Ewa H
ą
cia
PROGRAMOWANIE ROZWOJU TURYSTYKI W REGIONACH NADMORSKICH
W POLSCE
PROGRAMMING DEVELOPMENT OF TOURISM IN COASTAL REGIONS
IN POLAND
Instytut Zarządzania Transportem, Akademia Morska w Szczecinie ul. Henryka Pobożnego 11, 70-507 Szczecin, e-mail: ehacia@op.pl
Summary. The main aim of this article is to present programming issues about development of tourism in Poland, with a particular focus on coastal regions. The essence of programming in the regions and the importance of a strategic approach in formation of tourism development was presented. The current status in terms of strategic documents connected with tourism in coastal regions was analysed.
Słowa kluczowe: programowanie, regiony nadmorskie, rozwój, strategia, turystyka. Key words: coastal regions, development, programming, strategy, tourism.
WST
Ę
P
Na kształt rozwoju turystyki maj
ą
wpływ działania w ramach polityki turystycznej, powi
ą
za-nej z regionaln
ą
, oraz zapisy dotycz
ą
ce innych sektorów gospodarki regionalnej i narodowej.
W odniesieniu do regionów nadmorskich istotne znaczenie odgrywaj
ą
polityka transportowa
i morska. Spójno
ść
przedsi
ę
wzi
ęć
ze strony podmiotów ró
ż
nych działów gospodarki umo
ż
liwia
kompleksowe kształtowanie rozwoju turystyki w regionach nadmorskich w Polsce. Rozwój
turystyki, jako sektora silnie powi
ą
zanego z innymi, wymaga wielokryterialnego programowania
prowadzonego zgodnie z przyj
ę
t
ą
metodyk
ą
. Podstaw
ą
tego podej
ś
cia jest planowanie
strate-giczne, w tym proces tworzenia i realizacji strategii.
Celem artykułu jest przedstawienie zagadnienia programowania rozwoju turystyki w Polsce,
ze szczególnym uwzgl
ę
dnieniem regionów nadmorskich. Została zaprezentowana istota
progra-mowania w regionach oraz znaczenie podej
ś
cia strategicznego w kształtowaniu rozwoju
tury-styki. Dokonano analizy stanu obecnego w zakresie dokumentów strategicznych, mog
ą
cych
kształtowa
ć
turystyk
ę
w polskich regionach nadmorskich.
W artykule zastosowano metod
ę
analizy materiałów
ź
ródłowych, a przedstawienie
opisywa-nej tematyki wymagało przeanalizowania literatury. Na potrzeby artykułu dokonano przegl
ą
du
literatury oraz innych dokumentów zwi
ą
zanych z tematyk
ą
programowania rozwoju
regional-nego, strategii rozwoju turystyki i polityki turystycznej oraz turystyki w polskich regionach
nadmorskich.
ISTOTA PROGRAMOWANIA ROZWOJU W REGIONACH
Programowanie okre
ś
lane jest jako proces formułowania i kreowania koncepcji rozwoju,
z wyznaczeniem kolejnych jego stanów, opieraj
ą
cy si
ę
na metodzie, która jest sposobem
przej
ś
cia od informacji o przeszło
ś
ci, przez analiz
ę
stanu, do mo
ż
liwych scenariuszy
rozwojo-wych w przyszło
ś
ci (Strahl 1990). Programowanie rozwoju polega na opracowywaniu
komple-ksowych, wewn
ę
trznie zgodnych zada
ń
, niezb
ę
dnych do osi
ą
gania przyszłych celów społeczno-
-gospodarczych, wraz z przyporz
ą
dkowaniem im
ś
rodków i metod realizacji (Kudłacz 2008).
Wynikiem przeprowadzonego procesu programowania jest program. Jest on uporz
ą
dkowanym
zapisem polityki rozwoju w danym przedziale czasu (Kudłacz 1999). Do elementów programu
mo
ż
na zaliczy
ć
(Szymla 2000):
1. Cele rozwojowe, najcz
ęś
ciej sformułowane jako zadania prowadz
ą
ce do osi
ą
gni
ę
cia w danej
dziedzinie stanu uznanego za po
żą
dany;
2. Warunki, w jakich przewidywana działalno
ść
ma przebiega
ć
;
3. Dost
ę
pne
ś
rodki, determinuj
ą
ce wykonalno
ść
planowanych działa
ń
.
Istnieje silny zwi
ą
zek pomi
ę
dzy polityk
ą
regionaln
ą
a programowaniem rozwoju. Integraln
ą
cz
ęś
ci
ą
polityki regionalnej jest programowanie rozwoju regionalnego. Nie mo
ż
na
programo-wa
ć
rozwoju w sposób skuteczny bez odpowiednio dopracowanych elementów polityki.
Nato-miast istnienie programu ułatwia realizacj
ę
zbioru działa
ń
podporz
ą
dkowanych najwa
ż
niejszym
strategicznym celom rozwoju regionu, zgodnie z polityk
ą
. Programowanie regionalne, b
ę
d
ą
ce
form
ą
przewidywania i narz
ę
dziem aktywnego kształtowania przyszło
ś
ci oraz polityki rozwoju
regionalnego, odgrywa wa
ż
n
ą
rol
ę
w konstruowaniu i realizacji celów strategicznych. Ogólnie
sprowadzaj
ą
si
ę
one do minimalizacji ewentualnych negatywnych nast
ę
pstw oraz
maksyma-lizacji sprzyjaj
ą
cych uwarunkowa
ń
rozwoju.
Istnienie programowania rozwoju regionalnego jest po
ś
rednio skutkiem funkcjonowania jednej
z zasad polityki regionalnej, jak
ą
jest zasada programowo
ś
ci/programowania (Markowski 2001).
Sprowadza si
ę
to do tego,
ż
e warunkiem wsparcia konkretnego działania, mog
ą
cego
stymulo-wa
ć
rozwój regionu, jest jego zgodno
ść
z zapisami w kompleksowym (strategicznym)
progra-mie rozwoju. Ta zgodno
ść
mo
ż
e by
ć
gwarancj
ą
,
ż
e dane działanie jest elementem szerszego
planu strategicznego rozwoju, co ma znaczenie w procesie negocjacji i podejmowania decyzji
w zakresie finansowego wsparcia.
Programowanie rozwoju regionalnego (lub programowanie regionalne) najcz
ęś
ciej
rozpatry-wane jest w dwóch aspektach (Kudłacz 1999). Pierwszy z nich dotyczy programowania całego
układu regionalnego w skali krajowej i jest prowadzone na szczeblu centralnym jako narz
ę
dzie
polityki interregionalnej pa
ń
stwa. Drugi przypadek to programowanie rozwoju konkretnego
regionu, b
ę
d
ą
ce instrumentem polityki intraregionalnej. Oznacza zbiór działa
ń
maj
ą
cych na
celu d
ąż
enie do okre
ś
lonego poziomu rozwoju regionu.
Proces tworzenia programu rozwoju regionu mo
ż
e odbywa
ć
si
ę
według dwóch ró
ż
nych
metod: tradycyjnej lub wzorca idealnego (Kudłacz 2008). Pierwsza, najcz
ęś
ciej stosowana
w praktyce, polega na dokładnej analizie stanu obecnego oraz przeszło
ś
ci. Na tej podstawie
formułuje si
ę
wnioski, co nale
ż
y lub mo
ż
na zmieni
ć
(Potoczek 2003). Zalet
ą
tego podej
ś
cia jest
korygowanie bł
ę
dów i zaniedba
ń
oraz wyznaczanie poprawionych kierunków rozwoju. Wad
ą
jest brak poszukiwania całkiem nowych
ś
cie
ż
ek, odmiennych od obecnych. Natomiast jest to
zalet
ą
drugiej metody, w której punktem wyj
ś
cia jest idealny obraz regionu wykreowany w sytuacji
braku jakichkolwiek ogranicze
ń
. Ten pierwszy obraz najcz
ęś
ciej jest całkiem nierealny, wi
ę
c
nale
ż
y go doprowadzi
ć
do postaci osi
ą
galnej poprzez kolejne uchylanie najbardziej
nierzeczy-wistych zało
ż
e
ń
. Metoda ta jest du
ż
o trudniejsza, wymaga dobrego przygotowania
meryto-rycznego w zakresie procesów rozwoju regionu oraz technik programowania, a tak
ż
e odwagi
w przedstawianiu cz
ę
sto rewolucyjnych propozycji. St
ą
d rzadko jest stosowana. Jednak
wielo-krotne ulepszanie istniej
ą
cej rzeczywisto
ś
ci zgodnie z metod
ą
tradycyjn
ą
mo
ż
e zawodzi
ć
i wtedy nale
ż
ałoby wprowadzi
ć
now
ą
jako
ść
do procesu programowania rozwoju regionu.
Procedura programowania rozwoju regionalnego składa si
ę
z kilku faz i jest nazywana
cyklem programowania regionalnego. Według Kudłacza (1999), fazami cyklu programowania
regionalnego s
ą
: diagnozowanie, prognozowanie, negocjowanie, podejmowanie decyzji i ustalenia
programu, oceny, monitorowanie. Cały proces powinien obejmowa
ć
wszystkie fazy cyklu. Ma
on charakter długotrwały i ci
ą
gły, a tak
ż
e trudno jest jednoznacznie wydzieli
ć
okres
opracowy-wania programu i jego wdra
ż
ania (Strojny 2010).
Nieco inne podej
ś
cie do procesu programowania regionalnego, cho
ć
maj
ą
ce elementy
wspólne, prezentuje Strahl (1990). Próba sformułowania kompleksowej metodyki
programo-wania rozwoju regionu powinna zosta
ć
poprzedzona okre
ś
leniem jego etapów. Według Strahl
(1990), istniej
ą
podstawy do stosowania koncepcji programowania opartej na powielaniu (nie
bezkrytycznie) strategii rozwoju regionów lepiej rozwini
ę
tych. Taki proces odwzorowania rozwoju
tzw. obiektu–wzorca mo
ż
na podzieli
ć
na siedem etapów (rysunek 1).
Rys. 1. Etapy programowania rozwoju regionalnego Źródło: opracowanie własne na podstawie Strahl (1990).
Etap 1: Faza przygotowawcza programowania
Etap 2: Opis stanu obecnego rozwoju regionu
Etap 3: Klasyfikacja zbioru tworzącego bazę informacyjną programowania
Etap 4: Wybór istotnych charakterystyk opisujących rozwój
Etap 5: Sformułowanie ogólnych założeń dotyczących konstrukcji ścieżek rozwoju i kryteriów wyboru „obiektu – wzorca”
Etap 6: Wybór „obiektu – wzorca”
Programowanie rozwoju regionalnego, przeprowadzone zgodnie z etapami
przedstawiony-mi na rysunku 1, przypoprzedstawiony-mina metod
ę
tradycyjn
ą
. Szczególnie je
ś
li chodzi o cztery pierwsze
etapy. Ich celem jest zdefiniowanie zbioru cech charakterystycznych rozwoju danego regionu,
okre
ś
lenie okresu, którego ma dotyczy
ć
program, oraz zebranie niezb
ę
dnych danych
statysty-cznych. W wyniku tego przedstawiony jest stan istniej
ą
cy badanego regionu. Jednak ze wzgl
ę
-du na pojawienie si
ę
w etapie pi
ą
tym „obiektu–wzorca” procedura ta ma równie
ż
elementy
metody wzorca idealnego. Zamiast istniej
ą
cego lepiej rozwini
ę
tego regionu, który jest godny
na
ś
ladowania, „obiektem–wzorcem” mo
ż
e by
ć
idealny obraz regionu. W rezultacie
wyznacza-ne s
ą
planowane
ś
cie
ż
ki rozwoju badanego regionu.
Proces programowania rozwoju regionalnego, przebiegaj
ą
cy według ustalonych faz, zale
ż
y
równie
ż
od funkcji jakie ma spełnia
ć
program, aby był skuteczny. Ró
ż
nicuj
ą
one tre
ść
i układ
opracowywanego programu, a tak
ż
e maj
ą
wpływ na formułowane w nim cele. Funkcja jak
ą
ma
spełnia
ć
program jest odpowiedzi
ą
na pytanie w jakim celu jest on tworzony. Kudłacz (2008)
wskazuje na dwie grupy funkcji programowania rozwoju regionalnego: efektywno
ś
ciowe i
instru-mentalne (rysunek 2). Funkcje efektywno
ś
ciowe s
ą
zwi
ą
zane z działaniem na rzecz zwi
ę
kszenia
dynamiki rozwoju. Natomiast instrumentalne akcentuj
ą
rol
ę
programów w zarz
ą
dzaniu
rozwo-jem regionów (Kudłacz 2008).
Rys. 2. Funkcje programowania rozwoju regionalnego Źródło: opracowanie własne na podstawie Kudłacz (2008).
Programy rozwoju regionalnego powinny pełni
ć
kilka funkcji jednocze
ś
nie, ale zwykle jedna
jest wybierana jako główna. Zwi
ą
zane jest to z tym,
ż
e niektóre funkcje wzajemnie si
ę
osła-biaj
ą
, inne wzmacniaj
ą
, albo s
ą
w stosunku do siebie neutralne. Przed przyst
ą
pieniem do
przygo-towywania programu nale
ż
y ustali
ć
hierarchi
ę
wa
ż
no
ś
ci jego funkcji (Kudłacz 1999).
Zgodnie z przyj
ę
tymi celami rozwoju oraz funkcj
ą
jak
ą
powinien pełni
ć
tworzony program
projektowana jest jego struktura. Najogólniej ka
ż
dy program składa si
ę
z cz
ęś
ci metodycznej,
FUNKCJE PROGRAMOWANIA ROZWOJU REGIONALNEGO
Funkcje efektywnościowe
Funkcja porządkująca decyzje bieżące
Funkcja pobudzająca (aktywizująca) układ podmiotowy regionu
Funkcja integrująca Funkcje instrumentalne Funkcja regulacyjna Funkcja kontrolna Funkcja informacyjna Funkcja koordynacyjna Funkcja promocyjna
diagnostycznej i projekcyjnej (Kudłacz 1999). W pierwszej z nich przedstawione s
ą
zało
ż
enia
metodyczne, obejmuj
ą
ce cele programu, zasady i metod
ę
jego sporz
ą
dzania, wytyczne w zakresie
bazy informacyjnej oraz wykorzystywane techniki diagnostyczne i prognostyczne. W cz
ęś
ci
drugiej zawarte s
ą
te elementy diagnozy, które s
ą
bezpo
ś
rednio zwi
ą
zane z wybranym
wariantem rozwojowym oraz z zało
ż
on
ą
funkcj
ą
programu. Nie wszystko co było przedmiotem
analizy diagnostycznej musi zosta
ć
przedstawione w ostatecznej wersji opracowania. Cz
ęść
prognostyczna zawiera zarówno efekty fazy prognozowania, jak i ustalenia programu.
Niezwykle istotn
ą
rol
ę
w procesie programowania rozwoju regionalnego odgrywa realizacja
opracowanego programu. Ju
ż
na etapie tworzenia programu nale
ż
y opracowa
ć
jak najbardziej
skuteczny mechanizm realizacji zało
ż
onych celów, szczególnie strategicznych. Nale
ż
y
sformu-łowa
ć
konkretne zadania podmiotów gospodarczych i instytucji funkcjonuj
ą
cych w regionie.
Powinny by
ć
one zgodne z zało
ż
onymi celami rozwojowymi. Mechanizm realizacji programu
jest
ś
ci
ś
le zwi
ą
zany z monitoringiem i ocen
ą
post
ę
pów we wdra
ż
aniu przedsi
ę
wzi
ęć
planowa-nych w ramach programu rozwoju, kontrol
ą
zgodno
ś
ci z wcze
ś
niejszymi zało
ż
eniami, a tak
ż
e
permanentn
ą
analiz
ą
uwarunkowa
ń
zewn
ę
trznych. Aby te wszystkie elementy współgrały
i program był realizowany w sposób skuteczny, niezb
ę
dny jest system zarz
ą
dzania
progra-mem. Jednym z rozwi
ą
za
ń
jest oddanie najwa
ż
niejszych zada
ń
zarz
ą
dczych pewnej
wyspe-cjalizowanej instytucji, np. fundacji rozwoju danego regionu (Kudłacz 2008). Jednak władza
samorz
ą
dowa musi mie
ć
wpływ na kierunki jej aktywno
ś
ci. Zaanga
ż
owanie profesjonalnej
instytucji w zadania zarz
ą
dzania programem mo
ż
e pozwoli
ć
na unikni
ę
cie negatywnych
skut-ków kadencyjno
ś
ci władz samorz
ą
dowych i zapewni
ć
po
żą
dan
ą
ci
ą
gło
ść
realizacji programu
rozwoju regionu. Musi to by
ć
program, którego ustalenia s
ą
wynikiem porozumienia partnerów
bior
ą
cych udział w fazie negocjacji. Wtedy instytucja zarz
ą
dzaj
ą
ca pełni funkcj
ę
integruj
ą
c
ą
wszystkie podmioty gospodarcze i instytucje zaanga
ż
owane oraz gotowe do współdziałania
w realizacji okre
ś
lonych zada
ń
w ramach programu. Władza samorz
ą
dowa odgrywa
podsta-wowe znaczenie w sferze regulacyjnej, natomiast mniejsze w przebiegu procesów realnych.
Odpowiada za organizowanie i prowadzenie negocjacji, które s
ą
bardzo wa
ż
nym instrumentem
kreowania warunków efektywnej kooperacji wszystkich partnerów zainteresowanych rozwojem
regionu. Negocjacje traktowane jako siła nap
ę
dowa realizacji programu mog
ą
przybiera
ć
ró
ż
ne
formy, bardziej lub mniej zinstytucjonalizowane (Kudłacz 2007). Najogólniej sprowadzaj
ą
si
ę
do wymiany informacji, która wydaje si
ę
by
ć
niezb
ę
dna w skutecznym osi
ą
ganiu zało
ż
onych
celów rozwojowych.
Mimo istnienia
ś
wiadomo
ś
ci co do konieczno
ś
ci tworzenia programów rozwoju regionu, nie
zawsze przekłada si
ę
to na konsekwencj
ę
w jego realizacji. Samo zapisanie celów
długo-okresowych nie spowoduje rozwoju. Ze wzgl
ę
du na to,
ż
e proces doceniania roli programu
w rozwoju jest długotrwały, pojawia si
ę
nadzieja,
ż
e w najbli
ż
szym czasie nast
ą
pi sytuacja,
w której przyj
ę
cie jego zapisów b
ę
dzie równie
ż
zobowi
ą
zaniem do realizacji.
STRATEGIA ROZWOJU TURYSTYKI I POLITYKA TURYSTYCZNA
Turystyka jako zjawisko powszechne jest przedmiotem bada
ń
w ramach wielu niezale
ż
nych
dyscyplin, a tak
ż
e interdyscyplinarnych docieka
ń
. Skutkiem tego jest stosowanie wielu ró
ż
nych
podej
ść
badawczych w celu rozwi
ą
zania problemów naukowych. Alejziak (2003) do najcz
ę
-ś
ciej stosowanych zalicza podej
ś
cia: instytucjonalne, produktowe, historyczne, organizacyjne,
ekonomiczne, socjologiczne, geograficzne, systemowe, interdyscyplinarne, prognostyczne.
Turystyka wpływa na wiele dziedzin
ż
ycia, a zastosowane podej
ś
cie pozwala na zbadanie go
pod wzgl
ę
dem konkretnego aspektu.
Wpływ turystyki na rozwój regionów ma charakter wieloaspektowy. Na obszarach recepcji
turystycznej dochodzi do wielu przemian, które s
ą
stymulowane rozwojem funkcji turystycznej
regionu. Wiedza na temat
ź
ródeł oraz umiej
ę
tno
ść
przewidywania konsekwencji tego
oddzia-ływania mog
ą
by
ć
kluczowe w rozwoju regionu atrakcyjnego turystycznie. Natomiast
odpowie-dnie kształtowanie rozwoju turystyki, uwzgl
ę
dniaj
ą
ce t
ę
wiedz
ę
i umiej
ę
tno
ść
, pozwala na
minimalizacj
ę
negatywnych oraz maksymalizacj
ę
pozytywnych skutków jej wpływu na rozwój
regionu. Istotne jest równie
ż
okre
ś
lenie znaczenia i potencjału rozwojowego turystyki w celu
unikni
ę
cia sytuacji przecenienia lub niedocenienia jej roli w regionie. W tym zakresie
wspar-ciem mog
ą
by
ć
badania naukowe.
Planowanie rozwoju turystyki, w ramach zarz
ą
dzania regionem, powinno opiera
ć
si
ę
na
koncepcji zarz
ą
dzania strategicznego. Podstaw
ą
takiego podej
ś
cia jest planowanie
strate-giczne, w tym proces tworzenia i realizacji strategii. Strategia rozwoju turystyki jest długofalow
ą
koncepcj
ą
kształtowania funkcji turystycznej w regionie, wyznaczaj
ą
c
ą
ogólne kierunki i
upo-rz
ą
dkowane priorytety rozwojowe oraz okre
ś
laj
ą
c
ą
sposoby i narz
ę
dzia ich realizacji (Kruczek,
Zmy
ś
lony 2010). Dokument ten powinien by
ć
punktem wyj
ś
cia wszelkich działa
ń
w zakresie
turystyki. Uogólniaj
ą
c, strategia polega na okre
ś
leniu po
żą
danego stanu przyszłego i
odpowie-dnich sposobów jego urzeczywistnienia, a jej brak mo
ż
e powodowa
ć
przypadkowo
ść
decyzji
podejmowanych przez podmioty kształtuj
ą
ce rozwój turystyki (Gołembski 2009).
Rozwój turystyki w regionie jest determinowany koncepcjami rozwojowymi, a tak
ż
e
decy-zjami strategicznymi podejmowanymi na ró
ż
nym szczeblu. Dlatego tworzenie wieloletnich
strategii, uwzgl
ę
dniaj
ą
cych silne i słabe strony gospodarki turystycznej, a tak
ż
e jej powi
ą
zania
z innymi sektorami, jest wa
ż
nym czynnikiem rozwoju regionu. Strategia rozwoju traktowana
jest jako istotny instrument polityki regionalnej. Jest
ś
ci
ś
le powi
ą
zana z polityk
ą
sektorow
ą
,
w tym turystyczn
ą
.
Polityka turystyczna, jako polityka sektorowa, ma za zadanie kształtowanie optymalnych
rozmiarów i struktury ruchu turystycznego z zastosowaniem praw ekonomicznych w sferze
gospodarki turystycznej oraz koordynacj
ę
rozwoju turystyki z uwzgl
ę
dnieniem ró
ż
norodno
ś
ci
jej zwi
ą
zków z innymi sferami funkcjonowania kraju (Szostak 2007). Realizacj
ę
tego zadania
zapewnia zespół przepisów, zasad, wytycznych, dyrektyw oraz celów rozwojowych i strategii,
tworz
ą
cych ramy podejmowania grupowych i indywidualnych decyzji, co równie
ż
okre
ś
la si
ę
mianem polityki turystycznej (Kozak 2009 a).
Wieloaspektowo
ść
turystyki została pokre
ś
lona w nast
ę
puj
ą
cej definicji sformułowanej przez
Wodejko (1997): polityka turystyczna jest to działalno
ść
polegaj
ą
ca na okre
ś
laniu celów
ekono-micznych, politycznych, społecznych i kulturalnych zwi
ą
zanych z rozwojem turystyki,
uzyskiwa-niu wszechstronnych pozytywnych efektów wynikaj
ą
cych z istnienia popytu i poda
ż
y, d
ąż
eniu
do zaspokojenia potrzeb społecznych w zakresie uprawiania turystyki i precyzowaniu niezb
ę
-dnych
ś
rodków.
Kształt polityki turystycznej jest uzale
ż
niony od wielu czynników. W
ś
ród nich mo
ż
na wyró
ż
-ni
ć
mi
ę
dzy innymi: stopie
ń
rozwoju turystycznego, potencjał turystyczny,
ś
wiadomo
ść
korzy
ś
ci
płyn
ą
cych z turystyki,
ś
rodki finansowe przeznaczone na rozwój turystyki, przychylno
ść
władz
pa
ń
stwowych i regionalnych. Panasiuk (2009) twierdzi,
ż
e sektor turystyczny nie jest w stanie
rozwija
ć
si
ę
samodzielnie bez pomocy pa
ń
stwa, poniewa
ż
wykorzystuje infrastruktur
ę
ogóln
ą
kraju, nakłady na inwestycje turystyczne, a tak
ż
e wpływa na tworzenie norm prawnych,
uspra-wniaj
ą
cych i porz
ą
dkuj
ą
cych jego system organizacji.
Obowi
ą
zuj
ą
cym dokumentem rz
ą
dowym o charakterze strategicznym w zakresie turystyki
jest opracowanie pt. „Kierunki rozwoju turystyki do 2015 r.”, w którym główne cele (tzw. cele wiod
ą
-ce) rozwoju turystyki sformułowano jako: (Kierunki rozwoju…, 2008)
1. Wzrost znaczenia ekonomicznego turystyki w rozwoju gospodarczym kraju.
2. Wzrost jako
ś
ci
ś
rodowiska i
ż
ycia mieszka
ń
ców.
3. Współpraca oraz integracja na rzecz turystyki i jej otoczenia w wymiarze społecznym,
przestrzennym i ekonomicznym.
„Kierunki rozwoju turystyki do 2015 r.” w momencie zatwierdzenia były spójne z najwa
ż
niej-szymi dokumentami strategicznymi Polski, czyli „Strategi
ą
rozwoju kraju 2007–2015”
(zaktualizo-wan
ą
do „
Ś
redniookresowej strategii rozwoju kraju 2020 – Aktywne społecze
ń
stwo,
konkuren-cyjna gospodarka, sprawne pa
ń
stwo”), „Narodowymi strategicznymi ramami odniesienia 2007–
–2013”, „Krajowym programem reform 2005–2008” (obecnie dokument przyj
ą
ł nazw
ę
„Krajowy
program reform na rzecz realizacji strategii Europa 2020” i jest corocznie aktualizowany –
aktualizacja 2013/2014 została przyj
ę
ta przez Rad
ę
Ministrów 30 kwietnia 2013 r.). Poza tym
dokument ten jest powi
ą
zany z innymi strategiami i programami rozwoju na szczeblu rz
ą
do-wym, dotycz
ą
cymi np. kultury,
ś
rodowiska, transportu, rolnictwa, a tak
ż
e promocji gospodarki
polskiej. Aspekt wsparcia marketingowego został uznany za jeden z obszarów priorytetowych.
W odpowiedzi na ten zapis Polska Organizacja Turystyczna opracowała i przyj
ę
ła
„Marketin-gow
ą
strategi
ę
Polski w sektorze turystyki na lata 2008–2015” jako instrument prowadzenia
polityki promocyjnej w tym zakresie.
Obecnie obowi
ą
zuj
ą
cy dokument rz
ą
dowy o charakterze strategicznym w zakresie turystyki
nie ma w swojej nazwie słowa „strategia”, cho
ć
niew
ą
tpliwie ni
ą
jest. Został przygotowany
zgodnie z metodyk
ą
tworzenia strategii, posiada jej struktur
ę
, jest instrumentem polityki
tury-stycznej. Przedstawiono misj
ę
, cele, obszary priorytetowe, sformułowane z udziałem
ś
rodowis-ka turystycznego, diagnoz
ę
gospodarki turystycznej, analiz
ę
SWOT, uwarunkowania rozwoju
turystyki, powi
ą
zania z innymi sektorami, wska
ź
niki realizacji,
ź
ródła finansowania, system
monitoringu.
KSZTAŁTOWANIE TURYSTYKI W REGIONACH NADMORSKICH W POLSCE
Dwa polskie regiony nadmorskie, czyli województwa pomorskie i zachodniopomorskie,
nale
żą
do najbardziej atrakcyjnych turystycznie regionów kraju. Charakteryzuj
ą
si
ę
znacznym
ruchem turystycznym, s
ą
najch
ę
tniej odwiedzane przez turystów krajowych i zagranicznych,
szczególnie w dłu
ż
szych podró
ż
ach. Stopie
ń
wykorzystania bazy noclegowej jest wysoki.
Specyfika tych regionów, a tak
ż
e wielowymiarowo
ść
oraz interdyscyplinarny charakter sektora
turystycznego determinuje konieczno
ść
oceny wpływu turystyki na rozwój regionu.
Prowadze-nie skutecznej polityki regionalnej, ze szczególnym uwzgl
ę
dnieniem turystyki, jest
uwarunko-wane zbadaniem wieloaspektowo
ś
ci, siły, kierunku, charakteru i dynamiki tego wpływu.
Bada-nie uwarunkowa
ń
rozwoju turystyki, identyfikacja kluczowych problemów i kierunków
zrówno-wa
ż
onego rozwoju konkurencyjnego regionu turystycznego, uwzgl
ę
dniaj
ą
cych jego
indywidu-alne cechy charakterystyczne, s
ą
podstaw
ą
tworzenia strategii regionalnych i lokalnych.
Województwa pomorskie i zachodniopomorskie, jako jednostki administracyjne, s
ą
regiona-mi poło
ż
onymi w północnej cz
ęś
ci Polski, nad Morzem Bałtyckim. Z punktu widzenia turystyki
nie s
ą
to obszary jednorodne. Granice województw nie pokrywaj
ą
si
ę
z granicami tzw.
regio-nów turystycznych. Od wielu lat prowadzona jest dyskusja w
ś
ród badaczy zajmuj
ą
cych si
ę
zagadnieniami zwi
ą
zanymi z delimitacj
ą
oraz nazewnictwem regionów turystycznych.
Domi-nuje podej
ś
cie, w którym wyznaczanie granic tych regionów uzale
ż
nione jest od kryteriów
fizjo-graficznych, czyli jest to obszar o wysokich walorach turystycznych, na których koncentruje si
ę
ruch turystyczny. Na tej podstawie ju
ż
w latach 60. XX wieku Mileska wyró
ż
niła 21 regionów
turystycznych (Kozak 2009 b). Natomiast według Lijewskiego i in. (1985) jest siedem du
ż
ych
regionów turystycznych. Przegl
ą
d wielu podobnych koncepcji podziału Polski na regiony
tury-styczne przedstawił Kruczek (2009). Niezale
ż
nie od autora, obszary w granicach województw
pomorskiego i zachodniopomorskiego s
ą
okre
ś
lane mi
ę
dzy innymi jako region: nadmorski,
Wybrze
ż
e, bałtycki, Pobrze
ż
e, pomorski, Pojezierze Pomorskie, ziemie (szczeci
ń
ska,
kosza-li
ń
ska, gda
ń
ska), makroregiony północno-zachodni i północno-
ś
rodkowy. Podziały te wynikaj
ą
głównie z aspektu geograficznego tych obszarów.
Wi
ę
kszo
ść
koncepcji delimitacji polskich regionów turystycznych nie uwzgl
ę
dniała regionów
administracyjnych (województw). Kozak (2009 b) wskazuje na centralizacj
ę
władzy
(ogranicza-j
ą
cej prowadzenie polityki rozwoju na szczeblu wojewódzkim) jako powód wcze
ś
niejszego
pomijania kryterium administracyjnego w wyznaczaniu regionów turystycznych. Układ
regio-nalny na poziomie województw ma szczególne znaczenie od 2007 roku w zakresie
dyspono-wania funduszami unijnymi na rozwój turystyki. Podej
ś
cie uto
ż
samiaj
ą
ce regiony turystyczne
z jednostkami podziału administracyjnego kraju (nie tylko województwa, ale równie
ż
powiaty
i gminy) popiera tak
ż
e Zmy
ś
lony (2008). Województwa pomorskie i zachodniopomorskie
uwa-ż
ane s
ą
jako dwa polskie regiony nadmorskie.
Dotychczas prowadzone były badania w zakresie turystyki, wskazuj
ą
c na jej osobliwo
ść
w regionach nadmorskich. Dotyczyły mi
ę
dzy innymi: oceny atrakcyjno
ś
ci turystycznej
woje-wództwa zachodniopomorskiego (Milewski 2005), identyfikacji regionów turystycznych, w tym
województw nadmorskich zachodniopomorskiego i pomorskiego (Godlewska-Majkowska 2009),
konkurencyjno
ś
ci regionów oferuj
ą
cych turystyk
ę
morsk
ą
na przykładzie województwa
pomor-skiego (Marciszewska 2008), analizy funkcjonowania gospodarki turystycznej w gminach
nad-morskich (Szwichtenberg 2006).
Rozwój polskich regionów nadmorskich, uwa
ż
anych za atrakcyjne turystycznie,
uwarunko-wany jest równie
ż
polityk
ą
morsk
ą
pa
ń
stwa. Według Christowej (2011), polityka morska, b
ę
d
ą
c
integraln
ą
cz
ęś
ci
ą
polityki gospodarczej pa
ń
stwa, okre
ś
la „strategiczne cele i kierunki
daleko-si
ęż
nych działa
ń
, prowadz
ą
cych do wszechstronnego i racjonalnego wykorzystania
nadmor-skiego poło
ż
enia kraju, z uwzgl
ę
dnieniem preferencji wynikaj
ą
cych z warunków politycznych,
społecznych i ekonomicznych”.
Dokument „Polityka morska Rzeczypospolitej Polskiej do 2020 roku”, b
ę
d
ą
cy w ko
ń
cowej
fazie projektowania, jest powi
ą
zany z nast
ę
puj
ą
cymi unijnymi i krajowymi dokumentami
strate-gicznymi:
1. „Zintegrowan
ą
polityk
ą
morsk
ą
Unii Europejskiej” COM (2007) 575;
2. „Długookresow
ą
strategi
ą
rozwoju kraju – Polska 2030. Trzecia fala nowoczesno
ś
ci”;
3. „
Ś
redniookresow
ą
strategi
ą
rozwoju kraju 2020 – Aktywne społecze
ń
stwo, konkurencyjna
gospodarka, sprawne pa
ń
stwo”;
4. Zintegrowanymi strategiami, dotycz
ą
cymi: innowacyjno
ś
ci i efektywno
ś
ci gospodarki, rozwoju
kapitału ludzkiego, rozwoju transportu, bezpiecze
ń
stwa energetycznego i
ś
rodowiska,
sprawne-go pa
ń
stwa, rozwoju kapitału społecznego, rozwoju regionalnego, zrównowa
ż
onego
rozwo-ju wsi, rolnictwa i rybactwa, rozworozwo-ju systemu bezpiecze
ń
stwa narodowego RP.
Jako jeden z kierunków rozwoju polskiej polityki morskiej wskazano zrównowa
ż
one
wyko-rzystanie zasobów naturalnych mórz i oceanów. W tym obszarze celem jest mi
ę
dzy innymi
rozwój turystyki morskiej i nadmorskiej.
Ze wzgl
ę
du na poło
ż
enie polskich regionów nadmorskich, istnieje potencjał rozwojowy
w obszarze turystyki na tych terenach. Dotyczy to zarówno turystyki morskiej, jak i
nadmor-skiej, czyli ró
ż
nych form turystyki realizowanej w pasie wybrze
ż
a. Do działa
ń
na rzecz turystyki
morskiej i nadmorskiej, wpisanych w projekt polityki morskiej, zaliczono (Polityka morska…,
2013):
1. Realizacj
ę
zada
ń
przedstawionych w „Kierunkach rozwoju turystyki do 2015 r.”;
2. Wspieranie rozwoju turystyki w strefach przygranicznych;
3. Rozwój i modernizacj
ę
portów oraz przystani morskich;
4. Rozwój i modernizacj
ę
infrastruktury niezb
ę
dnej do obsługi turystyki morskiej (promy,
wycieczkowce);
5. Wyznaczenie na morzu obszarów do bezpiecznego nurkowania w pobli
ż
u zatopionych
jednostek pływaj
ą
cych (nurkowanie wrakowe);
6. Wsparcie rozwoju nadmorskiego lecznictwa sanatoryjnego i rekreacyjnego;
7. Promocj
ę
i tworzenie ponadregionalnych produktów turystycznych;
8. Zapewnienie warunków zachowania i utrzymania podwodnego dziedzictwa kulturowego.
Wskazanie realizacji zada
ń
zgodnych z programem rozwoju turystyki, jako pierwszego
z działa
ń
dotycz
ą
cych turystyki w ramach polityki morskiej, potwierdza spójno
ść
dokumentów
strategicznych w tym zakresie.
Turystyka jako wa
ż
ny czynnik rozwoju regionalnego jest równie
ż
wskazywana w „Krajowej
strategii rozwoju regionalnego 2010–2020”. Jednym z wyzwa
ń
strategicznych jest
wykorzysta-nie potencjału turystycznego dla rozwoju. Zwrócono uwag
ę
na rosn
ą
c
ą
rol
ę
turystyki, jako
wa
ż
nej sfery aktywno
ś
ci gospodarczej i społecznej, szczególnie w regionach o najwi
ę
kszych
walorach turystycznych.
Natomiast w „Strategii rozwoju transportu do 2020 roku (z perspektyw
ą
do 2030 r.)” znaczenie
turystyki jest podkre
ś
lane w kontek
ś
cie jako
ś
ci systemu transportowego w Polsce, co pozwoli
na sprawniejsze i bezpieczniejsze przemieszczanie si
ę
osób, w tym turystów. Zapewni to
równie
ż
wi
ę
ksz
ą
dost
ę
pno
ść
komunikacyjn
ą
do obszarów o walorach turystycznych.
Plano-wanym kierunkiem interwencji w zakresie infrastruktury transportowej jest poprawa warunków
ż
eglugowych i nawigacyjnych oraz modernizacja infrastruktury na drogach wodnych o
znacze-niu turystycznym. W ramach zwi
ę
kszania udziału portów w rozwoju społeczno-gospodarczym
gmin i regionów portowych priorytetem rozwoju, zgodnie ze strategi
ą
, jest wzmacnianie
istnie-j
ą
cych funkcji gospodarczych oraz poszukiwanie nowych, zwi
ą
zanych z obsług
ą
, turystycznych
przewozów pasa
ż
erskich i
ż
eglarstwa.
Uprawianie turystyki jest bezpo
ś
rednio zwi
ą
zane z transportem, który umo
ż
liwia tury
ś
cie
dotarcie do miejsca docelowego oraz poruszanie si
ę
w obr
ę
bie odwiedzanego regionu. Usługi
transportowe nale
żą
do podstawowych usług turystycznych. Uwa
ż
ane s
ą
za dynamiczny
czynnik kształtowania ruchu turystycznego i jego obsługi (Gaworecki 2010). Sprawny system
transportowy mo
ż
e stymulowa
ć
rozwój turystyki, natomiast turystyka generuje
zapotrzebowa-nie na przewozy.
Nadrz
ę
dny charakter opracowania „Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku” powoduje,
ż
e jest
on wyznacznikiem do przygotowania dokumentów regionalnych w zakresie rozwoju turystyki,
takich jak strategie rozwoju województw, strategie rozwoju turystyki. Natomiast na ich
podstawie powstaj
ą
dokumenty ni
ż
szego szczebla, czyli strategie i programy gminne, miejskie,
powiatowe, uwzgl
ę
dniaj
ą
ce atuty i potencjał rozwojowy danego obszaru.
Podej
ś
cie strategiczne w programowaniu rozwoju regionalnego nawi
ą
zuje do stosowania
metod analizy strategicznej w ocenie uwarunkowa
ń
, konstruowaniu celów i wyznaczaniu
ś
cie
ż
ek rozwojowych. Przedmiotem analizy strategicznej, w wyniku której powstaje regionalna
strategia rozwoju, jest najcz
ęś
ciej województwo. Natomiast na szczeblu lokalnym tworzone s
ą
strategie rozwoju powiatu, gminy, a tak
ż
e miasta.
W województwach pomorskim i zachodniopomorskim zostały opracowane strategie ich
rozwoju do 2020 roku. Okres, na który zostały opracowane strategie, jest zgodny z
perspe-ktyw
ą
finansow
ą
Unii Europejskiej (2014–2020). W strategiach obu województw wskazano na
turystyk
ę
jako wa
ż
ny czynnik rozwoju tych regionów. Dalszy rozwój turystyki został
zaplano-wany w ramach przyszłych działa
ń
.
W „Strategii rozwoju województwa zachodniopomorskiego do 2020 roku” rozwój turystyki
zaplanowano w ramach celu „Wzrost konkurencyjno
ś
ci województwa w krajowym i
zagra-nicznym ruchu turystycznym” i rozpisano na działania dotycz
ą
ce:
1. Tworzenia warunków organizacyjnych i finansowych rozwoju infrastruktury turystycznej oraz
wydłu
ż
enia sezonu turystycznego;
2. Budowy powi
ą
za
ń
gospodarczych turystyki z innymi sektorami (w tym rolnictwem,
rybac-twem, le
ś
nictwem, gospodark
ą
morsk
ą
) w celu racjonalnego wykorzystania zasobów
natu-ralnych;
3. Rozwoju markowych produktów turystycznych;
5. Rozwoju narz
ę
dzi obsługi ruchu turystycznego, w tym regionalnego systemu informacji
turystycznej;
6. Promocji oferty turystycznej regionu;
7. Wzmacniania krajowej i mi
ę
dzynarodowej współpracy podmiotów, organizacji i instytucji
zaanga
ż
owanych w rozwój turystyki;
8. Poprawy stanu i wykorzystania bazy uzdrowiskowej.
Natomiast w „Strategii rozwoju województwa pomorskiego do 2020 roku” rozwój turystyki
zaplanowano w ramach celu „Unikatowa oferta turystyczna i kulturalna” i sformułowano nast
ę
-puj
ą
ce oczekiwane efekty:
1. Całoroczna, kompleksowa i atrakcyjna oferta turystyczna regionu;
2. Unikatowe walory naturalne wykorzystywane w sposób racjonalny;
3. Wzmocniony wizerunek regionu oraz wi
ę
ksza rozpoznawalno
ść
i spójno
ść
kluczowych
regionalnych marek turystycznych;
4. Silna współpraca pomi
ę
dzy podmiotami bran
ż
y turystycznej.
Rozwój turystyki na obszarach atrakcyjnych turystycznie musi by
ć
spójny z koncepcj
ą
rozwoju całego regionu. W regionach o wysokim stopniu rozwoju funkcji turystycznej zasadne
jest tworzenie dodatkowo strategii rozwoju turystyki jako odr
ę
bnego dokumentu. W obu
woje-wództwach zostały opracowane takie strategie, tzn. „Strategia rozwoju turystyki w
wojewódz-twie zachodniopomorskim do 2015 roku” oraz „Strategia rozwoju turystyki w wojewódzwojewódz-twie
pomor-skim w latach 2004–2013”. Trwaj
ą
prace nad aktualizacj
ą
dokumentów strategicznych dotycz
ą
-cych rozwoju turystyki. W województwie zachodniopomorskim w styczniu 2014 roku przyj
ę
to
„Audyt turystyczny województwa zachodniopomorskiego”, traktowany jako podstawa dalszych
prac nad „Strategi
ą
rozwoju turystyki w województwie zachodniopomorskim do 2020 roku”.
Proces programowania rozwoju turystyki, a tak
ż
e dokumenty b
ę
d
ą
ce jego wynikiem, ma
wpływ na kształtowanie turystyki w regionach, nie tylko nadmorskich. Istnienie dokumentów
strategicznych jest obowi
ą
zkiem, a zarazem mo
ż
e by
ć
bardzo dobrym narz
ę
dziem.
Niedos-tateczna
ś
wiadomo
ść
roli jak
ą
odgrywa program rozwoju w jego kształtowaniu mo
ż
e by
ć
kluczowym czynnikiem hamuj
ą
cym proces programowania. Do barier efektywnego
progra-mowania turystyki mo
ż
na zaliczy
ć
równie
ż
ograniczon
ą
dost
ę
pno
ść
statystyki w zakresie
turystyki, a tak
ż
e bardzo silne powi
ą
zania mi
ę
dzysektorowe.
WNIOSKI
1. Programowanie rozwoju turystyki jest integraln
ą
cz
ęś
ci
ą
polityki turystycznej zgodnej z
konce-pcj
ą
rozwojow
ą
regionu, uwzgl
ę
dniaj
ą
c
ą
powi
ą
zanie mi
ę
dzysektorowe. Natomiast istnienie
programu determinuje realizacj
ę
zbioru zało
ż
onych celów strategicznych.
2. Proces programowania, obejmuj
ą
cy wszystkie fazy, jest długotrwały, ci
ą
gły oraz zale
ż
ny od
funkcji jakie ma spełnia
ć
program.
3. Opracowywanie wieloletnich strategii, z uwzgl
ę
dnieniem silnych i słabych stron gospodarki
turystycznej, jest wa
ż
nym czynnikiem rozwoju regionu atrakcyjnego turystycznie.
4. Rozwój dwóch polskich regionów nadmorskich, b
ę
d
ą
cych obszarami o znacznym ruchu
turystycznym, zale
ż
y równie
ż
od kompleksowo planowanej oraz skutecznie prowadzonej
polityki morskiej i transportowej.
PI
Ś
MIENNICTWO
Alejziak W. 2003. Perspektywy i kierunki rozwoju badań naukowych nad turystyką, w: Kierunki rozwoju badań naukowych w turystyce. Red. G. Gołembski. Warszawa, PWN, 241.
Christowa C. 2011. Systemy zarządzania i eksploatacji w polskich portach morskich (ze szczególnym uwzględnieniem portów w Szczecinie i Świnoujściu). Szczecin, Wydaw. Nauk. Akad. Mor., 69–70. Gaworecki W.W. 2010. Turystyka. Warszawa, PWE, 291–292.
Godlewska-Majkowska H. 2009. Regiony turystyczne, w: Atrakcyjność inwestycyjna regionów Polski a kształtowanie lokalnych i regionalnych specjalizacji gospodarczych. Red. H. Godlewska-Majkowska. Warszawa, Oficyna Wydaw. Szkoły Głównej Handlowej, 158–163.
Gołembski G. 2009. Budowa strategii rozwoju turystyki w regionach, w: Kompendium wiedzy o turysty-ce. Red. G. Gołembski, Warszawa, PWN, 396.
Kierunki rozwoju turystyki do 2015 r. 2008. Dokument rządowy przyjęty przez Radę Ministrów. Warszawa, Ministerstwo Sportu i Turystki.
Kozak M.W. 2009 a. Turystyka i polityka turystyczna a rozwój: między starym a nowym paradygmatem. Warszawa, Scholar, 203.
Kozak M.W. 2009 b. Regiony turystyczne: aspekty użyteczności pojęcia. Kraków, Folia Turist. 21, 190–194. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010–2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie. 2010.
Dokument rządowy przyjęty przez Radę Ministrów. Warszawa, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Kudłacz T. 1999. Programowanie rozwoju regionalnego. Warszawa, PWN, 11–112.
Kudłacz T. 2007. Wybrane problemy programowania rozwoju jednostek terytorialnych, w: Problemy gospodarki regionalnej i polityki ekonomicznej. Red. K. Górka. Kraków, Wydaw. AE, 112.
Kudłacz T. 2008. Programowanie gospodarki regionalnej i lokalnej, w: Gospodarka regionalna i lokalna. Red. Z. Strzelecki. Warszawa, PWN, 129–147.
Kruczek Z. 2009. Region turystyczny jako przedmiot edukacji. Kraków, Folia Turist. 21, 59–61. Kruczek Z., Zmyślony P. 2010. Regiony turystyczne. Kraków, Wydaw. PROKSENIA, 155.
Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J. 1985. Geografia turystyki Polski. Warszawa, PWE, 193. Marciszewska B. 2008. Oferta turystyki morskiej a konkurencyjność regionu na przykładzie
wojewódz-twa pomorskiego, w: Turystyka jako czynnik wzrostu konkurencyjności regionów w dobie globalizacji. Red. G. Gołembski. Poznań, Wydaw. Akad. Ekon., 93–99.
Markowski T. 2001. Zasady polityki i finansowania rozwoju regionalnego, w: Ekonomiczne i ś rodowisko-we aspekty zarządzania rozwojem miast i regionów. Red. T. Markowski i D. Stawasz. Łódź, Wydaw. Uniw. Łódzkiego, 71–72.
Milewski D. 2005. Regionalne uwarunkowania rozwoju turystyki na przykładzie województwa zachodnio-pomorskiego. Szczecin, Wydaw. Nauk. Uniw. Szczec., 90–156.
Panasiuk A. 2009. Polityka turystyczna, w: Strategie rozwoju turystyki w regionie. Red. B. Meyer i D. Milewski, Warszawa, PWN, 140.
Polityka morska Rzeczypospolitej Polskiej do 2020 r. 2013. Projekt dokumentu rządowego. Warsza-wa, Międzyresortowy zespół ds. polityki morskiej RP.
Potoczek A. 2003. Polityka regionalna i gospodarka przestrzenna. Toruń, Wydaw. Agencja TNOiK i Centrum Kształcenia i Doskonalenia Kujawscy, 27.
Strahl D. 1990. Metody programowania rozwoju społeczno-gospodarczego. Warszawa, PWE, 14–24. Strategia Rozwoju Transportu do 2020 r. (z perspektywą do 2030 r.). 2013. Dokument rządowy
przyjęty przez Radę Ministrów. Warszawa, Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej.
Strojny J. 2010. Region – polityka regionalna. Rzeszów, Oficyna Wydaw. Politech. Rzeszowskiej, 80. Szostak D. 2007. Polityka turystyczna, w: Ekonomika turystyki. Red. A. Panasiuk. Warszawa, PWN, 159. Szymla Z. 2000. Determinanty rozwoju regionalnego. Wrocław, Wydaw. Ossolineum, 86.
Szwichtenberg A. 2006. Gospodarka turystyczna polskiego wybrzeża. Koszalin, Wydaw. Politech. Koszalińskiej, 189–252.
Wodejko S. 1997. Ekonomiczne zagadnienia turystyki. Warszawa, Prywatna Wyższa Szkoła Handlowa, 170. Zmyślony P. 2008. Partnerstwo i przywództwo w regionie turystycznym. Poznań, Wydaw. AE, 12–15.
