Kilka uwag o interglacjale mazowieckim we wschodniej Polsce

Kilka uwag o interglacjale mazowieckim we wschodniej Polsce

Hanna Winter

Some remarks on the Mazovian Interglacial in Eastern Poland. Prz. Geol., 56: 225–231.

A b s t r a c t . Eastern Poland is a region, where a lot of sites with detailed palynological records of the Mazovian (Holsteinian) Interglacial are located. The pollen succession of this interglacial in Eastern Poland has specific fea-tures: high proportions of Pterocarya pollen, the occurrence of Parrotia pollen and a distinct share of pollen of other exotic taxa, among others: Juglans, Ilex, Celtis, Buxus and Vitis. Palynological studies reveal variability pro-portions of Taxus in the Ma IV Taxus-Picea-Alnus zone. The presence of intra-interglacial cooling is distinct in sed-iments of this age.

Keywords: palynology, Pterocarya, Parrotia, Mazovian Interglacial, Eastern Poland

Stanowiska osadów jeziornych zawieraj¹cych zapis mazowieckiej sukcesji py³kowej s¹ doœæ powszechne w Polsce wschodniej (ryc. 1). Wyniki analizy py³kowej osa-dów z wielu stanowisk tego interglacja³u (Biñka & Nity-choruk, 1995, 1996; Biñka i in., 1987; S³owañski & Borów-ko-D³u¿akowa, 1991; Janczyk-Kopikowa, 1981, 1996; Krupiñski, 1995; Pidek, 2003; Sobolewska, 1975; Winter, 1991, 2006; Winter & Lisicki, 1994) umo¿liwiaj¹ uchwy-cenie ró¿nic regionalnych w mazowieckiej sukcesji py³kowej i przeœledzenie zmiennoœci taksonomicznej oraz procentowego udzia³u taksonów charakterystycznych dla tej¿e sukcesji.

Flora py³kowa interglacja³u mazowieckiego charakte-ryzuje siê wspó³wystêpowaniem py³ku drzew Picea/Alnus i Carpinus/Abies, kolejnoœci¹ pojawiania siê ich w sukcesji py³kowej, du¿ym udzia³em py³ku cisa (Taxus) oraz obfi-toœci¹ egzotycznych taksonów termofilnych, reprezento-wanych przez py³ek takich drzew i krzewów, jak Pteroca-rya, Celtis, Juglans, Ilex aquifolium, CaPteroca-rya, Parrotia, Buxus i Vitis, oraz roœlin wodnych, takich jak Brasenia, Trapa i Azolla filiculoides.

Pocz¹tkowo interglacja³ mazowiecki by³ uwa¿any za interglacja³ ch³odny, o czym mia³a œwiadczyæ przewaga py³ku drzew iglastych nad liœciastymi w diagramach py³kowych (Szafer, 1953), chocia¿ ju¿ wówczas oznacza-no szcz¹tki roœlin o wy¿szych wymaganiach klimatycz-nych, np. Brasenia, Trapa, Dulichium, Aldrovanda i Stratiotes, oraz py³ek Vitis (Sobolewska, 1954).

W miarê wykonywania coraz wiêkszej liczby badañ osadów zawieraj¹cych zapis sukcesji roœlin interglacja³u mazowieckiego we wschodniej Polsce coraz czêœciej ozna-czano py³ek taksonów egzotycznych: Pterocarya (Biñka & Nitychoruk, 1995, 1996; Janczyk-Kopikowa, 1996; Kru-piñski, 1995a; Stachurska, 1955, 1957, 1961a, b; Winter, 1991), Carya (Janczyk-Kopikowa, 1996), Celtis (Biñka & Nitychoruk, 1995, 1996; S³owañski & Borówko-D³u¿ako-wa, 1991; Krupiñski, 1995a; Winter, 1991; Winter & Lisic-ki, 1998), Juglans (KrupiñsLisic-ki, 1995; Stachurska, 1957, 1961a; Winter, 1991), Buxus (Biñka & Nitychoruk, 1995, 1996; Biñka i in., 1987; S³owañski & Borówko-D³u¿akowa, 1991; Janczyk-Kopikowa, 1981, 1996; Krupiñski, 1995a; Pidek, 2003; Sobolewska, 1975; Winter, 1991, 2006), Ilex (Biñka i in., 1987; Krupiñski, 1995a; Sobolewska, 1952; Winter, 1991), Vitis (Biñka & Nitychoruk, 1995, 1996; Jan-czyk-Kopikowa, 1996; Krupiñski, 1995a; Pidek, 2003;

Winter, 1991). Znajdowano te¿ pojedyncze ziarna py³ku ligustra (Ligustrum) i perukowca podolskiego (Rhus cotinus) (Biñka & Nitychoruk, 1995, 1996). Taksonami szczególnie zwi¹zanymi z t¹ sukcesj¹ s¹: jod³a (Abies), cis (Taxus) oraz egzotyczny skrzyd³orzech (Pterocarya), a w Polsce po³ud-niowo-wschodniej bardzo wa¿nym ciep³olubnym elemen-tem flory py³kowej jest Parrotia. Skrzyd³orzech ma du¿e znaczenie dla stratygrafii plejstocenu Polski, poniewa¿ py³ek tego drzewa zosta³ wyró¿niony jedynie w osadach intergla-cja³u mazowieckiego (Biñka & Nitychoruk, 1995, 1996; Biñka i in., 2003; Pidek, 2003; Ma³ek & Pidek, 2007).

W celu uchwycenia odrêbnoœci we florze py³kowej i jej sukcesji w interglacjale mazowieckim we wschodniej Pol-sce, analizie poddano profile, w których zosta³y wykonane szczegó³owe badania palinologiczne i profile maj¹ce du¿e znaczenie stratygraficzne.

Palinostratygrafia

Palinostratygraficzny podzia³ interglacja³u mazowiec-kiego (Krupiñski, 1995a, 2000) zosta³ opracowany na pod-stawie profili stanowisk z po³udniowego Podlasia. Jednak zasiêg wydzielonych poziomów i podpoziomów czêsto jest lokalny, przez co nie maj¹ one odpowiedników w innych profilach z tej czêœci Polski. Sprawia to, ¿e podzia³ jest zbyt szczegó³owy i trudny do zastosowania nie tylko na terenie ca³ej Polski, ale tak¿e na jej wschodnim obszarze. Brak wyodrêbnienia poziomu z tak charakterystycznym dla tego terenu drzewem, jakim jest Pterocarya, równie¿ nie spe³nia wymagañ palinostratygraficznych.

W celu unifikacji i syntezy wydzielono oraz krótko opisano regionalne poziomy py³kowe Ma R PAZ intergla-cja³u mazowieckiego Polski wschodniej (tab. 1). Maksy-malny udzia³ py³ku poszczególnych taksonów odniesiono do regionalnych poziomów py³kowych Ma R PAZ.

Wybrane taksony

Cis (Taxus). Rola cisa w interglacjale mazowieckim, zarówno we florze py³kowej, jak i zbiorowiskach leœnych, by³a ju¿ wielokrotnie dyskutowana (Krupiñski, 1995a, b; Janczyk-Kopikowa, 1991). Przegl¹d stanowisk z Polski wschodniej dostarcza informacji o bardzo zmiennym udziale tego taksonu w sukcesji py³kowej tego rejonu (ryc. 2) w poziomie Ma IVTaxus-Picea-Alnus R PAZ. Najwiêkszy udzia³ py³ku cisa stwierdzono w profilach z rejonu Polski po³udniowo-wschodniej, szczególnie rejonu Bia³ej Podlaskiej: Bia³a Podlaska, Grabanów, Komarno, 1

Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; hanna.winter@pgi.gov.pl

0 100km R O S J A R U S S I A L IT_W A LITHUANIA BIA£ORUŒ BELARUS UKRAINA UKRAINE S £ O W A C J A S L O VA K I A Bia³a Podlaska Wis³a 50 Wis³a San _Tanew Wieprz Pilica Bug Narew Pisa Biebr za Wylezin Przytulin Poznañ Krêpa Brus W³odawa Ruda Krêpiec Nowiny ¯ukowskie Biedaszki Pyrnowo Koczarki Budziska Goleñ Wêgorzewo Gawrych-Ruda Krzy¿ewo Augustów Komarno Ossówka Wilczyn Kali³ów Grabanów Hrud Woskrzenice Bia³a Podlaska Rossosz _{0 10km} Krzna ROSJA RUSSIA LITW A LITHUANIA BIA£ORUŒ BELARUS UKRAINA_UKRAINE S£OWACJA SLOVAKIA

POLSKA

POLAND

stanowiska osadów interglacja³u mazowieckiego

sites of the Mazovian (Holsteinian) deposits

stanowiska osadów interglacja³u mazowieckiego przykryte glin¹ zwa³ow¹

sites of the Mazovian (Holsteinian) deposits covered by glacial till Adamówka

Klukówka

Zielawa

Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk z zapisem mazowieckiej sekwencji py³kowej w Polsce wschodniej Fig. 1. Locality of sites with records of the Mazovian (Holsteinian) pollen sequence in the Eastern Poland

Ossówka (Krupiñski, 1995a, 2000), Woskrzenice, Kali³ów (Biñka & Nitychoruk, 1995, 1996) oraz Wy¿yny Lubelskiej: Krêpiec (Janczyk-Kopikowa, 1981) i Brus (Pidek, 2003). Znane s¹ jednak profile z omawianego obszaru, a nale¿¹ do nich: Poznañ (Winter, 1991), Przytulin (Winter, 2006) i Adamówka (Biñka i in., 1987), w których jego udzia³ nie przekracza 10%. Jeszcze mniejsz¹ rolê odgrywa py³ek cisa w profilach z Polski pó³nocno-wschodniej, gdzie najwiêkszy udzia³ osi¹ga w profilu z Krzy¿ewa (Janczyk-Kopikowa, 1996). W innych profilach ma bardzo ma³y udzia³ albo jest stwierdzany sporadycznie: Augustów (Ber, 2000; Borów-ko-D³u¿akowa, 1972), Koczarki (S³owañski & Borówko-D³u-¿akowa, 1991) i Budziska (Winter, 2002). Takie zró¿nicowa-nie mo¿e wynikaæ z mzró¿nicowa-niejszego stopnia rozpoznania osa-dów lub zdecydowanie bardziej kontynentalnego klimatu w pó³nocno-wschodniej Polsce ni¿ w po³udniowo-wschodniej. Zagadnieniem dyskusyjnym pozostaje brak py³ku cisa w Wêgorzewie (Sobolewska, 1975). Jako nieuzasadnion¹ nale¿y odrzuciæ sugestiê o przynale¿noœci tej sukcesji do interglacja³u starszego od interglacja³u mazowieckiego (Krupiñski, 2000). Pomimo braku cisa diagram z Wêgorze-wa nosi bezsprzeczne cechy sukcesji mazowieckiej — przede wszystkim charakteryzuje go obecnoœæ py³ku Pte-rocarya.

Równie¿ wyniki badañ osadów Jeziora Miko³ajskiego (Ralska-Jasiewiczowa, 1966) wskazuj¹ na bardzo nik³y udzia³ py³ku cisa w holocenie. Pojedyncze ziarna py³ku cisa s¹ notowane w osadach holoceñskich z Wigier, cho-cia¿ wspó³czeœnie wystêpuje on na terenie Pojezierza Suwalskiego (Krupiñski i in., 2004). Przyczynami braku lub sporadycznego wystêpowania tego drzewa w drzewo-stanach mog³y byæ nieodpowiednie warunki klimatyczne (zbyt zimne zimy) lub zbyt niska wêglanowoœæ gleb. Cis wymaga gleb wapiennych, wilgotnych i g³êbokich (Toma-nek, 1994). Jakiekolwiek by³y tego przyczyny, drzewo to odgrywa³o niewielk¹ rolê w zbiorowiskach leœnych intergla-cja³u mazowieckiego na obszarze Wielkich Jezior Mazur-skich. Inaczej nale¿y spojrzeæ na brak cisa w diagramach z Polski po³udniowo-wschodniej, a œciœlej z Nowin ¯ukow-skich (Dyakowska, 1952) i W³odawy (Stachurska, 1957). Prawdopodobnie przyczyn¹ braku Taxus w tych profilach by³a trudna oznaczalnoœæ py³ku tego taksonu. W profilu z Ciechanek Krzesimowskich (Brem, 1953) zosta³o ozna-czone nasienie cisa, co œwiadczy o jego obecnoœci w lasach interglacja³u mazowieckiego.

Grab (Carpinus) i jod³a (Abies). Dla sukcesji intergla-cja³u mazowieckiego wa¿nymi drzewami s¹ grab (Carpi-nus) i jod³a (Abies). Pojawiaj¹ siê krzyw¹ ci¹g³¹ prawie Table 1. Description of regional pollen assemblages of the Ma R PAZ distinguished for the Mazovian Interglacial in Eastern Poland

Nazwa regionalnego poziomu py³kowego Ma R PAZ Regional pollen assemblage zones Ma R PAZ

Charakterystyka Ma R PAZ Characteristic of Ma R PAZ

Ma IXPinus-Betula dominuje py³ek Pinus; udzia³ Betula stopniowo roœnie_{Pinus pollen is dominant; proportions of Betula gradually increase}

Ma VIIIPinus-Picea zanika py³ek Pterocarya; wzrasta udzia³ Pinus; nadal wystêpuje Picea_{pollen of Pterocarya is absent; proportions of Pinus rise; Picea pollen is still present}

Ma VIIPicea-Pterocarya

poziom z najwiêkszym udzia³em Pterocarya; roœnie udzia³ Pinus i Picea; maleje udzia³ Abies, Carpinus, Quercus i Corylus

zone with maximum proportions of Pterocarya; proportions of Pinus and Picea increase, and proportions of Abies, Carpinus, Quercus, Corylus pollen decrease

Ma VIAbies-Carpinus

poziom z du¿ym udzia³em Abies i Carpinus; wyraŸny udzia³ Quercus i Corylus; nadal wystêpuje py³ek Taxus, a zanika Picea, Fraxinus i Ulmus; pojawia siê py³ek Buxus,

Juglans i Ilex aquifolium; w niektórych profilach wystêpuje py³ek Parrotia;

w górnej czêœci poziomu pojawia siê Pterocarya

zone with high proportions of Abies i Carpinus; a distinct increase of proportions of Quercus and Corylus; taxus is present, but Picea, Fraxinus and Ulmus are absent; pollen of Buxus, Juglans and Ilex aquifolium appears; in the upper part of the zone Pterocarya occurs; pollen of Parrotia is found in some profiles

Ma VPinus

poziom, w którym spada udzia³ Taxus; roœnie udzia³ Pinus; pojawia siê py³ek Larix; roœnie udzia³ Betula i NAP

zone in which proportions of Taxus decrease; proportions of Pinus and Betula pollen increase; pollen of Larix occurs; NAP proportions increase

Ma IVTaxus-Picea-Alnus

poziom z maksymalnym udzia³em Taxus i wyraŸn¹ obecnoœci¹ Alnus i Picea; udzia³ drzew liœciastych nadal ma³y

zone with the highest proportions of Taxus; pollen of Alnus and Picea is present at significant proportions; pollen of the thermophilous trees has low proportions

Ma IIIPicea-Alnus

poziom z wyraŸnym udzia³em Picea i Alnus; wzrasta udzia³ py³ku drzew termofilnych: Fraxinus, Ulmus, Tilia, Quercus oraz Corylus; w górnej czêœci poziomu pojawia siê py³ek Hedera i Viscum

zone with distinct proportions of Picea and Alnus; proportion of pollen of theromophilous trees Fraxinus, Ulmus, Tilia, Quercus as well as Corylus increase; Hedera and Viscum are noted in the upper part of the zone

MA IIPinus-Betula

poziom z dominuj¹cym udzia³em py³ku Pinus i spadaj¹cym Betula; ma³y udzia³ Juniperus i NAP

zone with dominant Pinus pollen and decreasing proportions of Betula; the low proportions of Juniperus and NAP

Ma IBetula-Pinus

Ma I bBetula-NAP poziom z bardzo wyraŸnym udzia³em py³ku Betula i mniejszym Pinus oraz Juniperus i py³kiem NAP; w niektórych profilach mo¿na wyró¿niæ podpoziom z dominacj¹ Betula

zone with high proportions of Betula pollen and lesser proportions of Pinus, and with presence of Juniperus and NAP; a subzone with dominant Betula could be

distinguished in some profiles Ma I aPinus-Betula

równoczeœnie w poziomie Ma VIAbies-Carpinus R PAZ. W profilach z Polski pó³nocno-wschodniej py³ek jod³y ma wiêkszy udzia³ procentowy ni¿ py³ek graba (Goleñ Koczar-ki, Krzy¿ewo, Augustów). Jedynie w profilach z Wêgorze-wa i Krzy¿oWêgorze-wa py³ek graba osi¹ga iloœciow¹ przeWêgorze-wagê nad py³kiem jod³y. Odwrotna tendencja wystêpuje w wiêkszo-œci stanowisk z Polski po³udniowo-wschodniej, w których jest notowana przewaga py³ku graba nad jod³¹, chocia¿ nie we wszystkich stanowiskach (ryc. 3 i 4).

Bardzo wyraŸny udzia³ jod³y, przekraczaj¹cy 50%, w zbiorowiskach leœnych w poziomach z grabem jest cha-rakterystyczny tylko dla interglacja³u mazowieckiego. W interglacjale augustowskim jod³a odgrywa³a minimaln¹ rolê w pó³nocno-wschodniej Polsce (Winter, 2001). W sukcesji ferdynandowskiej udzia³ Abies jest zwi¹zany z pierwszym interglacja³em, w którym albo brak py³ku graba, albo wystêpuje on œladowo (Janczyk-Kopikowa, 1991; Mama-kowa, 2003; Pidek, 2003). WyraŸny udzia³ tego drzewa we florze m³odszego interglacja³u jest zarejestrowany w profi-lu z Brusa (Pidek, 2003).

Skrzyd³orzech (Pterocarya). Dochodz¹cy do 10% udzia³ py³ku skrzyd³orzecha (Pterocarya) we florze py³kowej sukcesji mazowieckiej Ma VII

Picea-Pteroca-rya R PAZ (ryc. 5) stanowi ewenement we florach

intergla-cjalnych plejstocenu glacjalnego Polski. W interglacjale

eemskim i zbójnieñskim py³ek tego drzewa w ogóle nie jest notowany, a w ferdynandowskim i augustowskim wystê-puje sporadycznie — jego udzia³ nie przekracza 0,5%. Py³ek Pterocarya jest natomiast wa¿nym elementem flor py³kowych pliocenu i plejstocenu przedglacjalnego (Stu-chlik, 1994; Winter, 1997). W interglacjale mazowieckim udzia³ tego py³ku w profilach z Polski jest zmienny — poja-wia siê u schy³ku poziomu Ma R PAZ VIAbies-Carpinus i kontynuuje wystêpowanie w poziomie R PAZ Ma VII

Picea-Pterocarya, zwi¹zanym z ponownym wzrostem udzia³u

py³ku Picea. Podobnie przedstawiaj¹ siê diagramy ze wschod-nich Niemiec, w których pojawienie siê Pterocarya jest skorelowane ze wzrostem udzia³u œwierka (Erd i in., 1987). Wystêpowanie py³ku skrzyd³orzecha ma szczególnie du¿¹ wartoœæ diagnostyczn¹ dla profili z Polski pó³noc-no-wschodniej, takich jak: Wêgorzewo, Budziska i Koczar-ki, w których, jak wspominano, cis nie pojawia siê w ogóle lub jest go bardzo ma³o. Niewielki udzia³ Pterocarya odno-towano w profilach z Krzy¿ewa i Augustowa.

Dla po³udniowo-wschodniej Polski, szczególnie okolic Bia³ej Podlaskiej, charakterystyczny jest du¿y udzia³ py³ku skrzyd³orzecha, dochodz¹cy do 10% (Krupiñski, 1995). Tak du¿y udzia³ py³ku skrzyd³orzecha nie jest notowany w innych stanowiskach Polski œrodkowej i zachodniej ani te¿ w innych interglacja³ach. Analizuj¹c udzia³ Pterocarya we florze interglacja³u mazowieckiego z tej czêœci Polski, mo¿na

0 100km R O S J A R U S S I A L ITW A LITHUANIA BIA£ORUŒ BELARUS UKRAINA UKRAINE S £ O W A C J A S L O VA K I A Bia³a Podlaska Wis³a 50 Wis³a San _Tanew Wieprz Pilica Bug Narew Pisa Biebr za Przytulin Poznañ Brus W³odawa Krêpiec Nowiny ¯ukowskie Koczarki Budziska Wêgorzewo Krzy¿ewo Augustów Adamówka Klukówka Zielawa Komarno Ossówka Wilczyn Kali³ów Woskrzenice Bia³a Podlaska 0 10km Krzna Grabanów 0 – 10% 10 – 20% 20 – 30% 30 – 40% 40 – 50% > 50%

Carpinus

Ryc. 3. Udzia³ py³ku Carpinus w poziomie Ma R PAZ VI Abies-Carpinus

Fig. 3. Proportion of Carpinus pollen in the zone Ma VI R PAZ Abies-Carpinus 0 100km R O S J A R U S S I A L ITW A LITHUANIA BIA£ORUŒ BELARUS UKRAINA UKRAINE S £ O W A C J A S L O VA K I A Bia³a Podlaska Wis³a 50 Wis³a San _Tanew Wieprz Pilica Bug Narew Pisa Biebr za Przytulin Poznañ Brus W³odawa Krêpiec Nowiny ¯ukowskie Koczarki Budziska Wêgorzewo Krzy¿ewo Augustów Adamówka Zielawa Komarno Ossówka Wilczyn Kali³ów Woskrzenice Bia³a Podlaska Krzna Grabanów

Taxus

Ryc. 2. Udzia³ py³ku Taxus w poziomie Ma IV R PAZ Taxus-Pi-cea-Alnus

Fig. 2. Proportion of Taxus pollen in the zone Ma IV R PAZ Taxus-Picea-Alnus

stwierdziæ, ¿e jego szczególnie wysokie wartoœci s¹ charak-terystyczne dla obszaru przygranicznego z Bia³orusi¹.

Zachowanie py³ku skrzyd³orzecha w diagramach sta-nowi ciekawe zagadnienie, bowiem pojawia siê on nadal w poziomie z dominuj¹c¹ sosn¹ — Ma IXPinus-Betula R PAZ (Biñka & Nitychoruk, 1995, 1996; Biñka i in., 1987), a nawet wystêpuje w poziomach nale¿¹cych do zlodowace-nia (Janczyk-Kopikowa, 1996).

Nale¿¹cy do Pterocarya py³ek z profilu we W³odawie na podstawie pomiarów zosta³ zaliczony do gatunków P. ste-noptera i P. fraxinifolia (Stachurska, 1955), a ze stanowiska w Susznie — do P. stenoptera i P. rhoifolia (Stachurska, 1960). Jednak analiza wspó³czesnego py³ku Pterocarya wykaza³a, ¿e nie jest mo¿liwe okreœlenie, do jakiego gatun-ku nale¿y py³ek oznaczany w profilach interglacja³u mazo-wieckiego, poniewa¿ cechy gatunkowe s¹ trudne do uchwycenia (Stachurska, 1961a). Niemniej Œrodoñ (1955) i Mamakowa (1998) oznaczyli orzeszki nale¿¹ce do Ptero-carya fraxinifolia. To znaczy, ¿e na pewno co najmniej ten gatunek by³ reprezentowany we florze py³kowej intergla-cja³u mazowieckiego.

Wspó³czeœnie skrzyd³orzech, reprezentowany przez Pterocarya carpinifolia, wystêpuje w Europie jedynie w œrodkowym Kaukazie i Armenii, na terenach o wysokich opadach, siêgaj¹cych nawet 2000 mm rocznie, i równo-miernie roz³o¿onych w ci¹gu ca³ego roku (Berg, 1962).

Jest on sk³adnikiem lasów porastaj¹cych doliny rzeczne. Wysokoœæ, do jakiej pojawia siê w drzewostanach, docho-dzi do 750 m n.p.m.

W diagramach py³kowych skrzyd³orzech pojawia siê w poziomie pooptymalnym Ma VIIPicea-Pterocarya R PAZ, w którym jednoczeœnie wzrasta udzia³ œwierka. Prawdopo-dobnie py³ek Picea nale¿y do Picea obovata. Drzewo to wymaga co najmniej 450 mm opadów rocznie (Tranquilli-ni, 1979). Wzrost udzia³u py³ku Picea wskazuje na zwiêk-szon¹ iloœæ opadów, które doprowadzi³y do powstania terenów podmok³ych. Sprzyjaj¹ce warunki edaficzne pozwoli³y na wkroczenie skrzyd³orzecha w zbiorowiska leœne. Jednak wa¿nym czynnikiem umo¿liwiaj¹cym ekspansjê tego drze-wa musia³a byæ odpowiednia temperatura.

Wspó³czeœnie w Europie Picea abies i Pterocarya fraxi-nifolia nie wystêpuj¹ w tych samych lasach, ale w plejstoce-nie przedglacjalnym ich wspó³wystêpowaplejstoce-nie by³o czêste (Stuchlik, 1994; Ravazzi & Strick, 1995; Winter, 1997).

Dyskusja

Odtwarzanie warunków klimatycznych na podstawie badañ palinologicznych jest szeroko wykorzystywane. Do estymacji paleotemperatur i okreœlenia warunków klima-tycznych zastosowano metodê roœlinnych indykatorów klimatycznych (climatic indicator plants), bazuj¹c¹ na wiedzy

0 100km R O S J A R U S S I A L ITW A LITHUANIA BIA£ORUŒ BELARUS UKRAINA UKRAINE S £ O W A C J A S L O VA K I A Bia³a Podlaska Wis³a 50 Wis³a San _Tanew Wieprz Pilica Bug Narew Pisa Biebr za Przytulin Poznañ Brus W³odawa Krêpiec Nowiny ¯ukowskie Koczarki Budziska Wêgorzewo Krzy¿ewo Augustów Adamówka Zielawa Komarno Ossówka Wilczyn Kali³ów Woskrzenice Bia³a Podlaska Grabanów

Pterocarya

Ryc. 5. Udzia³ py³ku Pterocarya w poziomie Ma R PAZ VII Picea-Pterocarya

Fig. 5. Proportion of Pterocarya pollen in the zone Ma VII R PAZ Picea-Pterocarya 0 100km R O S J A R U S S I A L ITW A LITHUANIA BIA£ORUŒ BELARUS UKRAINA UKRAINE S £ O W A C J A S L O VA K I A Bia³a Podlaska Wis³a 50 Wis³a San _Tanew Wieprz Pilica Bug Narew Pisa Biebr za Przytulin Poznañ Brus W³odawa Krêpiec Nowiny ¯ukowskie Koczarki Budziska Wêgorzewo Krzy¿ewo Augustów Adamówka Klukówka Zielawa Komarno Ossówka Wilczyn Kali³ów Woskrzenice Bia³a Podlaska Krzna Grabanów

Abies

Ryc. 4. Udzia³ py³ku Abies w poziomie Ma R PAZ VI Abies-Car-pinus

Fig. 4. Proportion of Abies pollen in the zone Ma VI R PAZ Abies-Carpinus

o wymaganiach klimatycznych roœlin ¿yj¹cych obecnie, i za-³o¿eniu, ¿e wymagania roœlin ¿yj¹cych w przesz³oœci nie odbiega³y znacznie od wymagañ roœlin wspó³czesnych (Granoszewski, 2003; Iversen, 1944; Kolstrup, 1994; Litt, 1996; Wasylikowa, 1964; Zagwijn, 1996). Wykorzystuj¹c tê metodê odtworzono przypuszczalne temperatury mie-si¹ca najcieplejszego (lipca) i najch³odniejszego (stycznia), analizuj¹c wspó³czesne wymagania wybranych taksonów.

Jak ju¿ wspomniano, obecnie skrzyd³orzech roœnie w Europie jedynie w Gruzji, Armenii i Azerbejd¿anie, na terenach o opadach osi¹gaj¹cych nawet 2000 mm rocznie i równomiernie roz³o¿onych w ci¹gu roku, gdzie jest sk³adnikiem lasów porastaj¹cych doliny rzeczne (Berg, 1962). Skrzyd³orzech jest równie¿ wa¿nym sk³adnikiem lasów prowincji euxino-hyrcaniañskiej, wyró¿nionej w czêœci eurosyberyjskiej Iranu. Prowincja ta obejmuje wybrze¿e Morza Kaspijskiego i pó³nocne stoki gór Alborz, stanowi¹ce przed³u¿enie Niziny Lankorañskiej.

W diagramach py³kowych skrzyd³orzech pojawia siê w poziomie Ma VIIPicea-Pterocarya R PAZ, w którym wzrasta udzia³ œwierka. Py³ek Picea nale¿y prawdopodobnie do drzewa Picea abies, które wymaga co najmniej 450 mm opadów rocznie (Tranquillini, 1979). Wzrost udzia³u Picea wskazuje na zwiêkszon¹ iloœæ opadów i wystêpowanie tere-nów podmok³ych. Wa¿nym czynnikiem umo¿liwiaj¹cym ekspansjê skrzyd³orzecha mog³a byæ odpowiednia tempe-ratura najch³odniejszego miesi¹ca — œrednia tempetempe-ratura stycznia nie mog³a spadaæ poni¿ej 0o

C. Œwiadczy o tym obecnoœæ taksonów wymagaj¹cych wy¿szych temperatur stycznia: Hedera i Buxus. Obecnie w Gruzji œrednia tempe-ratura stycznia obszarów poroœniêtych przez skrzyd³orze-cha wynosi 1,5–2oC, a suma rocznych opadów osi¹ga 650–700 mm (Stuchlik & Kvavadze, 1998). Wspó³czeœnie wspó³wystêpowanie skrzyd³orzecha i œwierka jest zjawis-kiem niespotykanym w Europie, jednak, jak wykazuj¹ wyniki badañ palinologicznych, w miocenie, pliocenie, a tak¿e plejstocenie przedglacjalnym drzewa te ros³y w lasach w tym samym czasie, chocia¿ prawdopodobnie w ró¿nych zbiorowiskach (Kohlmam-Adamska, 1993; Stuchlik, 1994; Ravazzi & Trick, 1995; Winter, 1997).

Py³ek parrocji (Parrotia) zosta³ po raz pierwszy ozna-czony w osadach interglacja³u mazowieckiego w profilach Kali³ów (Biñka & Nitychoruk, 1996), Wilczyn, Lipnica (Biñka i in., 1997) oraz Woskrzenice (Biñka & Nitycho-ruk,1995) w okolicach Bia³ej Podlaskiej, nastêpnie w pro-filu z Brusa (Pidek, 2003) na Wy¿ynie Lubelskiej i ze stanowisk: Czereœl-Poddêbie i Kolonia Zamek na Równi-nie £ukowskiej (Ma³ek & Pidek, 2007). Takson ten zosta³ stwierdzony w poziomach Ma VIAbies-Carpinus R PAZ i Ma VIIPicea-Pterocarya R PAZ. Pojawi³ siê on w spek-trach py³kowych wczeœniej ni¿ Pterocarya (Biñka i in., 2003). Py³ek oznaczony jako Parrotia nale¿y prawdopo-dobnie do wspó³czesnego gatunku Parrotia persica. Jest to dosyæ zaskakuj¹ce, gdy¿ wspó³czeœnie w Europie parrocja perska roœnie jedynie na Nizinie Ta³yszyñskiej (Lenko-rañska), na której œrednia temperatura stycznia wynosi 3o

C, chocia¿ bywaj¹ czasem mroŸne zimy (Berg, 1962). Rów-nie¿ œrednia temperatura najcieplejszego miesi¹ca (lipca) jest wysoka i dochodzi do 26oC. W lasach z parrocj¹, która mo¿e tworzyæ czyste drzewostany, roœnie odmiana dêbu kasztanowego (Quercus castaneifolia var. obtusiloba), a do-mieszkê stanowi Carpinus betulus i Zelkova carpinifolia. W odró¿nieniu od skrzyd³orzecha parrocja nie roœnie w dolinach rzecznych (Berg, 1962). Jest natomiast zwi¹zana z terenami o du¿ej iloœci opadów nierównomiernie

roz³o¿onych w ci¹gu roku. Podobnie jak Pterocarya fraxinifolia parrocja stanowi bardzo wa¿ny sk³adnik lasów prowincji euxino-hyrcaniañskiej. Pojawienie siê tego tak-sonu œwiadczy o cieplejszych warunkach klimatycznych ni¿ przyjmowano dla optimum interglacja³u mazowieckie-go (Krupiñski, 1995a), co sugerowa³ ju¿ Biñka i in. (2003).

W diagramie py³kowym z Kali³owa i Woskrzenic py³ek Parrotia pojawia siê ju¿ u schy³ku poziomu Pinus-Larix, ale jego maksymalny udzia³ przypada na poziom Carpi-nus-Abies (Biñka & Nitychoruk, 1995; Biñka i in., 2003). Poziom Pinus-Larix jest korelowany z kontynentalizacj¹ klimatu i intrainterglacjalnym och³odzeniem, notowanym w niektórych diagramach tego wieku (Biñka & Nitycho-ruk, 1995, 1996; Janczyk-Kopikowa, 1996; Nitychoruk i in., 2005). Taka interpretacja zmiany w sukcesji py³kowej pozostaje w sprzecznoœci z wysokimi wymaganiami parro-cji, zarówno pod wzglêdem temperatur, jak i obfitoœci opa-dów (1200–1300 mm). Biñka i in. (2003) twierdz¹, ¿e prze-szkod¹ do wczeœniejszego rozprzestrzenienia siê tego tak-sonu by³a cienistoœæ ówczesnych lasów z cisem i œwierkiem. Wnioski z analizy wspó³czesnego zasiêgu wystêpowania cisa wskazuj¹ na to, ¿e jest ono ograniczone do obszarów, na których œrednia temperatura lipca nie spada poni¿ej 16o

C (Hulten, 1950), i prawdopodobnie to zbyt niska temperatura lipca mog³a byæ barier¹ dla rozprzestrzeniania siê parrocji.

Jednym z wa¿nych taksonów wykorzystywanych do rekonstrukcji temperatury lipca jest Buxus sempervirens. Wed³ug Frenzla (1991), wymagana przez Buxus sempervi-rens minimalna temperatura stycznia wynosi 1oC. Niewie-le ni¿sza, bo wynosz¹ca 0 oC, zosta³a okreœlona na podstawie równie wa¿nego indykatora klimatycznego, jakim jest Ilex (Mamakowa, 1989). Wspó³czeœnie równie wysoka jest œrednia temperatura stycznia na obszarach poroœniêtych przez skrzyd³orzecha — na terenie Gruzji wynosi ona 1,5–2o

C (Stuchlik & Kvavadze, 1998). Nato-miast jeszcze wy¿sza temperatura stycznia jest postulowa-na za spraw¹ obecnoœci py³ku parrocji — 4–8o

C (Fauquette i in., 1998).

Tak wysokie œrednie temperatury stycznia w intergla-cjale mazowieckim, wnioskowane z obecnoœci Pterocarya i Parrotia, zaskakuj¹. Prawdopodobnie by³y ni¿sze, gdy¿ niektóre roœliny, np. Viscum czy Typha latifolia, mog¹ tole-rowaæ ni¿sze zimowe temperatury (Granoszewski, 2003; Isarin & Bohncke, 1998; Zagwijn, 1994).

Wnioski

Syntetyczny przegl¹d wybranych profili interglacja³u mazowieckiego z Polski wschodniej umo¿liwia wyci¹gniêcie nastêpuj¹cych wniosków:

‘Flora py³kowa interglacja³u mazowieckiego z obsza-ru Polski wschodniej, szczególnie z rejonu Bia³ej Podla-skiej, jest bardziej ciep³olubna ni¿ pozosta³e flory interglacjalne Polski. Œwiadczy o tym du¿y udzia³ Taxus i Pterocarya, wyraŸny udzia³ Buxus, obecnoœæ py³ku Vitis, wystêpuj¹cego w wielu profilach krzyw¹ ci¹g³¹ Ligustrum oraz Parrotia persica.

‘Na obszarze wschodniej Polski notowany jest du¿y udzia³ py³ku Pterocarya, co œwiadczy o wystêpowaniu warunków edaficznych sprzyjaj¹cych egzystencji tego drzewa w zbiorowiskach leœnych.

‘Obecnoœæ py³ku Pterocarya stanowi wa¿ny wskaŸ-nik stratygraficzny, okreœlaj¹cy przynale¿noœæ osadów do interglacja³u mazowieckiego.

‘

zbiorowiskach leœnych by³ znikomy, wiêksz¹ rolê odgry-wa³ on na obszarze Równiny Augustowskiej. Przyczyny tego zjawiska mog¹ byæ dwojakie: warunki klimatyczne (zbyt niskie temperatury najzimniejszego miesi¹ca) lub warunki edaficzne (niska wêglanowoœæ gleb).

‘Zanik py³ku Parrotia i wzrost udzia³u Pterocarya by³ zwi¹zany prawdopodobnie z obni¿eniem temperatury stycznia (wzrost udzia³u Picea) i byæ mo¿e nierównomier-nym rozk³adem iloœci opadów w ci¹gu roku.

Artyku³ powsta³ w ramach realizacji grantu naukowego finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy¿sze-go (projekt nr 2 PO4D 05427).

Literatura

BER A. 2000 — Plejstocen Polski pó³nocno-wschodniej w nawi¹zaniu do g³êbszego pod³o¿a i obszarów s¹siednich. Pr. Pañstw. Inst. Geol. 170: 89. BERG L.S. 1962 — Przyroda ZSRR. PIW, Warszawa.

BIÑKA K., MARCINIAK B. & ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M. 1987 — Analiza palinologiczna i diatomologiczna osadów interglacja³u mazo-wieckiego w Adamówce (Kotlina Sandomierska). Kwart. Geol., 31 : 453–474. BIÑKA K. & NITYCHORUK J. 1995 — Mazovian (Holsteinian) lake sediments at Woskrzenice near Bia³a Podlaska. Geol. Quart., 39: 109–120. BIÑKA K. & NITYCHORUK J. 1996 — Geological and palaeobotani-cal setting of interglacial sediments at Kali³ów site in southern Podla-sie. Geol. Quart., 40: 269–280.

BIÑKA K., LINDNER L. & NITYCHORUK J. 1997 — Geologic flo-ristic setting of the Mazovian Interglacial sites in Wilczyn and Lipnica in Southern Podlasie (eastern Poland) and their palaeogeographic con-nections. Geol. Quart., 41: 381–394.

BIÑKA K., NITYCHORUK J. & DZIER¯EK J. 2003 — Parrotia

per-sica C.A.M. (Persian witch hazel, Persian ironwood) in the Mazovian

(Holsteinian) Interglacial of Poland. Grana, 42: 227–233.

BORÓWKO-D£U¯AKOWA Z. 1972 — Opracowanie palinologiczne 19 próbek z Augustowa. CAG Pañstw. Inst. Geol.

DYAKOWSKA J. 1952 — Roœlinnoœæ plejstoceñska w Nowinach ¯ukowskich. Biul. Inst. Geol., 67: 115–181.

ERD K., PALME H. & PRÄGER F. 1987 — Holstein-interglaciale Abla-gerungen von Rossendorf bei Dresden. Z. Geol. Wiss., 15: 281–295. HULTÉN E. 1950 — Atlas of distribution of vascular plants in NW Europe. Generalstabens Litografiska Anstalts Förlag, Stockholm. FAQUETTE S., GUIOT J. & SUC J.P. 1998 — A method for climatic reconstruction of the Mediterranean Pliocene using pollen data. Palaeo-geogr., Palaeoclim., Palaeoecol., 144: 183–201.

JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1981 — Analiza py³kowa osadów plejsto-ceñskich z Kaznowa i Krêpca. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 321: 249–258. JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1991 — The Ferdynandów Interglacial in Poland. Kwart. Geol., 35: 71–80.

JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1996 — Ciep³e okresy w mezoplejstocenie pó³nocno-wschodniej Polski. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 373: 49–66. KOHLMAN-ADAMSKA A. 1993 — Pollen analysis of the Neogene deposits from the Wyrzysk region, north-western Poland. Acta Palaeo-bot., 33: 91–297.

KRUPIÑSKI K.M. 1995a — Stratygrafia py³kowa i sukcesja roœlinnoœci interglacja³u mazowieckiego w œwietle badañ osadów z Podlasia. Acta Geogr. Lodz., 70: 1–200.

KRUPIÑSKI K.M. 1995b — Taxus in plant communities of the Mazovian Interglacial age in Central Europe and its climatostratigra-phical consequences. Bull. Pol. Acad. Earth Sc., 43: 29–41.

KRUPIÑSKI K.M. 2000 — Korelacja palinostratygraficzna osadów inter-glacja³u mazowieckiego z obszaru Polski. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 169: 61. KRUPIÑSKI K.M., NORYŒKIEWICZ A.M. & NALEPKA D. 2004 —

Taxus bacata L. -Yew. [W:] Late Glacial and Holocene history of

vege-tation in Poland based on isopollen maps. W. Szafer Institute of Bota-ny, Polish Academy of Sciences, Kraków.

MAMAKOWA K. 1989 — Late Middle Polish Glaciation, Eemian and Early Vistulian vegetation at Imbramowice near Wroc³aw and the pol-len stratigraphy of this part of the Pleistocene of Poland. Acta Palaeo-bot., 29, 1: 11–176.

MAMAKOWA K. 1998 — Wyniki badañ paleobotanicznych profilu z Przasnysza. [W:] V Konferencja „Stratygrafia Plejstocenu Polski” Nowe jednostki stratygraficzne Pojezierza Mazurskiego. Iznota, 1–4 wrzeœnia 1998: 71–73.

thern foreland of the Lublin Upland based on palaeobotanical studies of the profiles from Zdany and Brus sites. Maria Curie-Sk³odowska University Press, Lublin.

MA£EK M. & PIDEK I.A. 2007 — Palinostratygrafia osadów organo-genicznych nowych stanowisk interglacjalnych na Równinie £ukow-skiej. Annales UMCS, sec. B, 62: 43–58.

MAMAKOWA K. 2003 — Plejstocen. [W:] Palinologia, Dybova-Ja-chowicz S. & Sadowska A. (red.). Wydaw. Inst. Botaniki PAN, Kra-ków: 235–266.

RAVAZZI C. & STRICK M.R. 1995 — Vegetation change in a climate cycle of Early Pleistocene age in the Leffe Basin (Northern Italy). Pale-ogeogr. Palaeoclim. Palaeoecol., 117: 105–122.

S£OWAÑSKI W. & BORÓWKO-D£U¯AKOWA Z. 1991 — Wyniki analizy py³kowej osadów interglacjalnych w Koczarkach ko³o Mr¹gowa. Kwart. Geol., 35: 323–336.

SOBOLEWSKA M. 1954 — Dzika winoroœl (Vitis silvestris Gmal.) w plejstocenie polskim. [W:] Z badañ czwartorzêdu w Polsce. Wyd. Geol. SOBOLEWSKA M. 1975 — Analiza palinologiczna osadów intergla-cjalnych z Wêgorzewa. Biul. Inst. Geol., 288: 137–165.

STACHURSKA A. 1955 — Pterocarya w interglacjale z W³odawy. Acta Soc. Bot. Pol., 2: 567–569.

STACHURSKA A. 1957 — Roœlinnoœæ interglacjalna z W³odawy nad Bugiem. Biul. Inst. Geol., 118: 61–89.

STACHURSKA A. 1960 — Juglandaceae w profilu interglacjalnym z Suszna nad Bugiem. Acta. Soc. Bot. Pol., 28: 495–497.

STACHURSKA A. 1961a — Morphology of pollen grains of the Juglandaceae. Monographiae Botanice XII: 121–140.

STACHURSKA A .1961b — Schy³ek interglacja³u mazowieckiego w Susznie ko³o W³odawy nad Bugiem w œwietle analizy py³kowej. Biul. Inst. Geol., 169: 155–173.

STUCHLIK L. 1994 — Some late Pliocene and early Pleistocene pol-len profiles from Poland. M.C. Boulter & H.C. Fisher (ed.), NATO ASI Series, I 27: 371–382.

STUCHLIK L. & KVAVADZE E. 1998 — Subfossil pollen spectra of flood-plain forest of Pterocarya pterocarpa in the Alzani Valley (East Georgia). Acta Palaeobot., 38: 217–222.

SZAFER W. 1953 — Stratygrafia plejstocenu w Polsce na podstawie florystycznej. Rocz. Pol. Tow. Geol., 22: 1–99.

ŒRODOÑ A. 1955 — Pterocarya cf. fraxinifolia Spach. w polskim plejstocenie. Acta Soc. Bot. Pol., 24: 635–637.

ŒRODOÑ A. 1955 — Pterocarya cf. fraxinifolia Spach. w polskim plejstocenie. Acta Soc. Bot. Pol., 24: 635–637.

TOMANEK J. 1994 — Botanika leœna. PWRiL, Warszawa.

TRANQUINNI W. 1979 — Physilogical ecology of the alpine timberli-ne: tree existence at high altitudes with special reference to the Europe-an Alps. Ecological Studies, Analysis Europe-and Synthesis, 31. Springer Verlag, New York–Berlin.

WASYLIKOWA K. 1964 — Roœlinnoœæ i klimat póŸnego glacja³u w œrodko-wej Polsce na podstawie badañ ko³o £êczycy. Biul. Peryglac., 13: 261–382. WINTER H. 1991 — Results of pollen analysis of the Poznañ 1 profile (Kock vicinity — eastern Poland). Kwart. Geol., 351: 133–140. WINTER H. 1997 — Late Tertiary to Quaternary changes of vegetation and climate in central Poland. [In:] Working group Milankovitch and Plio-Pleistocene vegetation succession from 2,6 to 0,9 Ma. Inter-Inqua Colloquium, Ankara (Turkey), March 29–April 1. Abstracts: 63. WINTER H. 2001 — Nowe stanowisko interglacja³u augustowskiego w Polsce pó³nocno-wschodniej. [W:] Kostrzewski A. (red.), Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych, t. III, Seria Geogra-fia. Wydaw. Nauk. UAM Poznañ., 64: 439–451.

WINTER H. 2002 — Orzeczenie dotycz¹ce wyników analizy py³kowej 30 próbek z profilu Budziska (ark. Banie Mazurskie SMGP 1: 50 000). Arch. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

WINTER H. 2006 — Orzeczenie dotycz¹ce wyników analizy py³kowej próbek z Przytulina, sondy 903 I, II i Ma³ej Bystrzycy (ark. Adamów SGMP 1: 50 000). Arch. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

WINTER H. & LISICKI S. 1998 — New palyno- and lithostratigraphic interpretation of the Cenozoic lake sediments in the section Goleñ, Mazury Lakeland. Geol. Quart., 42: 87–98.

ZAGWIJN W.H. 1994 — Reconstruction of climate change during the Holocene in western and central Poland based on pollen records of indicator species. Veget. Hist. Archeobot., 3: 65–88.

ZAGWIJN W.H. 1996 — An analysis of Eemian climate in Western and Central Europe. Quatern. Sc. Rev., 15: 451–469.

Praca wp³ynê³a do redakcji 12.02.2007 r. Po recenzji akceptowano do druku 28.01.2008 r.