedug opracowanego kwestionariusza. Czynili to klerycy z seminariów rzymskokatolickich na Ukrainie, którzy pó

(14) niej obronili swoje prace magisterskie14. Ks. Kope jeszcze wielokrotnie odwiedza Ukrain i Biaoru , gdzie wygasza referaty, konferencje oraz koordynowa prowadzenie bada nad pobono ci ludow. Powstae prace magisterskie, licencjackie i doktorskie z zakresu obrzdowo ci dorocznej (Adwent, Boe Narodzenie, Wielki Post i Wielkanoc) oraz obrzdów okoliczno ciowych (zawarcie sakramentu maestwa i obrzdy pogrzebowe) ukazuj, jak wygldaa i wyglda ta obrzdowo na znacznych obszarach gównie Polski poudniowej (archidiecezja przemyska, diecezje rzeszowska i sandomierska) oraz na dawnych Kresach Rzeczpospolitej. Ten kierunek bada ks. prof. Kopcia trzeba uzna za pionierski. Stawia go on na czele polskich liturgistów zajmujcych si domow liturgi rodzinn, jako wan dziedzin ycia Ko cioa. W opracowaniach tych zamieszczane aneksy pozwoliy na utrwalenie zachowanych jeszcze ludowych tradycji przyozdabiania domów oraz inscenizacji zwizanych z rodzinn obrzdowo ci danego okresu 15.. Warto, aby ten kierunek bada naukowych w dalszym cigu si rozwija i obejmowa kolejne terytoria naszej Ojczyzny. Dzi dzikujemy p. ks. prof. Jerzemu Kopciowi za rozpoczcie i prowadzenie takich bada. Modlimy si, by trud woony na ukazanie przeywania pikna liturgii w pobono ci ludowej by nagrodzony przez Chrystusa w Królestwie Niebieskim. 14. Prace takie pod kierunkiem ks. prof. Kopcia pisali nawet wieccy studenci pochodzcy z Kresów (Ukraina, Biaoru , Litwa). 15 W i t. ycie i dziaalno dydaktyczno-naukowa s. 22-23..

(15) 60. KS. WACAW SOCHA. BIBLIOGRAFIA A d a m s k i F.: Edukacja, rodzina, kultura: studia z pedagogiki spoeczne. Kraków 1999. A d a m s k i F.: Rodzina: wymiar spoeczno-kulturowy. Kraków 2002. K o t u l a F.: U

(16) róde. Rzeszów 1988. K r a k o w i a k Cz.: Idee przewodnie Wstpu do Dyrektorium o pobo noci ludowej. W: Liturgia i pobono ludowa. Red. W. Nowak. Olsztyn 2003 s. 11-24. P e k a L.: Rytuay, obrzdy, wita. Warszawa 1989. P i w o w a r s k i W.: Rytuay religijne w kulturze Polaków. „Tygodnik Polski” 1985 nr 5 s. 9. Rytua religijny w rodzinie. Red. W. Piwowarski, W. Zdaniewicz. Pozna–Warszawa 1988. W i t Z.: ycie i dziaalno dydaktyczno-naukowa Profesora J.J. Kopcia CP. „Roczniki Teologiczne” 52 : 2005 z. 8 s. 13-25.. CUSTOMS, RITUALS AND BELIEFS AS RESEARCHED BY JERZY JÓZEF KOPE CP Summary Both liturgy and popular piety are inseparably related with a variety of rituals, customs and beliefs. They constitute a specific manifestation of devotion and faith, often nurtured over many years. Apart from their religious character, they also make important part of national or community cultures. The gradual disappearance of customs and religious rituals evokes a necessity to research them and to preserve knowledge about them. Rev. Prof. Jerzy Kope CP is among the researchers who undertook studies in that domain, among his many scientific interests. His research tool was a questionnaire. He also consulted original texts related to particular types of customs and rituals. The original research methodology developed by Rev. Prof. Kope must also be looked at from the perspective of his being a supervisor of numerous research works of his students. The results of Rev. Prof. Kope ’s research on customs and rituals can be inspirational to researchers wishing to continue the work he began. Translated by Konrad Klimkowski. Sowa kluczowe: zwyczaje, obrzdy, wierzenia, pobono ludowa. Key words: customs, rituals, beliefs, popular piety..

(17)