Udostêpnione pogórnicze obiekty podziemne Dolnego Œl¹ska
jako zaplecze geoturystyczne
Pawe³ P. Zago¿d¿on
1Katarzyna D. Zago¿d¿on
1Underground tourist routes of Lower Silesia as geotourist objects. Prz. Geol, 61: 19–24.
A b s t r a c t. Tourist routes in the historic underground mining workings are an ideal base for geotourism. Lower Silesia is an area favoured in this respect, due to the amount and vari-ety of such objects. They allow observation of different geological units: diversity of their lithology, mineralization, types of deposits, tectonics, as well as very interesting aspects of mining. This paper presents proposals of geotourist routes or observation sites in under-ground facilities described for Z³oty Stok, Krobica, Kowary, Kletno and Osówka. Long and continuous lithological profiles, interesting rocks (e.g. rheomorphic granites in Osówka), signs of mineralization (löllingite in Z³oty Stok, fluorite and amethyst in Kletno), numerous dislocation zones and folds, well-preserved historic mining workings (16thand 18th- century adits in Krobica) and many others are available for observation in these objects.
Keywords: geotourism, underground tourist routes, Lower Silesia, petrography, mineralogy, structural geology, mining
Coraz bardziej w ostatnich latach popularna geoturystyka definiowana jest jako dzia³ tury-styki opieraj¹cy siê na poznawa-niu zjawisk i obiektów geolo-gicznych (S³omka & Kiciñska--Œwiderska, 2004), b¹dŸ geologicznych i krajobrazowych (Newsome & Dowling, 2010). Przyjmuj¹c takie – w¹skie – rozumienie geoturystyki pomija siê problematykê niektó-rych nauk technicznych œciœle zwi¹zanych z poznaniem budowy geologicznej, jak górnictwo, czy hutnictwo, a jest to przedmiot zainteresowania wielu geoturystów, nadaj¹cy zagadnieniom geologicznym wymiar utylitarny (wykorzy-stanie bogactw mineralnych) oraz humanistyczny (historia techniki).
Chocia¿ koniecznoœæ objêcia ramami geoturystyki obiektów górniczych (kopalñ historycznych i wspó³cze-snych) jest dostrzegana (por. S³omka & Mayer, 2011), to istnieje pilna potrzeba odpowiedniego opracowania widocznych tam zjawisk geologicznych (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2010). W tej sytuacji wskazane wydaje siê wiêc szersze zdefiniowanie pola zainteresowañ geotury-styki, wzbogacaj¹c je o wa¿ny aspekt techniczny i humani-styczny.
Niezwykle atrakcyjnymi dla geoturystów s¹ trasy pod-ziemne prowadz¹ce wyrobiskami kopalñ. Wiêkszoœæ z nich udostêpnia obiekty historyczne – na terenie Polski, poza sztandarowym przyk³adem Wieliczki (d'Obyrn & Wiewiórka, 2010), wskazaæ mo¿na m.in. kopalnie w Tar-nowskich Górach (Dziêgiel, 2008), Zabrzu (Dziêgiel, 2007), Z³otym Stoku, Kowarach, czy Kletnie (ryc. 1). Dob-rym przyk³adem opracowania trasy geoturystycznej w czynnym zak³adzie górniczym jest Kopalnia Soli K³oda-wa. Mo¿liwoœæ stworzenia podziemnej trasy turystycznej by³a te¿ rozpatrywana w KGHM (Piasecki & Stankiewicz,
2005). Obiekty takie, poza aspektami merytorycznymi, oferuj¹ przecie¿ jakoœciowo odmienn¹, niedostêpn¹ gdzie indziej gamê prze¿yæ, co ma pierwszorzêdne znaczenie w przypadku geoturystyki. Na wielu takich podziemnych tra-sach istotnym z geoturystycznego punktu widzenia proble-mem jest jednak brak rzetelnej informacji geologicznej. O ile aspekty historii górnictwa, czy problemy spo³eczno--historyczne, s¹ przybli¿ane w sposób wystarczaj¹co (nie-kiedy wrêcz przesadnie) szeroki, to zagadnienia dotycz¹ce litologii wystêpuj¹cych ska³, charakteru mineralizacji, czy budowy z³ó¿ s¹ przedstawiane niechêtnie, rzadko, a czêsto z ra¿¹cymi b³êdami merytorycznymi (por. Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2010).
P.P. Zago¿d¿on
1
Politechnika Wroc³awska, Instytut Górnictwa, ul. Wybrze¿e Wyspiañskiego 27, 50-370 Wroc³aw; pawel.zagozdzon@pwr. wroc.pl, katarzyna.zagozdzon@pwr.wroc.pl. K.D. Zago¿d¿on Krobica Kowary Osówka Z³oty Stok Kletno Warszawa 0 10 20 30km
Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk omawianych w artykule Fig. 1. Location of objects described in text
Dolny Œl¹sk (Sudety i blok przedsudecki) jawi siê jako obszar wyj¹tkowy pod wzglêdem koncentracji, a zw³asz-cza zró¿nicowania takich obiektów podziemnych, dotycz¹-cego zarówno ich budowy geologicznej, jak te¿ rozmiarów, przeznaczenia, czasu powstania, stanu zachowania itd. (KoŸma i in., 2011). Podziemne trasy turystyczne, czêsto po³o¿one w niewielkich odleg³oœciach od siebie, umo¿li-wiaj¹ detaliczne poznawania budowy geologicznej bardzo odmiennych jednostek strukturalnych. Jest to konsekwen-cja silnie urozmaiconej – mozaikowej budowy Sudetów i bloku przedsudeckiego (por. Cwojdziñski i in., 2011).
Opisywane obiekty podziemne pozwalaj¹ na rozwój geoturystyki na poziomie podstawowym – „popularnym”, daj¹ te¿ mo¿liwoœæ bardzo szczegó³owego zaznajomienia siê ze zmiennoœci¹ litologiczn¹ ska³, charakterem skupieñ mineralnych, a zw³aszcza zjawiskami tektonicznymi, czê-sto absolutnie niedostrzegalnymi na powierzchni ziemi.
W artykule przedstawiono mo¿liwoœci organizacji tras geoturystycznych lub specjalistycznych stanowisk obser-wacyjnych na przyk³adzie kilku obiektów podziemnych z terenu Dolnego Œl¹ska. Obiekty te s¹ badane i dokumento-wane m.in. pod k¹tem geoturystycznym w ramach dzia-³alnoœci statutowej Instytutu Górnictwa Politechniki Wroc-³awskiej (por. www.historia-gornictwa...).
Z£OTY STOK
Dla Kopalni Z³ota w Z³otym Stoku przedstawiono pro-pozycjê pierwszej na Dolnym Œl¹sku podziemnej trasy geoturystycznej z szesnastoma szczegó³owo scharaktery-zowanymi stanowiskami obserwacyjnymi oraz planami geologicznymi w skali 1 : 2000. Trasa ta daje mo¿liwoœæ prezentacji szeregu zjawisk z zakresu petrografii i petrolo-gii, tektoniki, hydrogeologii i geologii z³o¿owej, a tak¿e mechaniki górotworu i ró¿nych elementów sztuki górni-czej (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2010).
Z³o¿e z³otostockie wykszta³ci³o siê w obrêbie tzw. stre-fy dyslokacyjnej Z³oty Stok–Skrzynka (Z³oty Stok–Trze-bieszowice wg Cymermana, 1995), uformowanej przed powstaniem intruzji k³odzko-z³otostockiej (Cwojdziñski, 1977). Jej powstanie jest wynikiem na³o¿enia siê szeregu faz metamorfizmu regionalnego, a nastêpnie dynamicznego, zakoñczonego rekrystalizacj¹ w warunkach wysokotempe-raturowych (ok. 650–700oC) i niskociœnieniowych (2,0– 2,5 kbar) (Koz³owska-Koch, 1973; Wojciechowska, 1993). G³ównym minera³em rudnym jest löllingit, w znacznych iloœciach wystêpuj¹ pirotyn i arsenopiryt, ponadto w z³o¿u tym opisano kilkadziesi¹t innych minera³ów rudnych. Pocz¹tkowo obiektem zainteresowania górniczego by³o z³oto, zarówno w postaci tzw. „z³ota widzialnego” (dostrzegalnego w obrazie mikroskopowym, o wielkoœci ziaren siêgaj¹cej kilkudziesiêcium), jak te¿ „niewidzial-nego” – drobnodyspersyjnego (Mikulski, 1996).
Podziemna trasa turystyczna obejmuje wyrobiska daw-nej kopalni rud arsenu i z³ota: fragmenty sztolni Gertruda oraz Czarnej Górnej i Czarnej Dolnej. Budowê z³o¿a okre-œlono jako tektonicznie strzaskany zespó³ ³upków blasto-mylonitycznych i gnejsów oraz leptytów z soczewami marmurów. Cia³a z³o¿owe mia³y formê ¿y³, soczew i gniazd, a okruszcowanie rozwinê³o siê w strefach kontak-towych ska³ wêglanowych i krzemianowych (por. Mikoœ, 2009). Dominuj¹cymi na trasie turystycznej odmianami
litologicznymi s¹ ³upki ³yszczykowe i lepyty, wystêpuj¹ równie¿ marmury i serpentynity, a podrzêdnie – pegmaty-ty. Jednym z najciekawszych scharakteryzowanych stano-wisk obserwacyjnych jest ok. 25-metrowej d³ugoœci odcinek sztolni Gertruda przed tam¹ spiêtrzaj¹c¹ wodê nap³ywaj¹c¹ z g³êbi górotworu (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2010). Wystêpuje tu zespó³ doskonale widocznych, ró¿no-wiekowych i ró¿nie wykszta³conych stref dyslokacyjnych. Najwa¿niejsza z nich, najlepiej widoczna i dostêpna do obserwacji na ca³ej d³ugoœci stanowiska obserwacyjnego (na ociosach i stropie), decyduje o specyfice tego miejsca. Jest to szeroka (do 2 m) i z³o¿ona strefa dyslokacyjna. Obejmuje ona 2 do 4 powierzchni œlizgowych, wype³nio-nych m¹czk¹ uskokow¹, przebiegaj¹cych nieregularnie (ich orientacja zmienia siê w granicach od 340/30 do ok. 10/60), przechodz¹cych wzajemnie w siebie, nabrzmie-waj¹cych lub wygasaj¹cych (przy zachodnim krañcu sta-nowiska widoczna jest struktura typu „koñskiego ogona”). Dyslokacja ta wykazuje znacz¹c¹ prawoskrêtn¹ sk³adow¹ przesuniêcia, co mo¿na zaobserwowaæ na przyk³adzie przeciêtej powierzchni kontaktowej ³upków i leptytów. W stropie wystêpuje te¿ symilarny fa³d le¿¹cy o przy- bli¿-onej orientacji foliacji na skrzyd³ach 88/35 i osi zapa-daj¹cej pod umiarkowanym k¹tem ku wschodowi.
Kolejne interesuj¹ce stanowisko obejmuje œrodkowy odcinek chodnika nadpoziomowego w sztolni Gertruda, tzw. Chodnik Œmierci. Poruszaj¹c siê zgodnie z kierunkiem oprowadzania wycieczek mo¿na najpierw zaobserwowaæ strefê kontaktu leptytów i ³upków o charakterze przejœcio-wym. Dalej, przy zje¿d¿alni, na po³udniowym ociosie, ods³ania siê zespó³ ró¿norodnych struktur tektonicznych. S¹ to przede wszystkim drobne, choæ doskonale ods³oniête uskoki tn¹ce zespó³ ³upkowo-leptytowy, umo¿liwiaj¹ce ³atwe zapoznanie siê z elementami takich struktur: orienta-cj¹ powierzchni uskokowych, amplitud¹ przemieszczenia skrzyde³, poddarciami przyuskokowymi. Ca³a widoczna tu struktura jest doskona³ym przyk³adem zrêbu tektonicznego utworzonego w re¿imie kompresyjnym (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2010) (ryc. 2 – patrz na str. 91).
Warte uwagi s¹ stanowiska obserwacyjne w pocz¹tko-wym odcinku sztolni Czarnej Górnej oraz na poziomie wodospadu. Na pierwszym z nich widoczne s¹ rozleg³e wyst¹pienia dolomitycznego wapienia krystalicznego w postaci soczew i budin otoczonych silnie zaanga¿owanym tektonicznie serpentynitem. Na przyk³adzie tym ukazaæ mo¿na problem odmiennej reakcji na naciski w przypadku ska³ o ró¿nej kompetencji (budina¿ oraz wspó³wystêpowa-nie fa³dów szerokopromiennych w wapieniu i dysharmo-nijnych w ³upkach) (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2010). Stanowisko obserwacyjne przy wodospadzie, poza prze¿y-ciami estetycznymi, umo¿liwia zapoznanie siê z silnie stektonizowanym zespo³em soczew i ³awic wapienia kry-stalicznego wystêpuj¹cych w obrêbie ³upków. Widoczne s¹ powierzchnie poœlizgu z pionowymi rysami œlizgowymi, œwiadcz¹ce o zrzutowym charakterze przemieszczeñ. Na œcianie wschodniej widoczny jest drobny uskok (80/70), stanowi¹cy granicê zespo³u wêglanowego i ³upkowego. Stanowisko to ilustruje te¿ zagadnienie intensywnoœci dop³ywu wód kopalnianych.
Ostatnie, wyj¹tkowo interesuj¹ce stanowisko obserwa-cyjne znajduje siê ponad przebranym zawa³em w sztolni Czarnej Dolnej, przy po³udniowym koñcu odcinka
zabez-pieczonego stalow¹ obudow¹ ³ukow¹ – podatn¹ (£P) (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2010). Zawa³ powsta³ w strefie przeciêcia wyrobiska przez du¿y uskok o orientacji ok. 256/46. Mimo utrudnionych warunków obserwacji widoczna jest ok. 30-centymetrowej mi¹¿szoœci strefa wype³niona druzgotem skalnym i charakterystyczn¹, jasn¹ m¹czk¹ uskokow¹. Odpadanie bloków skalnych od stropu spowodowa³o powstanie rozleg³ej komory o wysokoœci ok. 6 m i d³ugoœci siêgaj¹cej 30 m, niedostêpnej obecnie dla turystów. Stanowisko to wskazano jednak jako warte zabezpieczenia i udostêpnienia (Zago¿d¿on, 2011) ze wzglêdu na nagromadzenie ciekawych zjawisk – zw³asz-cza w wy¿szej czêœci komory, gdzie wystêpuje wk³adka krystalicznego wapienia dolomitycznego na granicy zespo³u ³upkowego i leptytów, a tak¿e przejawy bogatego okruszcowania löllingitowego.
KROBICA
Za bardzo interesuj¹c¹ z geoturystycznego punktu wi-dzenia nale¿y uznaæ przygotowywan¹ do ruchu podziemn¹ trasê „Kopalnia Œw. Jana” w Krobicy. Stanie siê ona klu-czowym elementem œcie¿ki turystycznej „Œladami dawne-go górnictwa kruszców”, wiod¹cej od Krobicy do Przecznicy. Wymienione obiekty turystyczne przybli¿¹ geologiê i historiê eksploatacji rud cyny i kobaltu na obsza-rze szeregu dawnych kopalñ tego rejonu (m.in. Hund-rücken i St. Carol w Kotlinie, Drei Brüder, Fryderyk Wilhelm i St. Anna w rejonie Przecznicy) (Madziarz i in., 2012).
Pod wzglêdem geologicznym obszar ten po³o¿ony jest w kamienickim pasmie ³upkowym, stanowi¹cym element krystaliniku izerskiego. Udokumentowano tu szereg epizo-dów tektoniczno-metamorficznych od wendu (ok. 640 Ma) do karbonu (320 Ma). W szczytowym okresie (345–335 Ma) przemiany metamorficzne zachodzi³y w warunkach facji zieleñcowej, w temperaturach 470–630°C i ciœnie-niach 5,6–8,6 kbar (¯elaŸniewicz, 2003; ¯elaŸniewicz i in, 2003). Genezê z³ó¿ wi¹¿e siê z warunkami sedymentacyj-nymi (np. Sza³amacha, 1982), hydrotermalsedymentacyj-nymi – preme-tamorficznymi o wieku ok. 500 Ma (m.in. Michniewicz i in., 2002) oraz hydrotermalnymi – postmetamorficznymi w okresie waryscyjskim (np. Mochnacka, 2000). Znacze-nie z³o¿owe mia³o okruszcowaZnacze-nie kasyterytem, a w mZnacze-niej- mniej-szym stopniu mineralizacja kobaltowa i miedziowa (Paulo & Strzelska-Smakowska, 2000).
„Kopalnia Œw. Jana” obejmuje dwie sztolnie: Run-gensche (wlot po³o¿ony na rzêdnej 441,6 m n.p.m.) i Leopolda (451,0 m n.p.m.) oraz ³¹cz¹cy je szyb Johannes „nowy”. Wyrobiska te umo¿liwiaj¹ wgl¹d w budowê ³upko-wego pasma Starej Kamienicy, tworzonego przez zró¿ni-cowane makroskopowo i mikroskopowo ³upki kwarco-wo-³yszczykowo-chlorytowe. Œrodkowy cz³on pasma wy-kazuje mineralizacjê kasyterytow¹ oraz polimetaliczn¹ (Michniewicz in., 2002; por. Zago¿d¿on & Zago¿dzon, 2012). Udokumentowane tu strefy rudne o charakterze pseudopok³adów s¹ bardzo nieregularne, wykazuj¹ znaczne wahania mi¹¿szoœci i charakteru okruszcowania. Tutejsze z³o¿a tradycyjnie okreœlano jako „falbandowe” (por. Sch-neiderhöhn, 1962).
Na trasie tej zostan¹ wyeksponowane elementy intere-suj¹ce dla geoturystów; zainteresowani, korzystaj¹c ze
szczegó³owego planu geologicznego (por. Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2012), bêd¹ mogli zlokalizowaæ i poznaæ stre-fy wystêpowania ró¿nych odmian ³upków, dyslokacje, czy miejsca wybierki rudy. Znacznym utrudnieniem dla geotu-rystów bêdzie niestety brak makroskopowego zró¿nicowa-nia ³upków cynonoœnych i p³onnych. Obiekt jest unika-towy pod wzglêdem górniczo-historycznym, gdy¿ trasa ta (jako jedyna na Dolnym Œl¹sku) wiedzie oryginalnymi wyrobiskami z XVI i XVIII w., nie poszerzonymi póŸniej-szymi robotami poszukiwawczymi czy wydobywczymi.
Zespó³ ró¿norodnych zjawisk i struktur geologicznych obserwuje siê w sztolni Leopolda, w odleg³oœci ok. 19–30 m od wlotu. Wystêpuje tu zespó³ ³upków serycytowych o dominuj¹cej orientacji foliacji ok. 4/80 i o bardzo zmien-nym stopniu zwietrzenia. Oko³o 20 mb. wyrobiska znaj-duj¹ siê dwie dyslokacje z przejawami przyuskokowych deformacji ci¹g³ych, reorientuj¹ce foliacjê (194/86) w stre-fie miêdzyuskokowej. Na znacznych odcinkach sztolni Leopolda wystêpuj¹ resztki „œmietany” limonitowej oraz nacieków ¿elazistych, utworzonych w trakcie d³ugotrwa³ej stagnacji wód kopalnianych w wyrobisku (ryc. 3).
Drugim interesuj¹cym stanowiskiem jest niewielka komora w odleg³oœci ok. 25–30 m od wlotu sztolni Run-gensche. Utworzy³a siê ona w miejscu przeciêcia wyrobi-ska przez najwiêksz¹ w „Kopalni Œw. Jana” strefê dyslokacyjn¹. Jej mi¹¿szoœæ siêga 1 m, a w jej obrêbie stwierdzono obecnoœæ trzech powierzchni œlizgowych o orientacji 105/65, 100/78 i 70/65. Pomiêdzy i w s¹siedz-twie tych powierzchni ³upek uleg³ silnym deformacjom fa³dowym o chaotycznym uk³adzie (Zago¿d¿on & Zago-¿d¿on, 2012) (por. ryc. 4).
W sztolni obserwuje siê te¿ kilka mniejszych dysloka-cji o umiarkowanych i stromych k¹tach upadu, których azymuty biegu grupuj¹ siê w przedzia³ach 68–84 , 122–140 i 230–235o
. Interesuj¹cy jest obraz zjawisk tektonicznych skoncentrowanych w odleg³oœci ok. 85 m od wlotu wyrobi-ska, s¹ to dwie krzy¿uj¹ce siê strefy uskokowe, zaburzenia orientacji foliacji w s¹siedztwie dyslokacji, a tak¿e kon-centracja znacznych rozmiarów ¿y³ kwarcowych.
KOWARY
Na obszarze Kowar znajduj¹ siê a¿ dwa podziemne obiekty turystyczne, s¹ to sztolnia nr 9 dawnej kopalni „Liczyrzepa” i udostêpnione niedawno sztolnie 19 i 19a kopalni „Podgórze”.
Sztolnia nr 9 („Sztolnie Kowary”), uznana przez Kna-pik i in. (2011) za najwa¿niejsze stanowisko geoturystycz-ne w rejonie Kowar, jest elementem infrastruktury dawgeoturystycz-nej kopalni fluorytu. Materia³y archiwalne wskazuj¹, ¿e góro-twór tworzy tu mieszany pakiet gnejsowo-³upkowy – ska³y te s¹ elementem formacji ³upków z Czarnowa (datowanej na proterozoik-kambr) i grupy gnejsów z Kowar (ordowik) (Mazur, 1995). ¯y³a ró¿nobarwnego fluorytu o œredniej mi¹¿szoœci 0,2 m zosta³a rozpoznana do g³êbokoœci 120 m. Towarzyszy jej mineralizacja kalcytowa oraz okruszcowa-nie zwi¹zkami uranu, wi¹zane genetyczokruszcowa-nie z granitoido-wym masywem Karkonoszy (Mochnacka, 2000).
Przeprowadzone wstêpne prace inwentaryzacyjne wykaza³y, ¿e w sztolni nr 9 dominuje zespó³ gnejsów lami-nowanych i oczkowych o nieostrych czêsto granicach, o biegu NE-SW. Ponadto widoczne s¹ w¹skie strefy ³upków
³yszczykowych o wysokiej zawartoœci kwarcu, a tak¿e dro-bnoblastycznych ³upków biotytowych ze znacz¹cym udzia-³em wtórnego kalcytu. Obserwuje siê te¿ zgodne ¿y³y kwar-cowe o mi¹¿szoœci do 15 cm. W wyrobiskach wystêpuje szereg uskoków ró¿nej skali, w tym zespo³y dyslokacji o niskich k¹tach upadu, o charakterze uskoków schodowych. Zjawiska te s¹ zazwyczaj doskonale eksponowane ze
wzgl¹du na prostopad³e u³o¿enie powierzchni foliacji i stref uskokowych.
Niestety wiêkszoœæ wyrobisk tej trasy turystycznej zabezpieczona jest pe³n¹ obudow¹ betonow¹ lub ³ukow¹ obudow¹ £P, co ca³kowicie uniemo¿liwia obserwacjê ociosów. Na tym tle wyró¿niaj¹cym siê, doskonale uka-zuj¹cym budowê górotworu, stanowiskiem jest chodnik nr 5 usytuowany w skrajnej, NE czêœci obiektu. W zwi¹zku z doskona³ym stanem ska³y i brakiem obudowy mo¿liwa jest tu obserwacja niemal wszystkich odmian litologicznych i zró¿nicowanych dyslokacji wystêpuj¹cych w sztolni nr 9.
KLETNO
„Podziemna Trasa Turystyczno-Edukacyjna w Starej Kopalni Uranu w Kletnie” za³o¿ona zosta³a w obrêbie sztolni nr 16 dawnej kopalni rud uranu i fluorytu „Kopali-ny”. Zak³ad górniczy udostêpnia³ z³o¿e wykszta³cone w obrêbie szerokiej strefy tzw. nasuniêcia Kletna (lub Kro-snowic wg Cymermana, 2004), oddzielaj¹cego ³upkow¹ formacjê stroñsk¹ od gnejsowej formacji giera³towsko--œnie¿nickiej (Cwojdziñski, 1983). Jednostki te s¹ wyni-kiem kilkuetapowego metamorfizmu z kulminacj¹ w dol-nym dewonie (facja amfibolitowa – ok. 560–620°C i 7–8 kbar) (Nowak & ¯elaŸniewicz, 2002). W z³o¿u opisano trzy zespo³y mineralizacji: magnetytowy, polimetaliczny oraz kwarcowo-fluorytowo-siarczkowy. Jest ona wyni-kiem kilku etapów zjawisk metamorficznych i hydroter-malnych oraz hipergenicznych (Banaœ, 1965).
Trasa turystyczna obejmuje obecnie czeœæ dostêpnych wyrobisk. Na obszarze ca³ego obiektu obserwowaæ mo¿na szereg odmian litologicznych – gnejsy muskowitowe, ³upki krystaliczne (w tym grafitowe), czy marmury. Bardzo interesuj¹ce s¹ rozleg³e strefy wystêpowania kwarcu mlecznego z ametystem, zaœ obecnoœæ doskonale wyeks-ponowanych gniazd wielobarwnego fluorytu (ryc. 5 – patrz str. 91) umo¿liwi³a objêcie tego obiektu ochron¹ jako pierwszego na Dolnym Œl¹sku podziemnego stanowiska dokumentacyjnego (KoŸma i in., 2011). Dostêpne do obserwacji s¹ uskoki ró¿nej skali, czy strefy intensywnych wykapów, doskonale ilustruj¹cych zagadnienie przemiesz-czania siê wód w górotworze.
Ryc. 3. Nacieki ¿elaziste na stropie i ociosach sztolni Leopolda (podziemna trasa turystyczna „Kopalnia Œw. Jana” w Krobicy). Fot. P.P. Zago¿d¿on
Fig. 3. Iron sinters in the Leopold adit (underground tourist route „St. John`s Mine” in Krobica). Photo by P.P. Zago¿d¿on
Ryc. 6. Dwie generacje granitów reomorficznych w obiekcie Osówka (strop sztolni nr 1). Fot. K.D. Zago¿d¿on
Fig. 6. Two generations of reomorphic granites in Osówka underground object (roof of adit no. 1). Photo by K.D. Zago¿d¿on
Ryc. 4. Strefa dyslokacyjna w sztolni Rungensche (Krobica). Fot. K.D. Zago¿d¿on
Fig. 4. Dislocation zone in Rungensche adit (Krobica). Photo by K.D. Zago¿d¿on
Interesuj¹cy jest nieregularny uk³ad wyrobisk udostêp-niaj¹cych, charakterystyczny w przypadku z³o¿a o wyso-kim wspó³czynniku zmiennoœci. Uwagê zwracaj¹ izo-metryczne w zarysie komory eksploatacyjne, utworzone w wyniku wybrania gniazd fluorytu.
Bardzo wartoœciowym uzupe³nieniem geoturystycznej oferty trasy podziemnej jest du¿a iloœæ znajduj¹cych siê w pobli¿u powierzchniowych reliktów dzia³alnoœci górni-czej: ha³d, szurfów i pozosta³oœci szybików poszukiwaw-czych (KoŸma i in., 2011). Umo¿liwiaj¹ one przybli¿enie metodyki poszukiwañ i dokumentacji z³ó¿. W przysz³oœci byæ mo¿e oka¿e siê mo¿liwe geoturystyczne wykorzysta-nie wykorzysta-niektórych innych sztolni znajduj¹cych siê w Kletwykorzysta-nie, jak np. pobliska sztolnia nr 17 z doskonale zachowanymi, wielometrowej œrednicy gniazdami fluorytu.
OSÓWKA
Ca³kowicie odmienny charakter posiadaj¹ zlokalizo-wane na obszarze Gór Sowich obiekty wchodz¹ce w sk³ad hitlerowskiego kompleksu „Riese” – prawdopodobnie przewidzianego jako podziemne fabryki broni specjal-nych, a czêœciowo g³ówne kwatery dowodzenia. S¹ to roz-leg³e zespo³y du¿ych wyrobisk w uk³adzie krzy¿owym, których specyfik¹ – z geologicznego i geoturystycznego punktu widzenia – jest mo¿liwoœæ œledzenia tej samej struktury w wielu punktach i obserwacji jej zmiennoœci w przestrzeni (KoŸma i in., 2011; Sienicka & Zago¿d¿on, 2010).
Gnejsy sowiogórskie powsta³y w wyniku wieloetapo-wej ewolucji tektono-metamorficznej z kulminacj¹ w okre-sie 384–370 Ma, w warunkach metamorfizmu nisko- i œredniociœnieniowego (3–8 kbar), w zakresie temperatur 600–770 °C (¯elaŸniewicz, 2003).
Wyniki dotychczasowych prac wskazuj¹, ¿e z geotury-stycznego punktu widzenia za najbardziej interesuj¹cy z tych obiektów kompleksu „Riese” nale¿y uznaæ trasê „Tajemnicze podziemne miasto Osówka”. W latach 2010–2011 zosta³a ona opracowana pod wzglêdem geolo-gicznym (Sienicka & Zago¿d¿on, 2010).
O geologicznej i geoturystycznej atrakcyjnoœci obiektu Osówka decyduje wystêpowanie du¿ej iloœci dajek grani-tów reomorficznych tn¹cych monotonny zespó³ gnejsowy. Posiadaj¹ one ró¿ne charakterystyki strukturalne, ró¿ni¹c siê rozmiarami ziaren, podrzêdnie wystêpuj¹ tu równie¿ pegmatyty. W s¹siedztwie wlotu sztolni nr 1, w stropie, dostrzec mo¿na dwie generacje granitów reomorficznych (ryc. 6), a w kilku s¹siednich wyrobiskach, œledziæ mo¿na ich roje. W niektórych miejscach granity uleg³y deforma-cjom – m.in. doskonale wykszta³conemu budina¿owi (Sie-nicka & Zago¿d¿on, 2010).
PODSUMOWANIE
Szereg udostêpnionych na terenie Dolnego Œl¹ska pod-ziemnych tras turystycznych stwarza doskona³e warunki do rozwoju geoturystyki, z mo¿liwoœci¹ edukacji geolo-gicznej na rozmaitych stopniach szczegó³owoœci i zaawan-sowania. Dziêki zró¿nicowaniu budowy geologicznej Sudetów i bloku przedsudeckiego poszczególne trasy udo-stêpniaj¹ bogat¹ i odmienn¹ gamê zjawisk i procesów. Obiekty te daj¹, niespotykan¹ na innych stanowiskach
geo-turystycznych, szansê zapoznanie siê ze strukturami geolo-gicznymi „od œrodka”, co dla osób zafascynowanych geo-logi¹ jest prze¿yciem niezwyk³ym.
Zastanawiaj¹cy jest niski poziom zainteresowania przy-gotowaniem oferty geoturystycznej ze strony w³aœcicieli wiêkszoœci omawianych obiektów podziemnych. W zwi¹-zku z dynamicznym rozwojem tej ga³êzi turystyki, mo¿na spodziewaæ siê stopniowej zmiany tego stanowiska. W zwi¹-zku z tym prowadzone s¹ systematyczne prace dokumenta-cyjne, których rezultatem s¹ precyzyjne zdjêcia geologicz-ne poszczególnych obiektów, ze wskazaniem i szcze-gó³ow¹ charakterystyk¹ potencjalnych stanowisk geotury-stycznych.
Opracowanie wykonano w ramach zlecenia Politechniki Wroc-³awskiej nr S 10026.
LITERATURA
BANAŒ M. 1965 – Przejawy mineralizacji w metamorfiku Œnie¿nika K³odzkiego. Pr. Geol. Kom. Nauk Geol. PAN, 27: 7–83.
CWOJDZIÑSKI S.1977 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Sudetów. Ark. Z³oty Stok. Wyd. Geol. Warszawa. CWOJDZIÑSKI S. 1983 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Sudetów 1 : 25000. Ark. Stronie Œl¹skie. Wyd. Geol. Warszawa.
CWOJDZIÑSKI S., PACU£A J. & STACHOWIAK A. 2011 – Geostra-da Sudecka – nowa forma geoturystyki w Sudetach. Prz. Geol., 59: 510–519.
CYMERMAN Z. 1995 – Lewoskrêtna strefa œcinania Z³oty Stok– Trzebieszowice w Górach Z³otych. [W:] Muszer A. (red.) Góry Z³ote – geologia, okruszcowanie, ekologia. Mat Konf. Nauk. Wroc³aw–Z³oty Stok: 11–19. CYMERMAN Z. 2004 – Mapa tektoniczna Sudetów i bloku przedsudeckiego 1 : 200000. Wyd. PIG i Min. Œrod. Warszawa. DZIÊGIEL M. 2007 – Skansen górniczy „Królowa Luiza” w Zabrzu jako przyk³adowy obiekt geoturystyczny w œrodowisku
prze-kszta³conym na terenie Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Geotury-styka, 4 (11): 23–30.
DZIÊGIEL M. 2008 – Podziemne trasy turystyczne w Tarnowskich Górach (Górny Œl¹sk). Geoturystyka, 4 (15): 51–62.
KNAPIK R., MIGOÑ P., SZUSZKIEWICZ A. & ALEKSANDROWSKI P. 2011 – Geopark Karkonosze – georó¿norodnoœæ i geoturystyka. Prz. Geol., 59: 311–322.
KOZ£OWSKA-KOCH M. 1973 – Polimetamorfity strefy tektonicznej Z³oty Stok–Skrzynka w Sudetach. Geol. Sud., 8: 121–158.
KOMA J., CWOJDZIÑSKI S., IHNATOWICZ A., PACU£A J., ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K. 2011 – Mo¿liwoœci rozwoju geoturystyki w regionie dolnoœl¹skim na przyk³adzie wybranych pro-jektów dotycz¹cych inwentaryzacji i waloryzacji geostanowisk. [W:] ¯elaŸniewicz A., Wojewoda J., Ciê¿kowski W. (red.) Mezozoik i keno-zoik Dolnego Œl¹ska. Materia³y LXXXI Zjazdu PTG. Wyd. WIND. Wroc³aw: 137–158.
MADZIARZ M., MIZERA A. & DÊBKOWSKI R. 2012 – Projekt „Rekultywacja obszarów zdegradowanych dzia³alnoœci¹ górnicz¹ na terenie Gminy Mirsk z utworzeniem œcie¿ki Œladami dawnego górnic-twa kruszców” jako koncepcja kompleksowych dzia³añ w zakresie ochrony i wykorzystania dziedzictwa górniczego Dolnego Œl¹ska. [W:] Zago¿d¿on P.P., Madziarz M. (red.) Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, t. 4. Wyd. Polit. Wr.: 273–289. MAZUR S. 1995 – Strukturalna i metamorficzna ewolucja wschodniej okrywy granitu Karkonoszy w po³udniowej czêœci Rudaw Janowickich i Grzbiecie Lasockim. Geol. Sud., 29: 31–103.
MICHNIEWICZ M., BOBIÑSKI W. & SIEMI¥TKOWSKI J. 2002 – Monografia z³ó¿ rud cyny z ³upków ³yszczykowych pasma Starej Kamienicy w Sudetach. Archiwum PIG Oddzia³ Dolnoœl¹ski, s. 244. MIKOŒ T. (red.) 2009 – Z³oty Stok. Najstarszy oœrodek górniczo-hut-niczy w Polsce. Wyd. AGH. Kraków, 2009, s. 346.
MIKULSKI S.Z. 1996 – Z³oto z kamienio³omu Z³oty Jar k. Z³otego Stoku (Sudety). Prz. Geol., 44: 1205–1210.
MOCHNACKA K. 2000 – Prawid³owoœci wykszta³cenia mineralizacji kruszcowej w metamorficznej os³onie granitu Karkonoszy – próba powi¹zania ze œrodowiskiem geotektonicznym. Pr. Spec. PTMin., 16: 223–258.
NEWSOME D. & DOWLING R.K. 2010 – Setting an agenda for geo-tourism. [W:] Newsome D. & Dowling R.K. (red.) Geotourism: The Tourism of Geology and Landscape. Goodfellow Publishers Ltd.: 1–12. NOWAK I. & ¯ELANIEWICZ A. 2002 – Metabasites from the Stronie schists in the L¹dek–Œnie¿nik Metamorphic Unit, West Sudetes: geochemistry and P–T–d path. GeoLines, 14: 72–73. d'OBYRN K. & WIEWIÓRKA W. 2010 – Udostêpnienie trasy specja-listycznej w Kopalni Soli Wieliczka. [W:] Zago¿d¿on P.P., Madziarz M. (red.) Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, t. 3. Wyd. Polit. Wr.: 342–358.
PAULO A. & STRZELSKA-SMAKOWSKA B. 2000 – Rudy metali nie¿elaznych i szlachetnych. Wyd. AGH. Kraków.
PIASECKI P. & STANKIEWICZ A. 2005 – Turystyczne zagospodaro-wanie szybu R-III w oddziale ZG Rudna. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wroc³awskiej nr 111. Seria Konferencje nr 43: 197–203.
SZA£AMACHA M. 1982 – Rudy cyny na Dolnym Œl¹sku i kierunki dalszych poszukiwañ. Biul. Inst. Geol., 341: 299–318.
SCHNEIDERHÖHN H. 1962 – Z³o¿a rud. Wyd. Geol. Warszawa, s. 183. SIENICKA K. & ZAGO¯D¯ON P.P. 2010 – Szczegó³owe zdjêcie geo-logiczne obiektu „Osówka” (kompleks „Riese”). [W:] Zago¿d¿on P.P., MADZIARZ M. (red.) Dzieje górnictwa – element europejskiego dzie-dzictwa kultury, t. 3. Wyd. Polit. Wr.: 415–430.
S£OMKA T. & KICIÑSKA-ŒWIDERSKA A. 2004 – Geoturystyka – podstawowe pojêcia. Geoturystyka. 1 (1): 5–7.
S£OMKA T. & MAYER W. 2011 – Geoturystyka – interdyscyplinarna specjalnoœæ kszta³cenia. Prz. Geol., 59: 329–334.
WOJCIECHOWSKA I. 1993 – Budowa geologiczna i tektoniczna Gór Z³otych i Krowiarek jako t³o rozwoju mineralizacji rudnej (Ziemia K³odzka, Sudety). Pr. Geol.-Min., XXXIII: 5–133.
www.historia-gornictwa.pwr.wroc.pl – witryna internetowa konferen -cji „Dziedzictwo i historia górnictwa oraz wykorzystanie pozosta³oœci dawnych robót górniczych” i wydawnictwa monograficznego „Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury”, Instytutu Górnictwa Politechniki Wroc³awskiej.
ZAGO¯D¯ON P.P. 2011 – Protection of old underground mining wor-kings for the purposes of scientific research and geotourism – a new problem. Materia³y 11. Altbergbau-Kolloquium und 7. Konferenz Erbe und Geschichte des Bergbaus, 3–5 November 2011 Wroc³aw. Wyd. VGE Verlag GmbH. Essen: 261–266.
ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D., 2010 – Podziemna trasa geoturystyczna w „Kopalni Z³ota w Z³otym Stoku” – propozycja. [W:] Zago¿d¿on P.P. & Madziarz M. (red.) Dzieje górnictwa – element euro-pejskiego dziedzictwa kultury, t. 3. Wyd. Polit. Wr.: 519–538. ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2012 – Budowa geologicz-na górotworu w dostêpnych sztolniach rejonu Krobicy-Przecznicy. [W:] Zago¿d¿on P.P. & Madziarz M. (red.) Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, t. 4. Wyd. Polit. Wr.: 411–434. ¯ELANIEWICZ A. 2003 – Postêp wiedzy o geologii krystaliniku Sudetów w latach 1990–2003. [W:] Ciê¿kowski W., Wojewoda J., ¯elaŸniewicz A. (red.) Sudety zachodnie: od wendu do czwartorzêdu. Wyd. WIND. Wroc³aw: 7–15.
¯ELANIEWICZ A., NOWAK I., ACHRAMOWICZ S. &
CZAPLIÑSKI W. 2003 – Pó³nocna czêœæ bloku karkonosko-izerskiego: krótka historia pasywnej krawêdzi terranu Saksoturyngii. [W:] Ciê¿kowski W., Wojewoda J., ¯elaŸniewicz A. (red.) Sudety zachodnie: od wendu do czwartorzêdu. Wyd. WIND. Wroc³aw: 17–32. Praca wp³ynê³a do redakcji 2.07.2012 r.
Ryc. 5. Fragment gniazda kwarcowo-fluorytowego (szt. 17, Kletno). Obie fot. K.D. Zago¿d¿on Fig. 5. Part of a quartz-fluorite nest (adit No. 17, Kletno). Both photos by K.D. Zago¿d¿on
Ryc. 2. Wk³adka ³upka blastomylonitycznego w leptycie; osiowa czêœæ antykliny w zrêbie tektonicznym (Z³oty Stok) Fig. 2. Inset of blastomylonitic schist in leptite; axial part of anticline in a tectonic horst (Z³oty Stok)
