Geologia miejsc niezwyk³ych –
Uluru, Kata Tjuta, Kings Canyon w Australii
Marek Nieæ
1, Ksenia Mochnacka
2, Maria Sass-Gustkiewicz
2Geology of the unique places of Uluru, Kata Tjuta and Kings Canyon in Australia. Prz. Geol., 64: 299–305.
A b s t r a c t. Uluru, Kata Tjuta and Kings Canyon situated almost at the centre of Australia, on the borders of the Amadeus Basin, are prominent morphological landscape features. Their slopes are sculptured by weathe-ring and erosion producing interesting varied forms. These sites are holy places for Aboriginal population. They provide an exceptional possibility to watch the links between natural phenomena and spiritual experience of the native people and their religious believes. The geographical, geological and cultural values of the sites make them unique geotouristic places.
Keywords: geoturism, Australia
Ziemia dla australijskich Aborygenów jest Ÿród³em i podstaw¹ wszelkiego ¿ycia, poniewa¿ wg ich wierzeñ z niej wyszli przodkowie w mitycznym „Czasie Marzeñ”. Œwiadectwem dzia³alnoœci tych przodków jest ukszta³to-wanie terenu utrwalone w krajobrazie odzwierciedlaj¹cym ich czyny. Szczególnie wyró¿niaj¹ce siê jego elementy s¹ uwa¿ane za œwiête przez rdzennych mieszkañców Austra-lii, stanowi¹ dla nich Ÿród³o si³ duchowych, tajemnej ener-gii i mocy podtrzymuj¹cych ludzkie ¿ycie. Miejsca te ³¹cz¹ „Trasy Marzeñ” – drogi wêdrówki przodków. Opisuj¹ je „Linie Pieœni” odwo³uj¹ce siê do szczegó³ów krajobrazu, które zosta³y powo³ane do istnienia przez ich wyœpiewa-nie (Mydrooroo, 1997; Kunicki, 2007).
Masywy Uluru, Kata Tjuta i Kings Canyon znajduj¹ siê niemal w sercu kontynentu – na po³udniowy zachód od Ali-ce Springs (ryc. 1), na obrze¿eniu basenu Amadeus, szcze-gólnie wyró¿niaj¹ siê krajobrazowo i s¹ najwa¿niejsze dla wierzeñ pierwotnych mieszkañców Australii. Zwracaj¹ one uwagê niezwyk³ymi formami morfologicznymi, wyrastaj¹ z p³askiej, rozleg³ej, pustynnej równiny pokrytej sk¹p¹ roœlinnoœci¹. Widoczne z daleka wyró¿niaj¹ siê barw¹, która w ró¿nych odcieniach czerwieni zmienia siê zale¿nie od oœwietlenia i na tle b³êkitnego nieba kontrastuje z szaro-zielonym otoczeniem (ryc. 2).
Miejsca te przyci¹gaj¹ rzesze turystów, którzy zafascy-nowani niezwyk³¹ sceneri¹ i mitologi¹ aborygeñsk¹ upa-truj¹ w nich Ÿród³a mocy. Warte s¹ tak¿e uwagi ze wzglêdu na dobrze widoczne szczególne cechy budowy geologicz-nej i efekty wietrzenia. Stanowi¹ te¿ wspania³y przyk³ad jak efekty procesów geologicznych, które kszta³towa³y krajobraz, inspirowa³y prze¿ycia duchowe ludzi i znajduj¹ wyraz w ich wyobraŸni mitologicznej, religijnej.
Uluru i Kata Tjuta w 1987 r. zosta³y wpisane na listê Œwiatowego Dziedzictwa Kulturalnego UNESCO (UNESCO World Heritage).
PO£O¯ENIE GEOLOGICZNE
Basen Amadeus jest rozleg³ym obni¿eniem o kierunku równole¿nikowym. W jego pod³o¿u znajduj¹ siê sfa³dowa-ne osady proterozoiczsfa³dowa-ne i paleozoiczsfa³dowa-ne przykryte przez osady kenozoiczne. Ska³y starsze ukazuj¹ siê w niskich wyspowych wzniesieniach, poza nimi basen jest p³ask¹ równin¹. Najm³odsz¹ pokrywê tworz¹ piaski eoliczne da-towane na ok. 30 tys. lat. By³y one deponowane w okresie klimatu suchego, który panowa³ tam w plejstocenie, w cza-sie zlodowaceñ pó³kuli po³udniowej. W centralnej czêœci basenu w obni¿eniach typu playa gromadz¹ siê osady ila-sto-piaszczyste z gipsem (Cook, 1968).
Basen Amadeus (ryc. 3) od pó³nocy i po³udnia jest oto-czony pasmami wzniesieñ, które s¹ zbudowane g³ównie ze
M. Nieæ
1
Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, ul. Wybickiego 7, 31-261 Kraków; mark@min-pan.krakow.pl. 2
AGH Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Katedra Geologii Z³o¿owej i Górniczej, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; kmoch@agh.edu.pl, sass-gus@agh.edu.pl.
ARTYKU£Y INFORMACYJNE
K. Mochnacka M. Sass--Gustkiewicz
ska³ proterozoicznych, magmowych i metamorficznych sfa³dowanych ok. 570–530 Ma, podczas orogenezy peter-mañskiej, oraz paleozoicznych przewa¿nie klastycznych, l¹dowych i p³ytkomorskich, osadzonych od kambru do kar-bonu. Osady paleozoiczne zosta³y sfa³dowane w czasie oro-genezy Alice Springs miêdzy 340–310 Ma, której maksimum natê¿enia mia³o miejsce ok. 315 Ma temu (Thompson, 1995). PóŸniej, a¿ do paleogenu obszar ten by³ peneplenizowany. Œlady mezozoiczno-kenozoicznej
powierzchni zrównania s¹ widoczne na wzniesieniach w otoczeniu basenu Amadeus. W górnej kredzie, paleogenie i neogenie mia³o miejsce g³êbokie rozcinanie masywu zbudowanego z utworów starszych i prawdopodobnie od-nawianie starszych uskoków. Towarzyszy³a temu inten-sywna erozja i wype³nianie obni¿eñ osadami o znacznej mi¹¿szoœci (ryc. 4).
Masywy Uluru i Kata Tjuta s¹ po³o¿one w pobli¿u po³udniowo-zachodniej granicy basenu Amadeus.
Zbu-Ryc. 2. Masyw Uluru w krajobrazie basenu Amadeus. Zbu-Ryc. 2 i 13 fot. M. Sass-Gustkiewicz
dowane s¹: Uluru z piaskowców arkozowych (arkoz Muti-tjulu), a Kata Tjuta ze zlepieñców grubootoczakowych (zlepieñców Mount Curie). Uwa¿a siê, ¿e s¹ to osady sto¿-ków nap³ywowych, które tworzy³y siê w koñcowych eta-pach orogenezy petermañskiej, na pograniczu proterozoiku (neoproterozoiku) i kambru, na przedpolu wznoszonego pasma górskiego (Forman, 1965; Wells i in., 1970; Young i in., 2002). Osady te wystêpuj¹ na ograniczonym obsza-rze, bywaj¹ interpretowane jako brze¿ne facje piaskowców Arumbrera, które wystêpuj¹ we wnêtrzu basenu. Nie jest jednak wykluczone, ¿e nie s¹ z nimi zwi¹zane. Na podsta-wie interpretacji budowy wg³êbnej, opartej na wynikach wierceñ i badañ geofizycznych, sugerowane jest, ¿e pia-skowce i zlepieñce buduj¹ce masywy Uluru i Kata Tjuta wystêpuj¹ w ³uskach wœród utworów starszych (ryc. 5; Ste-wart, 2011). Obecnoœæ wtórnego epidotu w piaskowcach i zlepieñcach wskazuje na ich zmetamorfizowanie pod koniec orogenezy petermañskiej. Mi¹¿szoœæ serii piaskow-cowo-zlepieñcowej jest oceniana na 2,5–6 km. Przypusz-czano, ¿e piaskowce arkozowe i zlepieñce s¹ równo-wiekowe, a ich zró¿nicowanie facjalne jest wynikiem odleg³oœci od Ÿród³a materia³u okruchowego. Brak na to jednak bezpoœredniego dowodu, poniewa¿ nie ma dok-³adnego datowania tych ska³. Nie jest te¿ wykluczone, ¿e materia³ buduj¹cy piaskowce arkozowe i zlepieñce pocho-dzi³ z ró¿nych Ÿróde³ (Bourman i in., 2014) oraz ¿e nie s¹ to lateralne zmiany facji. Sugerowane jest tak¿e, ¿e zlepieñce
Mount Curie, mniej zdeformowane w masywie Kata Tjuta, s¹ m³odsze od arkoz Mutitjulu buduj¹cych masyw Uluru.
Masywy (Uluru i Kata Tjuta) s¹ rozdzielone g³êbok¹ depresj¹ (ryc. 4), która jest wype³niona przez osady górno-kredowe, paleogeñskie i neogeñskie. S¹ to osady rzeczne i jeziorno-b³otne, wœród których na g³êbokoœci ok. 100 m wystêpuje wêgiel brunatny. Nie jest wykluczone, ¿e de-presja ta jest rowem tektonicznym obrze¿onym uskokami o kierunku WSW–ENE (ryc. 4), co sugeruje zró¿nicowanie g³êbokoœci wystêpowania ska³ paleozoicznych stwierdza-nych wierceniami pod m³odszymi osadami.
Kings Canyon znajduje siê przy pó³nocnej granicy basenu Amadeus w paœmie George Gill Range, jest zbudo-wany przez piaskowce sylursko-dewoñskie, przybrze¿no--morskie i l¹dowe oraz wydmowe Meerenie le¿¹ce na ordowickich p³ytkomorskich piaskowcach Carmichael (Thompson, 1995).
ULURU (AYERS ROCK)
Masyw Uluru (ryc. 2, 4) nosi tak¿e nazwê Ayers Rock. Nada³ j¹ w 1873 r. Wiliam Cristie Gosse, który wszed³ na szczyt wzniesienia i w ten sposób uczci³ ówczesnego pre-miera Po³udniowej Australii Henryego Ayersa. Wznosi siê on na wysokoœæ 345 m ponad otaczaj¹c¹ równinê i zajmuje obszar 3,3 km2. Buduj¹ go piaskowce arkozowe, stromo ustawione o upadzie do 80° na SW i rozci¹g³oœci NW–SE. Zbocza góry s¹ silnie nachylone, czêœciowo niemal
piono-Ryc. 4. Masywy Uluru i Kata Tjuta (wg Bourmana i in., 2014; Sweeta i in., 2012)
we. Prawie p³aska czêœæ szczytowa po³o¿ona na wysokoœci 877 m n.p.m. jest reliktem starej przedkredowej powierzchni zrównania, modyfikowanej przez póŸniejsze wietrzenie. Prawdopodobnie od po³udniowego-wschodu masyw jest ograniczony uskokiem o kierunku WSW–ENE. Warstwy piaskowca œciœle do siebie przylegaj¹. Spêkania ciosowe s¹ rzadkie, dziêki czemu Uluru wygl¹da jak jeden wielki monolit. U podnó¿a masywu lokalnie wystêpuj¹ sto¿ki rumoszu i piedmontowe blokowiska. Po stronie pó³nocno--zachodniej jest uformowany pedyment ukryty pod pia-skiem otaczaj¹cej równiny. W otoczeniu masywu wystêpuj¹ piaski aluwialne lokalnie pokryte cienk¹ wêglanow¹ skorup¹ kalkretow¹. Wœród nich wy³ania siê niewielkie wzniesienie (Ma³e Uluru), które jest zbudowane z pias-kowców arkozowych (ryc. 6 – patrz str. 278), takich sa-mych jak w masywie Uluru.
Piaskowce buduj¹ce górê Uluru s¹ szarozielonkawe, gruboziarniste, o zmiennym uziarnieniu, Ÿle wysortowane, zbudowane z ziarn kanciastych lub bardzo s³abo obtoczo-nych. Skalenie, przewa¿nie potasowe, stanowi¹ 50% mate-ria³u okruchowego, kwarc 25–35%, a reszta to okruchy ska³, najczêœciej bazaltów, które s¹ zastêpowane przez
chlo-ryt i epidot (Young i in., 2002). Cechy sedymentologiczne piaskowców, zw³aszcza ró¿nokierunkowe warstwowania przek¹tne, wskazuj¹ na ich depozycjê w œrodowisku wysoko-energetycznym rzecznym, powodziowym. W strefie wiet-rzenia w wyniku wytr¹cania siê uwodnionych tlenków Fe piaskowce przyjmuj¹ czerwone zabarwienie.
Swoje osobliwe ukszta³towanie masyw Uluru zawdziê-cza szczególnym warunkom wietrzenia i erozji (Twidale, 2010; Twidale & Campbell, 2005; Twidale & Bourne, 2011). Ró¿ne efekty tych procesów s¹ dobrze widoczne na stromych œcianach masywu (ryc. 6 – patrz str. 278, 7 – patrz ok³adka g³ówna). Formowane s¹ one przede wszystkim przez sp³ywaj¹c¹ i przesi¹kaj¹c¹ wodê deszczow¹. Sp³ywy okresowe ¿³obi¹ bruzdy na powierzchni ska³y i eksponuj¹ jej warstwowanie. G³êbsze rynny powstaj¹ w wyniku bar-dziej intensywnej erozji przez strugi wody, która tworzy wodospady i gromadzi siê w misach erozyjnych (ryc. 8 – patrz str. 278). Przesi¹kaj¹ca woda jest wzbogacana w zwi¹zki ¿elaza ³ugowane z wietrzej¹cych piaskowców. Wytr¹cane s¹ one przy powierzchni, silniej cementuj¹ ska³ê do g³êbokoœci parudziesiêciu centymetrów i tworz¹ zwiêz³¹ skorupê na jej powierzchni (ryc. 9 – patrz str. 278).
Ryc. 10. A, B – P³ytkie jaskinie (tafoni) u podnó¿a masywu Uluru. Ryc. 10A, 10B, 11A, 12 i 16 fot. M. Nieæ
Ryc. 11. A – Wybrzuszenie dolnej czêœci stoku masywu Uluru, B – mechanizm formowania podciêæ stoku przez pod powierzchniowe wietrzenie (wg Twidala, 1986; zmodyfikowany)
Miejscami, zw³aszcza na wschodnim zboczu, skorupa ta jest podziurawiona, co prowadzi do powstania rzeŸby typu „plastra miodu”. Jest to prawdopodobnie efekt pêkania w wyniku insolacji i wymywania dezintegrowanej ska³y przez wodê deszczow¹ lub wywiewanej przez wiatr.
Przypuszcza siê, ¿e wody deszczowe gromadz¹ce siê okresowo w piaskach w otoczeniu masywu nasyca³y s¹sia-duj¹ce piaskowce i u³atwi³y ich wietrzenie w pogrzebanej czêœci masywu (Twidale, 2010; Twidale & Bourne, 2011). Po jej ods³oniêciu w wyniku erozji osadów otaczaj¹cych zwietrza³e partie piaskowców by³y ³atwo usuwane i pod nawisami utwardzonych skorup ¿elazistych powstawa³y p³ytkie jaskinie – tafoni (ryc. 10A). Wystêpuj¹ one w dwóch poziomach: na wysokoœci ok. 35–60 m oraz 4–5 m powy-¿ej podstawy masywu (ryc. 10B). Takie wystêpowanie nisz skalnych i towarzysz¹ce im zmiany nachylenia stoków jest
interpretowane jako wynik dwóch faz obni¿ania podstawy erozyjnej i intensywnego wietrzenia.
Charakterystyczne jest tak¿e wybrzuszenie dolnej czê-œci stoku w po³udniowej czêczê-œci masywu. T³umaczone jest ono jako wynik usuniêcia ska³ pod wybrzuszeniem w wyniku podpowierzchniowej erozji (pod przykryciem osadów wczeœniej otaczaj¹cych masyw do wiêkszej wyso-koœci) i wynik wietrzenia zbli¿onego do kulistego (ryc. 11). Formu³owany jest te¿ odmienny pogl¹d, ¿e jest to nisza abrazyjna uformowana w wyniku falowania wód jeziorzy-ska, którego osady wystêpuj¹ miêdzy Uluru a Kata Tjuta (Patric, 2010).
Procesy wietrzeniowe u³atwia tak¿e dezintegracja ska³y wywo³ana przez spêkania odprê¿eniowe, równoleg³e do wspó³czesnej powierzchni, które s¹ wynikiem zmian na-prê¿eñ po usuniêciu osadów otaczaj¹cych. Miejscami s¹ one widoczne i powoduj¹ ³uszczenie siê ska³, oddzielanie jej p³atów, obrywy i zsuwy zboczowe (ryc. 12). Obserwo-wane na powierzchni ska³y rysy, szramy, nie zwi¹zane ze spêkaniami i t³umaczy siê je jako wynik uderzeñ piorunów. Obecne formy rzeŸby masywu s¹ wynikiem d³ugo-trwa³ych procesów wietrzeniowych – pocz¹wszy od pa-leogenu do dziœ. Za³amania stoku wskazuj¹ na zmiany warunków erozji i wietrzenia, które pocz¹tkowo mia³y miejsce w warunkach klimatu wilgotnego i gor¹cego. Pro-cesy te intensywnie zachodzi³y w czasie neogenu, ale do-k³adne ich datowanie nie jest mo¿liwe. Przebiega³y te¿ one w plejstocenie w zmiennych warunkach klimatycznych, zw³aszcza w okresie odpowiadaj¹cym zlodowaceniom na pó³kuli po³udniowej. Warunki w jakich zachodzi³y wiet-rzenie oraz erozja i ich wiek s¹ ci¹gle przedmiotem badañ i dyskusji, poniewa¿ brak jest bezpoœrednich dowodów wysuwanych hipotez.
Osobliwe formy rzeŸby œcian skalnych masywu Uluru nie usz³y uwagi Aborygenów. Maj¹ one dla nich znaczenie mistyczne – s¹ dzie³em totemicznych przodków, przedsta-wiaj¹ miejsca ich pobytu i czyny w „Czasie Marzeñ”, epo-ce poprzedzaj¹epo-cej œwiat wspó³czesny (Moutford, 1971). Dostrzegaj¹ oni swoich przodków w rzeŸbach stoków i blo-kach u podnó¿a masywu. Naskalne malowid³a (ryc. 13) i rytua³y s¹ œrodkiem komunikacji z nimi i przejmowania od nich si³ ¿yciowych. Aborygeni twierdz¹, ¿e rozegra³a siê tu zaciêta walka ludów pytona skalnego Kunija i jado-witych wê¿y-wojowników Liru, a rzeŸba œcian masywu Uluru przedstawia jej przebieg. W otoczeniu centralnego miejsca walki, którym by³ w¹wóz Mutitjulu (ryc. 8 – patrz str. 352), ich wyobraŸnia widzi na œcianach skalnych w postaci jej bohaterów. Ciemne smugi s¹ œladem ich krwi, a wg³êbienia zrobi³y rzucane oszczepy. Odspojony wielki blok skalny (ryc. 12) jest odciêtym w walce nosem wojow-nika Liru. Wypreparowany przez wietrzenie uk³ad warstw to znaki przemieszczania siê uczestników walki (Mout-ford, 1971).Wielka bitwa skoñczy³a „Czas Marzeñ”.
KATA TJUTA
Masyw Kata Tjuta jest po³o¿ony 30 km na zachód od Uluru (ryc. 4). Znany jest tak¿e pod nazw¹ Olgi lub Olgas, od nazwy najwy¿szego wzniesienia. Tworzy go zespó³ 50 gór – kopu³ o wysokoœci wzglêdnej ok. 600 m i bezwzglêd-nej do 1069 m n.p.m. Buduj¹ je zlepieñce Mount Curie w niewielkim stopniu tektonicznie zaburzone, nachylone ku
Ryc. 12. Spêkania i obrywy skalne na zboczu Uluru
SW pod k¹tem 10–20°. Poszczególne góry s¹ rozdzielone g³êbokimi w¹wozami (ryc. 14 – patrz str. 278) o kierunku W–E i NNW–SSE, których uk³ad sugeruje ich za³o¿enia tektoniczne, wzd³u¿ stref spêkañ lub uskoków. Nie jest te¿ wykluczone, ¿e uskoki ograniczaj¹ ca³y masyw, zw³aszcza od strony po³udniowo-wschodniej uskok o kierunku WSW–ENE. Charakterystyczna kopu³owa forma wznie-sieñ jest efektem wietrzenia kulistego, typowego dla ska³ masywnych w klimacie suchym. Wystêpuj¹ tu te¿ podobne zjawiska wietrzeniowe jak na Uluru, ale mniej intensywne. Niektóre warstwy s¹ silnie spêkane, co u³atwia ich wietrze-nie i tworzewietrze-nie wyd³u¿onych zag³êbieñ prostopad³ych do u³awicenia, przypominaj¹cych œlady d³uta.
Zlepieñce Mount Curie maj¹ zmienne uziarnienie, s¹ miejscami bardzo grubootoczakowe (ryc. 15 – patrz str. 278), o teksturze chaotycznej, nieraz z du¿ymi g³azami. Materia³ zlepieñca pochodzi z niszczenia starszych ska³ prekambryjskich. W zlepieñcach ods³oniêtych w Kata Tju-ta dominuj¹ otoczaki granitów i gnejsów, w g³êbiej po-³o¿nych ich ogniwach s¹ pospolite otoczaki zasadowych ska³ wulkanicznych (bazaltów) i kwaœnych (ryolitów), a w najni¿szej czêœci ich profilu, otoczaki górnoprotero-zoicznych piaskowców kwarcytowych (Wells i in., 1970). Odzwierciedla to kolejne fazy ods³aniania i niszczenia utworów w obszarze Ÿród³owym. Lepiszcze zlepieñców jest arkozowo-szarog³azowo-mu³owcowe, w przestrzeniach miêdzyziarnowych wystêpuje wtórny epidot (Wells i in., 1970). Miejscami pojawiaj¹ siê nieci¹g³e przewarstwienia piaszczyste. Swym wygl¹dem zlepieñce niekiedy przypo-minaj¹ gliny zwa³owe lub gruboziarniste osady fluwio-glacjalne. Nie jest wykluczone, ¿e s¹ osadem lodowców górskich na przedpolu masywu górskiego wypiêtrzonego w czasie orogenezy petermañskiej, ale hipoteza ta wyma-ga³aby potwierdzenia badaniami terenowymi.
Dla Aborygenów Kata Tjuta to œwiête miejsce kobiet, otoczone najwiêksz¹ tajemnic¹ nie ujawnian¹ nawet nie-uprawnionym wspó³plemieñcom, i do którego wstêp mê¿-czyznom jest zabroniony (Mydrooroo, 1997).
Kata Tjuta znaczy „miejsce wielu g³ów” i jest uwa¿ne za zwi¹zane z wieloma mitycznymi postaciami, bohate-rami „Czasu Marzeñ”. Najwiêksz¹ z kopu³ poœwiêcono „Wê¿owi Têczowemu”, najwa¿niejszemu bóstwu Abory-genów. Mieszka tu w¹¿ Wanambi – stra¿nik rytua³ów. Jego spokój zapewniaj¹ liczne tabu: nie wolno u¿ywaæ ognia, piæ wody ze stawu itp.
KINGS CANYON
Kings Canyon jest po³o¿ony w paœmie George Gill Range (ryc. 16), które od pó³nocnego wschodu otacza basen Amadeus. Jest to g³êboki kanion wyciêty w piaskow-cach dewoñskich Meerenie. Piaskowce te, u³o¿one prawie poziomo, s¹ podœcielone przez ordowickie piaskowce Car-michael (Thompson, 1995), które s¹ osadem p³ytkiego morza. Natomiast piaskowce Meerenie tworzy³y siê w œro-dowisku l¹dowym i s¹ to przede wszystkim osady wydmo-we (ryc. 17 – patrz str. 278). Obie serie piaskowcowydmo-we rozdziela cienka warstwa mu³owców. Atrakcyjna sceneria kanionu powsta³a dziêki systemowi prostopad³ych spêkañ przecinaj¹cych piaskowce, poszerzonych przez wietrzenie i erozjê. W czêœci szczytowej p³askowy¿u wietrzenie blo-ków piaskowca ograniczonych spêkaniami spowodowa³o powstanie kopu³owatych „ulopodobnych” form ska³ko-wych (ryc. 18 – patrz str. 278).
Piaskowce Meerenie s¹ w zasadzie bia³e, ale na po-wierzchni przybieraj¹ barwê czerwon¹, jest to spowodo-wane przez tlenki ¿elaza. Istnieje przypuszczenie, ¿e ich Ÿród³em jest nawiewany py³ wi¹zany przez rozwijaj¹ce siê na nich grzyby (Thompson, 1995).
Porowate piaskowce Meerenie to najwa¿niejszy po-ziom wodonoœny centralnej Australii. W Kings Canyon s¹ one podœcielone mu³owcami, co umo¿liwia powstanie obfitego Ÿród³a w miejscu wciêcia kanionu poni¿ej zwier-ciad³a wody. Bogata roœlinnoœæ w tym dobrze nawodnio-nym miejscu, uzasadnia nazwanie go „rajskim ogrodem”. Dla Aborygenów czerwieñ ska³ to symbol krwi i mocy ukrytej w œwiêtych miejscach, a za takie s¹ uwa¿ane miej-sca sta³ej obecnoœci wody.
Znakomite ods³oniêcia ska³ i atrakcyjnoœæ widokowa kanionu oraz jego ³atwa dostêpnoœæ decyduj¹ o du¿ej atrak-cyjnoœci geoturystycznej. W jego otoczeniu s¹ wyznaczone œcie¿ki turystyczne. Wa¿niejsze znakomite ods³oniêcia ska³ s¹ objaœnione na umieszczonych w s¹siedztwie tablicach informacyjnych.
GEOTURYSTYKA
Uluru, Kata Tjuta i Kings Canyon s¹ po³o¿one na tere-nie parków narodowych i znajduj¹ siê pod opiek¹ ludnoœci miejscowej – Aborygenów (plemienia Pitjandjara ludu Anan-gu). S¹ to dla nich miejsca œwiête, co nak³ada dodatkowy obowi¹zek szczególnego ich poszanowania. Zabronione jest badanie ska³ przez pobieranie z nich próbek, zbieranie okazów, u¿ywanie m³otków geologicznych, o czym przy-pomina siê w przewodnikach geologicznych po tych tere-nach. Jakiekolwiek takie czynnoœci naruszaj¹ w oczach Aborygenów œwiêtoœæ tego miejsca. Oprócz tego obowi¹-zuj¹ tu rygory ochrony takie jak na terenie ka¿dego parku narodowego.
Budowa geologiczna Uluru i Kata Tjuta oraz widoczne tu procesy wietrzeniowe s¹ wyjaœniane w folderach wyda-wanych przez dyrekcjê parków (Park Notes, 1992; Scienti-fic explanations, 2012), a tak¿e w obszernych, popular-nych i ukazuj¹cych siê okresowo wydawnictwach s³u¿b geologicznych (Sweet & Crick, 1992; Thompson, 1995; Sweet i in., 2012). Osobliwoœæ geologiczna i geomorfolo-giczna tych terenów oraz istniej¹cych tu form rzeŸby powierzchni masywów skalnych s¹ przedmiotem nieusta-j¹cych badañ, których wyniki przedstawia siê w licznych publikacjach. Warunki i historia powstania obserwowa-nych form wietrzeniowych, a tak¿e ich geneza s¹ tematem sporów naukowych (Twidale & Bourne, 2011).
Szczególn¹ cech¹ przedstawionych miejsc jest ich atrakcyjnoœæ geologiczna, geograficzna i kulturowa, a przede wszystkim mo¿noœæ œledzenia zwi¹zków przyrody nieo¿y-wionej z prze¿yciami duchowymi i wierzeniami, które maj¹ swe korzenie w g³êbokiej przesz³oœci dziejów ludzkoœci. S¹ to zatem unikatowe obiekty i mog¹ one byæ celem geo-turystyki.
Warto te¿ zwróciæ uwagê, ¿e wyj¹tkowoœæ scenerii tych miejsc przyci¹ga tak¿e uwagê osób, dla których ska³y buduj¹ce Kata Tjuta i Uluru s¹ widomym dowodem istnie-nia biblijnego potopu w czasach Noego (Snelling, 1998; Walker, 2006). Wed³ug chronologii arcybiskupa Jamesa Usshera, który na podstawie Biblii wyliczy³, ¿e pocz¹tek œwiata mia³ miejsce w 4004 r. przed Chrystusem (Kopaliñ-ski, 2003), by³o to zatem tylko kilka tysiêcy lat temu. Jest to g³êboka wiara silnego w Australii œrodowiska kreacjo-nistów i biada temu, kto twierdzi inaczej, poniewa¿ mo¿e byæ skazany nie tylko na wieczne potêpienie na S¹dzie Ostatecznym, a wspó³czeœnie na procesy s¹dowe.
Doœwiad-czy³ tego profesor geologii Ian Plimer. Oskar¿ony, ¿e g³o-sz¹c znacznie starszy wiek ska³ narusza ich uczucia religij-ne, w procesach s¹dowych straci³ ca³y swój maj¹tek i zosta³ zdegradowany prawie do roli bezdomnego. Celem ratowa-nia go z opresji w œrodowisku naukowym zorganizowana zosta³a zbiórka pieniê¿na (Stumpfl, 1997).
LITERATURA
BOURMAN R.P., OLLIER C.D. & BUCKMAN S. 2014 – Inselbergs and monoliths: a comparative review of two iconic Australian Land-forms, Ulurun (Ayers Rock) and Burringurrah (Mount Augustus). Z. Geomorph., 9: 1–31.
COOK P.J. 1968 – Lake Amadeus Northern Territories. 1 : 25 000 geo-logical series explanatory notes. Commonwealth of Australia Dep. Of National Development. Bur. Min. Res., Geol. Geoph., Canberra. FORMAN D.I. 1965 – Ayers Rock, N. T. 1 : 250 000 Geological series explanatory notes. Commonwealth of Australia Dep. Of National Development. Bur. Min. Res., Geol. Geoph., Canberra.
KOPALIÑSKI W. 2003 – S³ownik mitów i tradycji kultury. O.W. Rytm, Bellona S.A. Warszawa.
KUNICKI K. 2007 – Aborygeni Australijscy. Mitologie Œwiata. Rzecz-pospolita, Warszawa.
MOUNTFORD CH.P. 1971 – Ayers Rock its people, their beliefs and their art. Pacific Books.
MYDROOROO 1997 – Mitologia Aborygenów. D.W. Rebis, Poznañ. PARK NOTES 1992 – The geology of Uluru National Park. Uluru Park Note serie nr 3.
PATRIC K. 2010 – Geomorphology of Uluru, Australia. Answers Res., 3: 107–118.
SCIENTIFIC explanations of the geology, 2012 o Uluru National Park, Director of National Parks.
SNELLING A. 1998 – Uluru and Kata Tjuta. Testimony of the Flood. Creation, 20 (2): 36–40.
STEWART A. 2011 – New cross-sections through Uluru and Katat Tju-ta. The Australian Geologists, 159: 20–22.
STUMPFL E.F. 1997 – Appeal for donations to the Professor I. R. Pli-mer Fighting Fund. IAGOD Newsletter, Czech Geol. Surv. Prague: 1–2 SWEET I.P. & CRICK I.H. 1992 –The geological history of Uluru (Ayers Rock) and Katat Tjuta (the Olgas). Bur. Min. Res. Geol. Geoph., Canberra.
SWEET I.P., STEWART A.J. & CRICK I.H. 2012 – Uluru and Kata Tjuta: a geological guide. Geoscience Australia, Canberra. THOMPSON R.B. 1995 – A guide to the geology and landforms of Central Australia. Northern Territory Geol Surv. Alice Springs. TWIDALE C.R. 1986 – Granite landform evolution: Factors and impli-cations. Geologische Rundschau, 75(3): 769–779.
TWIDALE C.R. 2010 – Uluru (Ayers Rock) and Kata Tjuta (The Olgas): Inselbergs of Central Australia. [W:]P. Migoñ (red.), Geomor-phological landscapes of the World. Springer Science+Buisness Media B.V. Stuttgard.
TWIDALE C.R. & BOURNE J.A. 2011– Geomorphology of Uluru, Australia: Discussion. Answers Res., 4: 163–166.
TWIDALE C.R. & CAMPBELL E. 2005 – Australian landforms: Understanding a low, flat, arid and old landscape. Essay 11 Uluru. Rosenberg Pub., 141–147.
WALKER T. 2006 – Kata Tjuta: an astonishing story. Creation Magazi-ne, 29 (1): 24–27.
WELLS A.T., FORMAN D.J., RANFORD L.C. & COOK P.J. 1970 – Geology ot he Amadeus Basin, Central Australia. Dep. O Nat. Deve-lopment, Bureau o Min. Res., Geol. Geoph. Bull. 100.
YOUNG D.N., DUNCAN N., CAMACHO A., FERENCZI P.A. & MADIGAN T.L.A. 2002 –Ayers Rock, Northern Territory 1 : 250 000 geological map series explanatory notes Map sheet SG 52–8. Northern Territory Geol. Surv. Darwin.
Praca wp³ynê³a do redakcji 10.02.2016 r. Akceptowano do druku 11.02.2016 r.
6.à$'2:$1,(&2
:à83.$&+
52=:Ï-672ĩ.$
8-ĝ&,2:(*2:,6à<
%$.7(5,(
0$*1(727$.7<&=1(
*(2/2*,$68'(7Ï:
:*67$1,6à$:$67$6=,&$
/2.$/,=$&-$(/(.752:1,-Ą'52:(-
±85(*8/2:$1,$35$:1(
2
5\F0XWLWMXOX5\QQ\LEDVHQ\QD]ERF]XPDV\ZX8OXUX)RW01LHü*HRORJLDPLHMVFQLH]Z\Ná\FK±
8UXOX.DWD7MXWD.LQJV&DQ\RQ
Z$XVWUDOLL SDWU]VWU
w Australii, œwiêtego miejsca Aborygenów (patrz Nieæ i in., str. 299). Fot. M. Nieæ
Cover photo: Steeply dipping Mutitjulu arcoses (Proterozoic–Cambrian boundary) and tafoni caves on the slopes of the Uluru Massif, Australia, holy place for Aboriginal people (see Nieæ et al., p. 299). Photo by M. Nieæ
Ryc. 6. Formy wietrzenia piaskowców arkozowych buduj¹cych masyw Uluru i Ma³e Uluru
Ryc. 9. Pokrywa wietrzeniowa piaskowców arkozowych
Ryc. 14. Kata Tjuta
Ryc. 17. Kings Canyon. Piaskowce wydmowe Meerenie
Ryc. 15. Kata Tjuta. Zlepieñce Mount Curie. Fot. M. Sass--Gustkiewicz
Ryc. 18. Kings Canyon i kopu³owe formy piaskowców Meerenie na wierzchowinie. Ryc. 6, 9, 14, 17 i 18 fot. M. Nieæ
