Wznowienie polskiej działalności oświatowej na Warmii i Mazurach po 1945 roku

Filipkowski, Tadeusz

Wznowienie polskiej działalności

oświatowej na Warmii i Mazurach po

1945 roku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 347-362

Tadeusz Filipkowski

W Z N O W I E N I E P O L S K I E J D Z I A Ł A L N O Ś C I O Ś W I A T O W E J N A W A R M I I I M A Z U R A C H P O 1 9 4 5 R O K U

D z ia ła n io m p o lity c z n y m p o d e jm o w a n y m p rzez e m ig r a c y jn y rząd p o lsk i n a fo r u m m ię d z y n a r o d o w y m w la ta ch II w o j n y ś w ia to w e j na rzecz o d z y s k a ­ n ia P ru s W sc h o d n ich , Ś lą sk a i P o m o rza Z ac h o d n ieg o , to w arzysizyły w k raju p r z y g o to w a n ia p r o g r a m o w o -o r g a n iz a c y jn e do za sie d la n ia i z a g o sp o d a ro w a n ia ty c h ziem , n a z y w a n y c h w ó w c z a s u m o w n ie p o stu lo w a n y m i V P o d e jm o w a ły te prace, w w a r u n k a c h o k u p a cji h itle r o w sk ie j, k o n sp ir a c y jn e o rg a n iza cje i in s t y ­ tu c je fu n k c jo n u ją c e w r a m a ch p o lsk ie g o p a ń stw a p o d z iem n e g o . J e d n ą z n a j­ w c z e śn ie j u tw o r z o n y c h o r g a n iza cji b y ła T a jn a O rga n iza cja N a u c z y c ie ls k a (da­ le j TON). K ie r o w a ła on a ta jn y m n a u c z a n ie m w o k u p o w a n e j P o ls c e i p r z y g o ­ to w y w a ła k o n c e p c je p r o g r a m o w o -o r g a n iz a c y jn e s y s te m u o ś w ia t y w P o ls c e p o w o je n n e j. O p ra co w a n o trzy w a r ia n ty ro zw ią z a ń o ś w ia to w y c h , k tó r e p o d ­ d an o n a stę p n ie d y sk u sji. Z ak ła d a n o w n ich , iż w od ro d zo n y m do n ie p o d le g łe ­ go b y tu p a ń s t w ie z r e fo r m o w a n e z o sta n ą sto s u n k i g o sp o d a rcz e i sp o łe c z n o -p o li­ ty c z n e . P r z e b u d o w a sy s t e m u o ś w ia t y b ę d zie częścią s k ła d o w ą ty c h reform . J e j c e le m m ia ło b y ć u d o stę p n ie n ie o ś w ia t y i k u ltu r y sz ero k im rzeszo m P o la ­ k ó w . P r o g r a m y T O N o p o w ia d a ły się za w p r o w a d z e n ie m p o w sz e c h n e g o , o b o ­ w ią z k o w e g o i b e z p ła tn e g o k sz ta łc e n ia d zieci i m ło d z ie ż y do 18 rok u ży cia, o p a rteg o n a b e z p ła tn y m n a u c za n iu n a w s z y s t k ic h sz a zeb la eh sz k o ln y c h . N a u ­ c z a n ie to m ia ły p ro w a d z ić je d n o lite o śm io le tn ie sz k o ły p o w sz e c h n e z w a n e p o c z ą tk o w y m i oraz c z te r o le tn ie g im n a z ja o g ó ln o k sz ta łc ą c e lu b z a w o d o w e . A b so lw e n c i ic h m o g lib y k o n ty n u o w a ć ed u k a c ję w sz k o ła c h w y ż s z y c h . Z a k ła ­ dano, że p a ń stw o b ę d z ie u d z ie la ć m ło d z ie ż y p o m o c y m a te r ia ln e j w form ie s t y p e n d ió w 2.

* T O N p o w o ła ła ta k ż e d w a z e s p o ły sp e c ja lis ty c z n e dla Ś lą sk a O p o lsk ieg o i P ru s W sc ho d n ich , m ia ły one op ra co w a ć p r o b le m y o św ia to w o -k u ltu r a ln e k a ż ­ dego z ty c h r e g i o n ó w 3. B y ł y to n ie w ie lk ie z e sp o ły , w k tó r y c h u c z e stn ic z y li n a u k o w c y , d z ia ła c z e o ś w ia to w i i n a u c z y c ie le p ra k ty c y , z w ią z a n i z ra cji u r o ­ dzen ia, z a in te r e so w a ń b a d a w c z y c h c z y p r a cy z a w o d o w e j z P ru sa m i W sc h o d ­ n im i lu b Ś lą sk ie m . Z e sp o łe m do sp r a w P r u s W sc ho d n ich , u ż y w a ją c y m k r y p to ­ n im u „ P ia s k i” k ie r o w a ł p ro feso r J a n B y str o ń , e tn o g r a f i so c jo lo g , a n a le ż e li do niego: L u d w ik E kert, O skar K o tu la , K a ro l M a łłe k i Z ofia W ilczy ń sk a . W sp ó łp r a c o w a li z n im i, m. in. dr Z y g m u n t S z u lc z y ń sk i i W ito ld W itk o w sk i. O p racow an ia a n a lity c z n e p r z y g o to w a n e p rzez te n zesp ó ł p r z e k a z y w a n o k i e ­ r o w n ic tw u TO N i D e p a r ta m e n to w i O św ia ty i K u ltu r y D e le g a tu r y R ządu R P na K raj, za p o śr e d n ic tw e m k tó r e g o d o c ie r a ły one do B iu ra S z k o ln e g o Z iem

1 L. G l u c k , O d z i e m p o s t u l o w a n y c h d o z i e m o d z y s k a n y c h , W a r s z a w a 1971, ss. 50—59. 2 J . K r a s u s k i , T a j n e s z k o l n i c t w o p o l s k i e w o k r e s i e o k u p a c j i h i t l e r o w s k i e j 1939—1945, W a r s z a w a 1971, ss. 309—318.

3 O. W y c e c h , Z d z i e j ó w t a j n e j o ś w i a t y w l a t a c h o k u p a c j i 1939— 1944, W a r s z a w a 1904, s. 53; K . M a łł e k , Z M a z u r d o p o d z i e m i a . W s p o m n i e n i a 1939—1945, W a r s z a w a 1970, s. 119.

Z achod n ich . P la c ó w k a ta, k ie r o w a n a p rzez dr. M ich ała P o lla k a , p ro w a d z iła m. in. prace nad w s p ó ln y m i r o z w ią z a n ia m i o ś w ia t o w y m i d la c a ły c h z ie m p o ­ st u lo w a n y c h 1.

F r z y g o to w a n ia z w ią z a n e z o rg a n iz a c ją o ś w ia t y i k u ltu r y n a z ie m ia c h p o stu lo w a n y c h s t a n o w iły c z ę ś ć sz er o k ie g o program u , o b e jm u ją c e g o w ie le z a ­ g a d n ie ń , p o czy n a ją c od sp r a w n a ro d o w o śc io w y c h , w y z n a n io w y c h po g o sp o ­ d arcze i a d m in istr a c y jn e . K o n c e p c je p r z y g o to w y w a ło B iu ro Z a c h o d n ie p r z e ­ k sz ta łc o n e z c z a sem w B iu ro Z ie m Z a c h o d n ich ( N o w y c h ) s. W a n a liza ch ty ch w i e l e u w a g i p o św ię c o n o sp r a w o m n a r o d o w o śc io w y m , p rzed e w s z y s tk im zaś lu d n o śc i e tn ic z n ie p o lsk ie j lic z n ie z a m ie sz k a łe j na z ie m ia c h p o stu lo w a n y c h . Z d a n iem a u to r ó w P o d s t a w p r o g r a m o w y c h lu d n o ść ta z o sta ła w p o w a ż n y m sto p n iu zg e r m a n iz o w a n a , to te ż jej p r z eb u d zen ie n a r o d o w e będizie p o stę p o w a ło po w o li. P ro c e s te n m ó g łb y b y ć p r z y s p ie sz o n y p rzez w y m ie s z a n ie lu d n o ści ro d zim ej z p olsk ą lu d n o śc ią n a p ły w o w ą , k tóra za sie d li z ie m ie o d z y sk a n e po o p u szcz en iu ic h p rzez N i e m c ó w 6. P r a c y o św ia to w o -k u ltu r a ln e j p r z y p isy w a n o w ty m p ro g r a m ie ro lę szczeg ó ln ą . G zy ta m y w nim : ,, n a jp o tę ż n ie jsz y m , n a jb a rd zie j w sz e c h str o n n y m , a w i ę c n a js k u te c z n ie js z y m n a r z ęd ziem o s ią g n ię ­ cia te g o c e lu [rep o lo n iz a cji — T. F.] jest o św ia ta . O św ia c ie p r z y p a d n ie p rzo ­ d ująca rola o d b u d o w y , odrad zan ia, ro zszerzan ia i u tr w a la n ia p o lsk o śc i ziem n o w y c h ” 7.

O d d z ia ły w a n ie m o ś w ia t o w o - w y c h o w a w c z y m za m ierza n o o b jąć n ie ty lk o d zieci i m łodzież, a le i p o k o le n ie d oro sły c h, k tó r y c h p o b y t w sz k o le p rzy p a d ł n a a za sy rzą d ó w h itle r o w sk ic h . G en e r a c ja ta p rzeszła m a so w o p rzez o r g a n i­ za c je n a z isto w s k ie (Ju n g v o lk , H itle r ju g e n d , B u n d D e u tsc h e r M ädel), k tó r e z a ­ sz c z e p iły jej id e a ły H erre n v o lk u , u czą ce p o g a r d y d la S ło w ia n , n ie zn a ła często już ję z y k a p olsk ieg o , m ia ła p on ad to sp a c z o n e p rzez p r o p a g a n d ę n ie m ie c k ą p o ję c ie o p rzeszło ści i k u ltu r z e p o lsk ie j. N a le ż a ło je p ro sto w a ć, u k azu ją c p r a w d z iw ą przeszłość h isto r y c z n ą p o sz o z e g ó ln y c h re g io n ó w i ich z w ią z k i z P o lsk ą , za c h o w a n e w k u ltu r z e m a te r ia ln e j i lu d o w e j, m o w ie i obyczajach . L u d n o ść rod zim a m u sia ła się n a jp ie r w o d n a le ź ć w se n s ie n a r o d o w y m , zrzucić z sie b ie b a la st n ie m c z y z n y , b y n a stę p n ie o k reślić w p e łn i i św ia d o m ie sw o ją tożsam ość.

B y ł to c e l n a d r z ę d n y p r a c y o ś w ia t o w e j w sto su n k u do tej lu d ności. W y ­ n ik a ła z n ie g o k o n ie c z n o ść o p ra c o w a n ia o d r ę b n y c h p r o g ra m ó w n a u cza n ia i w y c h o w a n ia d la w s z y stk ic h p la c ó w e k o ś w ia t o w y c h ta k sz k o ln y c h , jak i p o ­ z a sz k o ln y c h , k tó r e b ęd ą d z ia ła ły w p r z y sz ło śc i ma z ie m ia c h p o w r a c a ją c y c h do P o l s k i s. O b o w ią z y w a ły b y o n e w o k resie p r z e jśc io w y m , tj. do cza su c a łk o ­ w ite g o zesp o le n ia t y c h z ie m i i c h m ie sz k a ń c ó w z p a ń s tw e m p olsk im .

D y s k u to w a n o ta k ż e fo r m y o r g a n iz a c y jn e p r o p o n o w a n y c h p la c ó w e k o ś w ia ­ t o w y c h , n a w ią z u ją c p r z y t y m do istn ie ją c y c h n a W arm ii, P o m o r z u i Ś lą sk u O p olsk im , w la ta c h m ię d z y w o je n n y c h , p o lsk ic h sz k ó ł i p rzed szk oli, b ib lio te k i św ie tlic , k tó r e p o stu lo w a n o u z u p e łn ić u n iw e r s y te ta m i lu d o w y m i. Ta form a p r a c y k u ltu r a ln o -o św ia to w e j, za p o c z ą tk o w a n a w X I X stu le c iu w D a n ii, z in i ­

4 M. P o l l a k , D z i a ł a l n o ś ć B i u r a S z k o l n e g o Z i e m Z a c h o d n i c h w cz a si e o k u p a c j i h i t l e r o w ­ s k i e j , S t u d i a i M a t e r i a ł y d o d z ie j ó w W i e l k o p o l s k i i P o m o r z a , 1958, z. 2, s. 301 i n . 5 C e n t r a l n e A r c h i w u m К С P Z P R ( d a l e j C A К С P Z P R ) , 202/III/165, P o d s t a w y p r o g r a m o w e d o t y c z ą c e Z i e m N o w y c h . 6 I b i d e m . 7 i b i d e m . 202ЛН/163. S z k o ł a n a Z i e m i a c h Z a c h o d n i c h i P o s t u l o w a n y c h . 8 I b i d e m , 202/III/167. K s z t a ł c e n i e n a u c z y c i e l i s z k ó ł p o w s z e c h n y c h w o k r e s i e p r z e j ś c i o w y m n a Z i e m i a c h Z a c h o d n i c h .

W z n o w ie n ie p o ls k ie j d z ia ła ln o ś c i o ś w ia to w e j 349

c j a ty w y p isarza i m y ś lic ie la N . Fr. G r u n d tv ig a , a sp o p u la r y z o w a n a na g r u n c ie p o lsk im p rzez Ig n a c e g o S o larza, w z b u d z a ła n ie ty lk o z a in te r e so w a n ie , ale ta k ż e i n a d z ie ję na p o d n ie sie n ie na w y ż s z y p o zio m ż y c ia k u ltu r a ln e g o m ie s z ­ k a ń c ó w w si.

W o p arciu o sz erok o r o z b u d o w a n ą sie ć p la c ó w e k o ś w ia t y p o w sz e c h n e j, za m ie r z a n o t w o r z y ć n a stę p n y sz c z e b e l k sz ta łc e n ia — g im n a z ja o g ó ln o k sz ta łc ą ­ ce i z a w o d o w e , u w z g lę d n ia ją c p rzy ty m p o tr z e b y g o sp o d a rcz e p o sz c z e g ó ln y c h r e g io n ó w 9. Z w r a ca n o ta k ż e u w a g ę n a w ła ś c i w y dob ór n a u c z y c ie li k ie r o w a n y c h do p r a c y n a ziem ia ch o d z y sk a n y c h . M ie li to b y ć lu d z ie o w y s o k ie j m o r a ln o śc i i d ob rej zn a jo m o śc i p r o b le m ó w r e g io n a ln y c h w. M u sie li b y ć g r u n to w n ie p r z y ­ g o to w a n i do c z e k a ją c y c h ic h zadań. Z m y ślą o p o tr zeb a ch o ś w ia to w y c h z ie m o d z y sk a n y c h , rozp oczęto k sz ta łc e n ie n a u c z y c ie li i p r a c o w n ik ó w n a u k o ­ w y c h w ta jn y m U n iw e r s y te c ie Z ie m Z a c h o d n ich i ta jn y m P e d a g o g iu m w W a r ­ s z a w ie u . P r o w a d zo n o ta k ż e w W a r sz a w ie i K r a k o w ie k o n sp ir a c y jn e k u r sy w ie d z y o W a r m ii i M azu rach oraz Ś lą s k u dla n a u c z y c ie li i o rg a n iz a to r ó w h a r c e r stw a 12. P r a c e te t r w a ły do k o ń c a lip ca 1944 r. P o w y b u c h u p o w sta n ia w a r s z a w sk ie g o z o s ta ły p r zerw a n e , a b io r ą c y w n ic h u d z ia ł lu d z ie rozp ro szy li się, ozęść z n ic h z g in ę ła lu b zo sta ła u w ię z io n a , in n i p r z eży li. R ó żn e l o s y s p o t­ k a ły te ż p r z y g o to w a n e p rzez n ic h m a te r ia ły i op ra co w a n ia . W z g lę d y p o lity c z ­ n e i w y n ik a ją c e z n ic h g łę b o k ie p o d z ia ły w p o lsk im p o d z ie m iu , n a tle s t o ­ su n k u do z ie m w s c h o d n ic h i z a p o w ia d a n y c h zm ia n sp o łe c z n o -p o lity c z n y c h i g o sp o d a r c z y c h w p o w o j e n n y m p a ń stw ie , z d e c y d o w a ły o ty m , że o rg a n iza cje i in sty tu c je z w ią z a n e z rzą d em e m ig r a c y jn y m n ie c h c ia ły p o d ją ć w s p ó łp r a c y z K r a jo w ą R ad ą N a ro d o w ą . N ie . u d o stę p n ia ły jej ta k ż e m a te r ia łó w i o p ra co ­ w a ń d o ty c z ą c y c h z ie m p o stu lo w a n y c h , m im o że u g r u p o w a n ia le w ic y d e m o k r a ­ ty c z n e j i r e w o lu c y jn e j n a c z e le z P o ls k ą P a rtią R o b o tn icz ą te r y to r ia ln y k szta łt o d rod zon ego p a ń stw a p o lsk ie g o w i ą z a ły z k o n ie c z n o śc ią p r z e su n ię c ia jego g r a ­ n ic y n a z a ch o d zie i p ó łn o c y p o O drę i B a łty k . P o d k r e śla n o ta k ż e k o n ieczn o ść r e p o lo n iza cji z ie m p o w r a c a ją c y c h i ich z e s p o le n ia z p a ń s tw e m p olsk im . Z m ia ­ n y sp o łe c z n e i gosp o d a rcz e, ja k ie za m ierza n o p r z e p ro w a d zić n a ty c h ziem iach , m ia ły s ta n o w ić część p rzeo b ra że ń p o lity c z n y c h w P o lsc e . P ro g ra m ta k ic h p rzeo b ra że ń p o lity c z n y c h w P o ls c e p r z y g o to w a ła P o lsk a P a rtia R ob otnicza, a za a p ro b o w a ła je K r a jo w a R ada N a r o d o w a 1S.

O fe n sy w a A r m ii C z e r w o n e j n a fr o n cie w s c h o d n im i w k r o c z e n ie jej na z ie m ie p o lsk ie , sp r a w iły , że u tw o r z o n y w lip c u 1944 r. P o ls k i K o m ite t W y ­ z w o le n ia N a r o d o w e g o (dalej P K W N ), w w y d a n y m w ó w c z a s M a n ife śc ie , w e ­ z w a ł P o la k ó w do w y z w o le n ia z ie m p o lsk ic h p o z o sta ją c y c h jeszoze w ręk ach n ie m ie c k ic h . W a lk a ta m ia ła w r e z u lta cie d o p ro w a d zić do o d zy sk a n ia P om o rza i Ś lą sk a O p o lsk ieg o o r a z p rzy łą c z e n ia do P o ls k i P r u s W sc h o d n ich 1J.

W śród r o z liczn y ch zadań, ja k ie s t a n ę ły w ó w c z a s przed P K W N , b y ły też w s tę p n e p race p r z y g o to w a w c z e do o b ję cia z ie m o d z y sk a n y c h . M ia ły o n e n a c e lu za p o z n a n ie się ze sp o d z ie w a n ą sy tu a c ją lu d n o śc io w ą i gosp od arczą na

9 I b i d e m , 202/III/163. S z k o ł a n a Z i e m i a c h Z a c h o d n i c h i P o s t u l o w a n y c h . 10 I b i d e m , -202/111/167. K s z t a ł c e n i e n a u c z y c i e l i s z k ó ł p o w s z e c h n y c h w o k r e s i e p r z e j ś c i o w y m n a Z i e m i a c h Z a c h o d n i c h . . . . . 11 W . K o w a l e n k o , T a j n y U n i w e r s y t e t Z i e m Z a c h o d n i c h , P o z n a ń 1961; S. M a z u r e k , Z d2ie- j ó w t a j n e j o ś w i a t y n a Ś l ą s k u O p o l s k i m tu l a t a c h I I t u o j n y i t u i a t o t u e j , O p o l e 1973, ss. 76—87. 12 H a r c e r k i 1939—1945, r e d . M . S t r a s z e w s k a , W a r s z a w a 1973, ss. 253—261. 13 K s z t a ł t o w a n i e s ię p o d s t a w p r o g r a m o w y c h P o l s k i e j P a r t i i R o b o t n i c z e j w l a t a c h 1942- 1945. W y b ó r m a t e r i a ł ó w i d o k u m e n t ó w , W a r s z a w a 1958, ss. 140—169. 14 M a n i f e s t P o l s k i e g o K o m i t e t u W y z w o l e n i a N a r o d o w e g o , o p r a ć . W . S k r z y d ł o , L u b l i n 1979, s. 41.

350

Ś lą sk u , P o m o r z u i P ru sa c h W sc h o d n ich po w y z w o le n iu . S ta r a n o się w ię c 0 o d szu k a n ie i p o z y sk a n ie osób, p r z e b y w a ją c y c h w ó w c z a s n a w y z w o lo n e j już części z ie m p olsk ich , k tó r e z racji p o c h o d zen ia bąd ź p r a cy n a u k o w e j lu b za ­ w o d o w e j p o sia d a ły p e w ie n z a só b w ie d z y o k tó r y m ś z r e g io n ó w i m o g ły słu ż y ć radą i p om oc ą w r o z w ią za n ia ch sz c z e g ó ło w y c h . Z d ołan o p o zy sk a ć w s p ó łp r a c ę m. in. d z ia ła c z y m a z u r sk ic h oraz M ie c z y sła w a R o g a lsk ie g o , k o n su la p o lsk ie g o w P r u sa c h W sc h o d n ic h w la ta c h 1932— 1939. W d w ó c h m e m o r ia ła c h p r z e d sta ­ w i l i o n i sto su n k i n a r o d o w o śc io w e , z u w z g lę d n ie n ie m sy tu a c ji gosp o d a rcz ej 1 p o lity c z n e j w P ru sa c h W sc ho d n ich i za p ro p o n o w a li sp o s o b y r o z w ią za n ia ty c h p r o b l e m ó w I5. D z ia ła c z e m a z u r sc y p rzez c a ły o k res o k u p a c ji h itle r o w ­ sk ie j u tr z y m y w a li k o n ta k t z TON, K a r o l M a łłe k b y ł ta k ż e c z ło n k ie m zesp o łu „ P ia sk i” , to te ż w ich m e m o r ia le z n a jd u je m y o d b ic ie d y sk u to w a n y c h ta m k o n ­ c ep c ji o ś w ia t o w y c h w o d n ie sie n iu do c a ły ch z ie m p o stu lo w a n y c h .

S ta n o w is k o w sp r a w a c h o d b u d o w y o św ia ty i k u ltu r y w p o w o je n n e j P o l­ sc e w y r a ż a ł M a n ife st L ip c o w y P K W N ; pisan o w nim: „ J e d n y m z p iln ie js z y c h za d a ń b ę d z ie n a te r e n a c h o s w o b o d z o n y c h o d b u d o w a sz k o ln ic tw a i z a p e w n ie ­ n ie b e z p ła tn e g o n a u cza n ia na w s z y s t k ic h szczeb la ch . P r z y m u s p o w sz e c h n e g o n a u c za n ia b ę d z ie śc iśle p rzestr z e g a n y . P o ls k a in te lig e n c ja z d z ie sią tk o w a n a p rzez N ie m c ó w , a z w ła sz c z a lu d z ie n a u k i i sz tu k i zo sta n ą o to c z e n i sp e c ja ln ą op iek ą . O d b ud o w a sz k ó ł z o s ta n ie n a ty c h m ia s t p o d ję ta ” le.

D o r e a liza cji teg o za d a n ia p rzy stą p io n o n a te r e n a c h w y z w o lo n y c h n ie m a l b ezp o śr ed n io po p r z e to czen iu się d z ia ła ń w o je n n y c h . T am , g d z ie z n a la z ł się n a u c z y c ie l, p o d e jm o w a ł p racę o św ia to w ą z d ziećm i. Z a p o tr z e b o w a n ie sp o łe c z ­ n e b y ło w ty m w z g lę d z ie o g r o m n e. N ie m ie c k a p o lity k a e k ste r m in a c ji n aro d u p o lsk ieg o , p ro w a d zo n a w la ta c h o k u p acji, d o tk liw ie o d b iła się n a sp r a w a c h edukacji.

N a o tw a r c ie sz k ó ł p o lsk ic h ozekało k ilk a r o c z n ik ó w m ło d z ie ż y p o z b a w io ­ n ej p od czas w o j n y m o ż liw o śc i k sz ta łc e n ia się. N a jw c z e ś n ie j, bo już w p o ło w ie 1944 r., z a c z ę ły p o w sta w a ć p la c ó w k i k u ltu r a ln e i o ś w ia to w e n a o b szar ach p o łu d n io w o -w sc h o d n ie j P olsk i.

P o w y z w o le n iu c a łeg o k raju z w o ła n o do Ł od zi O g ó ln o p o lsk i Z jazd O św ia ­ t o w y (czer w ie c 1945 r.), a b y p r z e d y sk u to w a ć z m ia n y w s y s t e m ie o św ia ty i w y c h o w a n ia oraz w y t y c z y ć k ie r u n k i ro zw o ju sz k o ln ic tw a na n a jb liższe lata 17. Zjazd o k r e ślił m ie js c e sz k o ły w n o w y m u stro ju sp o łe c z n o -p o lity c z n y m p rzyjm u jąc, iż „szkoła m u si b y ć je d n a k o w a pod w z g lę d e m w a r to śc i i p oziom u w ie d z y , jaką d a je w s z y s tk im o b y w a te lo m , n ie z a le ż n ie od ich sp e c ja ln e g o p o ło ­ żenia, n ie z a le ż n ie od śr o d o w isk a . W in n a p r z y g o to w y w a ć o b y w a t e li do życia sp o łe c z n e g o , o d p o w ia d a ć p o tr zeb o m n a jw a ż n ie js z y c h dzied zin n a sze g o życia sp o łe c z n e g o . S z k o ła ta w in n a w s z c z e p ia ć id e a ły d e m o k r a ty cz n e , w in n a w y c h o ­ w y w a ć o b y w a t e li p a tr io tó w , św ia d o m y c h t w ó r c ó w n a r o d o w ej k u ltu r y , z g o d ­ n e j z p o d s t a w o w y m i w y t y c z n y m i d e m o k r a c ji” 1S.

S y ste m k sz ta łc e n ia w P o lsc e oparto n a zasa da c h je d n o lito śc i u str o jo w e j sz k o ln ic tw a , jego p o w sz e c h n o śc i, p u b lic zn o ści i b ez p ła tn o śc i n a u czan ia. Zjazd o p o w ie d z ia ł się za o śm io le tn ią sz kołą p o w sz e c h n ą — jed n o litą i o b o w ią z k o w ą , sta n o w ią c ą p o d b u d o w ę do d a lsze g o , a le już n ie ob ow iąizk ow ego, k sz ta łc e n ia

15 T. F i li p k o w s k i , Z a g a d n i e n i a P r u s W s c h o d n i c h w m e m o r i a ł a c h p r z e d ł o ż o n y c h P o l s k i e- m u K o m i t e t o w i W y z w o l e n i a N a r o d o w e g o , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1980, n r 1, ss. ,53——79. 16 M a n i f e s t P o l s k i e g o K o m i t e t u W y z w o l e n i a N a r o d o w e g o , s. 41. 17 O g ó l n o p o l s k i Z j a z d O ś w i a t o w y w Ł o d z i 18—22 V I 1945, W a r s z a w a 1945. 18 Ib id em , s. 67,

W z n o w i e n i e p o ls k ie j d z ia ła ln o ś c i o ś w i a t o w e j 351

m ło d z ie ż y w g im n a z ja c h o g ó ln o k sz ta łc ą c y c h lu b z a w o d o w y c h . R e fo rm ę sz k o l­ n ic tw a śr e d n ie g o i w y ż s z e g o p o sta n o w io n o o d ło ż y ć n a la ta n a stę p n e . W o b y ­ d w u ty c h ty p a c h sz k o ln ic tw a u tr z y m y w a n o d a w n e fo r m y o r g a n iz a c y jn e , z m i e ­ n io n o n a to m ia st c e le id e o w o - w y c h o w a w c z e . R e lig ia jako p rzed m io t n a u cza n ia została u tr z y m a n a n a sz c z e b lu p o d s t a w o w y m i średnim .

Zjazd z a jm u ją c y się w y t y c z a n ie m k ie r u n k ó w r o z w o ju o ś w ia t y w w y z w o ­ lo n y m p a ń stw ie p o lsk im n i e m ó g ł p om in ą ć za d a ń s z k o ły na z ie m ia c h o d z y sk a ­ nych . Z a r ó w n o w r e fe r a ta c h p r o g r a m o w y c h , jak i d y sk u sji p o d k reśla n o , że sz k o ła n a z ie m ia c h p o w r a c a ją c y c h do P o lsk i m u si p od jąć c a ły cięża r p r a cy r e p o lo n iz a c y jn e j z lu d n o ścią rodzim ą. B y ło to tr u d n e i n ie z w y k le o d p o w ie ­ d z ia ln e za d an ie, to te ż zjazd w p r z y ję te j rezo lu c ji p o w ie r z a ł w ła d z o m s z k o l­ n y m sz c z e g ó ln ą o p ie k ę n ad z ie m ia m i z a c h o d n i m i 19.

N a W a rm ii i M azu rach za d a n ie to p o d jęło o r g a n izu ją ce się w 1945 r. sz k o ln ic tw o . R ó w n o c z e ś n ie z pracą r e p o lo n iza cy jn ą , p ro w a d zo n ą w ś r o d o w is ­ k a ch a u to c h to n iczn y ch , sz k o ln ic tw o z a s ię g ie m s w e g o o d d z ia ły w a n ia o b e jm o ­ w a ło p r z y b y w a ją c ą tu coraz lic z n ie j lu d n o ść n a p ły w o w ą . P r a c a o ś w ia t o w a n a W a rm ii i M azu rach n a b ie r a ła sz ersz eg o z n a czen ia n iż np. w g łę b i kraju. S ta ­ w a ła się je d n y m z c z y n n ik ó w tw o r z e n ia n o w e j spo łec zn o ści, k tóra w O lsz ty ń - sk ie m k sz ta łto w a ła się p o w o li i w tr u d n y c h w a r u n k a c h . Z ło ż y ło się n a to w i e l e c z y n n ik ó w o b ie k ty w n y c h , ta k ic h jak z d e c y d o w a n ie ro ln iczy ch a ra k ter r eg io n u , w y s o k i o d se te k z n isz czeń w o je n n y c h , ró żn ica w p o zio m ie c y w iliz a ­ c y jn y m i ś w ia d o m o śc i n a r o d o w e j o sia d ły c h bądź z a sta n y c h tu g r u p lud ności, p ozo sta ją ca d łu ż e j n iż g d z ie in d ziej, s to s u n k o w o lic z n a gru p a N ie m c ó w , w p ł y ­ w a ją c a n ie k o r z y s tn ie n a p r o c e sy sta b iliz a c ji o sa d n ik ó w oraz r e p o lo n iza cję W a r m ia k ó w i M azu rów .

W p ie r w s z y c h la ta c h po w o j n ie o d se te k in te lig e n c ji b y ł tu n ie w ie lk i. N a j ­ lic z n ie jsz ą jej g ru p ę s ta n o w ili n a u c z y c ie le , to też sz k o ła p o lsk a od p ie r w sz y c h d n i sw e g o istn ie n ia m ia ła do sp e łn ie n ia n a W arm ii i M azurach izadania d u żej w a g i p o lity c z n o -sp o łe c z n e j. N a jo g ó ln ie j rzecz b iorąc sp r o w a d z a ły się o n e do.

— O d d z ia ły w a n ia o św ia t o w o - w y c h o w a w c z e g o na sz er o k ie k r ę g i sp o łe c z n e ta k m ło d z ie ż y , jak i doro sły c h, a b y u c zy ć ję z y k a p o lsk ie g o W a r m ia k ó w i M a ­ zu rów , sz er z y ć w śr ó d n ich w ie d z ę o P o lsc e , jej h isto r ii i k u ltu rze , w y ja śn ia ć za sa d y u stro ju s p o łe c z n o -p o lity c z n e g o lu d o w e g o p ań stw a ; sz erzy ć w śr ó d o sa d ­ n ik ó w w ie d z ę o p rzesz ło śc i region u , jeg o z w ią z k a c h z p olsk ością, zap ozn ać ic h z d o ro b k iem i w a r to śc ia m i m ie js c o w e j k u ltu r y lu d o w e j, która za ch o w a ła sw ó j p o lsk i ch arak ter, w y ja ś n ia ć zn a c z e n ie p o w r o tu ziem o d z y sk a n y c h do M acierzy, p rzy sp ie sz a ć ad ap ta cję o sa d n ik ó w w n o w y m m ie jsc u za m ie sz k a n ia i tw o r z y ć p r z e sła n k i d la p r o c e só w in te g r a c y jn y c h .

— K sz ta łc e n ia k w a lifik o w a n y c h k a d r n a p o tr z e b y r egion u . B rak ich d o­ t k liw ie o d c z u w a n o w e w s z y s t k ic h d zied z in a c h ży c ia sp o łe c z n o -g o sp o d a rc zeg o . — P o b u d z a n ia i r o z w ija n ia ży c ia k u ltu r a ln e g o w śr o d o w isk u lo k a ln y m .

— G o sp od arcz ego i sp o łe c z n e g o a k ty w iz o w a n ia śro do w isk a .

W n a k r e ślo n y c h w ó w c z a s za d a n ia ch sz k o ln ic tw a n a W a rm ii i M azu rach sp la ta ły się z a ło ż e n ia p o lity k i o ś w ia t o w e j p a ń stw a z p o tr zeb a m i r e g i o n u s°. W O lsz ty ń sk ie m p ie r w s z e p la c ó w k i o ś w ia to w e zaczęto o rg a n iz o w a ć w k w ie t ­ n iu 1945 r., a w ię c w k r ó tc e po p r z ejśc iu frontu. P o w s t a w a ły o n e tam , gd zie z n a la z ły się o so b y c h ę tn e do po d jęc ia p r a cy z d ziećm i. O rg a n iz o w a li je sta r z y

19 I b i d e m , s. 247.

20 T . F i l i p k o w s k i , O ś w i a t a n a W a r m i i i M a z u r a c h w l a t a c h 1945—1960, W a r s z a w a 1978, ps, 45—53.

T a d e u s z Filipkowski

d z ia ła cze w a r m iń sc y , k tó r y m u d ało się p r zeży ć terror h itle r o w sk i, w y c h o w a w ­ c z y n ie istn ie ją c y c h tu w la ta c h 1927— 1939 p rzed szk o li p o lsk ic h oraz n a u c z y ­ ciele, p o w r a c a ją c y z p r z y m u so w y c h rob ót i o b o zó w je n ie c k ic h lu b p r z y b y w a ­ ją c y z p ie r w s z y m i o sa d n ik a m i. Z p om oc ą p r z y c h o d z ili im m ie sz k a ń c y w s i i m ia ste c z e k oraz lo k a ln e w ła d z e , je ż e li ta k ie istn ia ły . P o rzą d k o w a n o i r e m o n ­ to w a n o b u d y n k i sz k o ln e , p o m a g a n o w o d sz u k a n iu i zg ro m a d z e n iu n ie z b ę d ­ n e g o sp rz ętu sz k o ln e g o . R o d zice brali na s ie b ie ta k ż e o b o w ią z e k u tr z y m y w a ­ nia n a u c z y c ie li, k tó r z y w ó w c z a s n ie o t r z y m y w a li jeszc ze ża d n eg o w y n a g r o ­ d z en ia za sw ą pracę, p o n ie w a ż a d m in istr a c ja sz k o ln a dopiero o rg a n iz o w a ła się i n ie d y sp o n o w a ła p o tr z e b n y m i śr o d k a m i m a te r ia ln y m i. K ie r u n k i o sa d ­ n ic tw a w y z n a c z a ły m ie jsc a o r g a n iz o w a n ia się szkół. P o w s t a w a ły o n e n a j­ w c z e śn ie j w m ie js c o w o śc ia c h p o ło ż o n y c h w o k ó ł Olsiztyna, z a m ie sz k a ły c h przez W a r m ia k ó w , w śr ó d k tó r y c h ż y w e b y ły tr a d y c je o ś w ia t y p o lsk ie j z okresu m ię d z y w o je n n e g o oraz w p a sie p o g ra n ic z n y m , g ę śc ie j z a s ie d la n y m p rzez lu d ­ ność n a p ły w o w ą . P o c z y n a n io m ic h p a tr o n o w a ł, słu ż ą c radą i sk r o m n ą p om ocą m a ter ia ln ą W y d z ia ł O św ia ty , fu n k c jo n u ją c y od k w ie tn ia 1945 r. p r z y U rzę d z ie P e łn o m o c n ik a R zą d u n a O k ręg M a zu rsk i. J e g o o r g a n iz a to r a m i b yli: P a w e ł S o w a i M aria Z ien tara, z n a n i d z ia ła c z e p o lsc y n a W a r m i i 2I.

W y d z ia ł O św ia ty p r z y stą p ił już w k w ie t n iu 1945 r. d o o rg a n iz o w a n ia a d m in istr a c ji sz k o ln e j w p o w ia ta c h . D o k o ń c a m a ja 1945 r. o b sad zon o in s p e k ­ to r a ty sz k o ln e w po w ia ta c h: o lsz ty ń sk im , ostródizkim, n id z ic k im , iła w sk im (w ó w c z a s su sk i), k ę tr z y ń sk im (w te d y rastem b orsk i), w ę g o r z e w sk im . W c z e r w ­ cu i lip cu teg o ż rok u z o r g a n iz o w a n o a d m in istr a c ję sz k o ln ą w p o z o sta ły c h p o ­ w ia ta c h O kręgu M azu rsk iego. In sp ek to ra m i z o sta li n a u c z y c ie le o p e łn y c h k w a ­ lifik a c ja c h z a w o d o w y c h i co n a jm n ie j k ilk u le t n ie j p r a k ty c e p e d a g o g iczn ej. Ludizie c i po do ta r ciu do w y z n a c z o n y c h m ia st, m ie li na m ie jsc u dobrać w s p ó ł­ p r a c o w n ik ó w i p r zy stą p ić do o r g a n iz o w a n ia p la c ó w e k o ś w ia to w y c h . Z a c zy n a li w ię c p r a cę od lu str a c ji te r e n u i z a b e z p ie c z e n ia istn ie ją c e g o ta m m ie n ia sz k o l­ n e g o przed d alszą d ew a sta cją . P o ru sza n ie się po t e r e n ie n ie b y ło w ó w c z a s ani ła tw e , an i b ezp ieczn e. N ie b y ło p e łn o sp r a w n e j k o m u n ik a cji, a sta n b e z p ie ­ c z e ń s tw a p o z o sta w ia ł w i e l e do życze n ia . P o słu g iw a n o się r ó ż n y m i śr o d k a m i lo k o m o c ji. B r u n o n B o e h m z p o w ia tu o lsz ty ń sk ie g o d o sta ł np. od ż o łn ie r z y r a ­ d z ie c k ic h k o n ia i d w u k ó łk ę , ty m śr o d k ie m lo k o m o c ji m ó g ł d otrzeć do każd ej o r g a n iz u ją c e j się w jeg o re jo n ie sz k o ły .

W y d ział. O ś w ia t y sy s te m a ty c z n ie się rozrastał, z k a ż d y m b o w ie m m ie s ią ­ ce m p r z y b y w a ło p r a c o w n ik ó w nadzoru p e d a g o g ic z n e g o . P o d le g a ł b ezp ośr ed nio P e łn o m o c n ik o w i R ządu i jeg o k o n ta k ty z M in iste r s tw e m O św ia ty b y ł y o g r a ­ n iczon e. D o p ie r o w sie rp n iu 1945 r. M in iste r stw o O św ia ty p o d jęło starania, k tó r e d o p r o w a d z iły do p o w o ła n ia (1 w r z e śn ia 1945) K u r a to r iu m O kręgu S z k o ln e g o M a z u r s k ie g o 22. K u r a to riu m i p o d le g łe m u in sp e k to r a ty szkoln e, jako u r z ę d y n ie z e s p o lo n e , b y ł y w d u ż y m sto p n iu u n ie z a le ż n io n e od a d m in istr a ­ c ji te r e n o w e j, sk ła d a ły rad om n a r o d o w y m je d y n ie sp r a w o z d a n ia ze sw e j d zia ­ łaln ości.

S ta n o w is k o ku ratora o k r ę g u sz k o ln e g o w O lsz ty n ie o b ją ł Z y g m u n t S zu l- czy ń sk i, b y ły d ziałacz TO N . W raz z n im p r z y b y ła gru p a n a u c z y c ie li z P o m o ­ rza, a na a p e l M in iste r stw a O św ia ty r ó w n ie ż gru p a p e d a g o g ó w ze Ś lą sk a C ie ­

21 W o je w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O l s z ty n i e ( d a l e j W A P O ), II-91-1/I. S p r a w o z d a ­ n i e z d z i a ł a l n o ś c i W y d z i a ł u O ś w i a t y i K u l t u r y z a o k r e s 21—2 8 I V 1945 r.

22 M a t e r i a ł y s p r a w o z d a w c z e z d z i a ł a l n o ś c i M i n i s t e r s t w a O ś w i a t y w o k r e s i e o d l i p c a 1944 d o g r u d n i a 1946, W a r s z a w a 1948, s. 12.

W z n o w i e n i e p o ls k ie j d z i a ł a ln o ś c i o ś w i a t o w e j 353

sz y ń sk ie g o . T y m o sta tn im p r z y p a d ła sz c z e g ó ln a rola w o r g a n iz o w a n iu p ra cy repolonizacyjm ej w śr ó d M azurów . M ie li on i sporo d o św ia d c z e ń z p r a cy w śr ó d lu d n o śc i ślą sk ie j, a p on ad to ła t w ie j m o g li zn a le ź ć w s p ó ln y ję z y k z M azuram i,

gd y ż , p o d o b n ie jak ci, b y li w y z n a n ia e w a n g e lic k ie g o .

P o w o ła n ie K u r a to riu m O k ręg u S z k o ln e g o M a z u rsk ieg o z a m y k a w s tę p n y , p io n ie r sk i o k r e s o r g a n iz a c ji sz k o ln ic tw a w O lsz ty ń sk ie m . O d k w ie t n ia do w r z e ś n ia 1945 r. p o w s ta ło 128 sz k ó ł p o d sta w o w y c h , jed n o g im n a z ju m o g ó ln o ­ k sz ta łc ą c e i pomad 20 p n zedszkoli. P la c ó w k i t e w lic z b ie od je d n e j do k ilk u z n a jd o w a ły s ię w k a ż d y m p o w ie c ie , z w y j ą tk ie m b a r to sz y c k ie g o . K u r a to r iu m z a c z y n a ło p ra cę w k o r z y s tn ie jsz y c h w a r u n k a c h a n iż e li W y d z ia ł O św ia ty . D y s ­ p o n o w a ło ju ż sk r o m n y m , a le w ła s n y m b u d ż e te m , z k tó r e g o m o żn a b y ło o p ła ­ cać n a u c z y c ie li i p o d e jm o w a ć p la n o w ą o d b u d o w ę p la c ó w e k zn isE czonych p rzez w o jn ę .

Z ajęcia d y d a k ty c z n e w p ie r w s z y m ro k u s z k o ln y m t r w a ły do k o ń c a lipca. S ie r p ie ń p rzezn a cz o n o n a w a k a c je . W e w r z e śn iu te g o ż rok u p o d ję ły pracę d y d a k ty c z n o -w y c h o w a w c z ą w w o j e w ó d z t w ie o lsz ty ń sk im 133 sz k o ły p o d sta ­ w o w e i 256 n a u czy c ie li. W cią g u w r z e śn ia liczba sz k ó ł p o d sta w o w y c h w z r o sła do 188, a liczb a u c z n ió w w n ic h p r z e k ro cz y ła 11 ty s. W p a źd ziern ik u i lis t o ­ pad zie p o w sta ło d a lsz y c h 60 sz k ó ł i p o d w o iła się lic z b a u c z n ió w .

W z m o ż o n y n a p ły w o sa d n ik ó w , w r a z z k tó r y m i p r z y b y w a li n a u c z y c ie le , za ­ z n a c z y ł s ię d a lsz y m w z r o s te m lic z b y sz k ó ł w s z y s t k ic h ty p ó w . W gru d n iu 1945 r. b y ło tu już 248 sz k ó ł p o d sta w o w y c h , 9 g im n a z jó w o g ó ln o k sz ta łc ą c y c h , 3 lic e a p e d a g o g ic z n e , d w ie śr e d n ie sz k o ły z a w o d o w e , 65 p r z e d szk o li i 15 d o ­ m ó w d z i e c k a O r g a n i z u j ą c sie ć sz k o ln ą w O k ręgu a d m in istr a c ja sz koln a p r z y ję ła za ło ż e n ia p o lsk ie j p o lity k i o św ia to w e j, d o sto so w u ją c je do s p e c y fic z ­ n y c h w a r u n k ó w d e m o g r a fic z n y c h i fiz jo g r a fic z n y c h . U p o d sta w te j p o lity k i le g ła zasada d e m o k r a ty z a c ji o ś w ia t y i sz e r o k ie g o jej u d o stę p n ie n ia m a so m lu d o w y m . W y k o n a n iu d r u g ie g o z t y c h izadań n ie sp r z y ja ła p o z o sta w io n a p rzez N ie m c ó w sie ć sz k ó ł lu d o w y c h (V o lk ssc h u len ). N ie m c y m ie li tu w i e l e p la c ó w e k sz k o ln y c h (p r a w ie w k a żd ej w s i), a le b y ł y o n e m a łe o je d n e j lu b d w ó c h izb ach , p r o w a d z ą c e n a u c z a n ie s y s t e m e m k la s łą c z o n y c h . W e d łu g d a n y c h s t a ­ t y s t y c z n y c h z 1935 r. w te j c zęści P r u s W sc h o d n ic h z n a j d o w a ły się 1573 sz k o ­ ł y lu d o w e , z c z e g o a ż 1319 (83,8%)) m ia ło je d n e g o lu b d w ó c h n a u c z y c ie li, a t y lk o 254 (16,2% ) — tr z e c h i w ię c e j M. N ie m ie c k i s y s t e m o rg a n iz a c ji sz k o l­ n ic tw a sp r a w ił, ż e w O lsz ty ń sk ie m p r z e z c a łe n a stę p n e d w u d z ie sto le c ie u tr z y ­ m y w a ł s ię w y s o k i o d se te k sz k ó ł w ie j s k ic h o n is k im s to p n iu o rgan izacji, p ro ­ w a d z ą c y c h n a u c z a n ie z a le d w ie e le m e n ta r n e . J u ż w 1945 r. przed w ła d z a m i o ś w ia t o w y m i sta n ą ł d y le m a t: c z y k o r z y sta ją c z p o n ie m ie c k ie j s ie c i r o z m ie sz ­ c zen ia b u d y n k ó w sz k o ln y c h t w o r z y ć w i e l e p la c ó w e k n iż e j z o r g a n iz o w a n y c h d a ją c y c h e le m e n ta r n e w y k sz ta łc e n ie , c z y t e ż z r e z y g n o w a ć z ilo śc i n a rzecz t w o r z e n ia p e łn y c h sz k ó ł sie d m io k la so w y c h . W y m o g i ż y c ia sp o łe c z n e g o — k o ­ n ie czn o ść o b ję cia pracą o św ia to w ą jak n a jw ię k s z e j lic z b y d z ie c i i m ło d z ie ­ ż y — s p r a w ia ły , że w ła d z e o ś w ia t o w e d ą ż y ły p r z e d e w s z y s t k im do r o z b u d o w y lic z b y sz k ó ł ta k , a b y jak n a jm n ie j d z ie c i p o z o sta w a ło p o za sz k o łą . D o p ie r o po z lik w id o w a n iu o k r ę g ó w b e z s z k o ln y c h , m o ż n a b y ło p rzy stą p ić d o sto p n io ­ w e j p o p r a w y sie c i sz k o ln e j i p o d n o sz e n ia sto p n ia o r g a n iz a c y jn e g o p la c ó w e k

23 WaP O , II-267-2. S p r a w o z d a n i e K u r a t o r i u m S z k o l n e g o o s t a n i e s z k o l n i c t w a z a r o k s z k o l n y 1945/1946/

24 H a n d b u c h d e s o st p r e u s sts c h e n E r z ie h e r s L e h r e r - A d r e s s b u c h f ü r d e n G a u O stp r e u s se n ,

o ś w ia t o w o - w y c h o w a w c z y c h . J e sz c z e w ro k u s z k o ln y m 1946/1947 d o m in o w a ły sz k o ły n iż e j z o r g a n iz o w a n e o je d n y m lu b d w ó c h n a u c z y c ie la c h . P e łn e sz k o ły sie d m io k la so w e z n a jd o w a ły się w m ia sta c h i m ia ste c z k a c h oraiz w ię k s z y c h w s ia c h — sie d z ib a c h u r z ę d ó w g m in n y c h .

S z k o ły n a jw c z e śn ie j p o w s t a w a ły w m ie js c o w o śc ia c h g ę śc ie j z a m ie sz k a ­ ły c h p rzez lu d n o ść rod zim ą i n a p ły w o w ą . W p o w ia ta c h p ó łn o c n y c h n a to m ia st p o z o sta w a ła lu d n o ść n ie m ie c k a , o czek u ją ca n a p r z e s ie d le n ie za O drę. T oteż n a p ły w o sa d n ik ó w do ty c h p o w ia tó w b y ł zn a czn ie p o w o ln ie js z y . W z w ią z k u z ty m r ó w n ie ż i s z k o ły p o w s t a w a ły ta m p óźn iej, i b y ły n ie lic z n e . P r z y b y w a ­ ją c y o sa d n ic y n ie m ie li w ię c m o ż liw o śc i n a ty c h m ia sto w e g o w y s ła n ia s w o ic h d z ie c i do sz kó ł, bo ty c h n ie b y ło . T r zeb a b y ło c ie r p liw ie czek ać, aż p r z y b ę d z ie n a u c z y c ie l i p o d e jm ie n a u cza n ie. W o b ec rozp ro szen ia o sa d n ic tw a , p o w sta ją c e sz k o ły często b y ły o d d a lo n e od sie b ie o k ilk a, a n a w e t k ilk a n a ś c ie k ilo m e tr ó w . W p ły w a ły na to ta k ż e w a r u n k i n a tu r a ln e re g io n u — w ie le la s ó w i jezior oraz ro zp ro szen ie osad w ie jsk ic h , p o r o zrzu ca n y ch p o p rzy sió łk a ch . D o ta rcie do s z k o ły z t y c h m ie js c o w o śc i s ta w a ło się sz c z e g ó ln ie u c ią ż liw e w o k r e sie j e s ie n ­

n o -z im o w y m .

N a o sob n ą u w a g ę z a s łu g u je p ro b lem dizieci lu d n o ści ro d zim ej. W w ie lu w s ia c h w a r m iń sk ic h dzieci z o s ta ły w c z e śn ie o b ję te n au cza n iem . G orzej rzecz m ia ła się z lu d n o śc ią m a zu rsk ą, k tóra z p e w n y m i o p o r a m i p o d d a w a ła się w e ­ ry fik a c ji. Z a r zą d zen iem m in istr a o ś w ia t y z 14 sie r p n ia 1945 r., o b o w ią z k ie m s z k o ln y m ob jęto d z ieci lu d n o śc i r o d zim ej w w ie k u 7— 14 lat, w ty m ta k ż e i n ie z w e r y fik o w a n e j, o i le ta z d e c y d o w a n ie n ie sp r z e c iw ia ła się w e r y f i k a c j i 2S. J e d y n ie dzieci lu d n o śc i n ie m ie c k ie j, o c z e k u ją c e j n a p r z e sie d le n ie , n ie p o d le ­ g a ły o b o w ią z k o w i sz k o ln e m u . W p r o w a d z a n ie teg o zarzą d ze n ia n a stę p o w a ło sto p n io w o , w m ia r ę ro z b u d o w y sie c i sz k o ln e j i p o p r a w y w a r u n k ó w m a te r ia l­ n y c h lu d n o śc i ro d zim ej. P o c z ą tk o w o część rodzin m a z u r sk ic h n ie c h ę t n ie u sto ­ su n k o w a ła się do sz k ó ł p o lsk ic h i n ie c h cia ła p o sy ła ć do n ich dzieci. Sporo też d zieci n ie uczęszczało do sz k o ły z p o w o d u brak u c ie p łej o d z ie ż y i ob u w ia . W ła d z e o św ia to w e sta r a ły się p rzy jść z pom ocą m a te r ia ln ą ty m n a ju b o ższy m d zieciom , w śr ó d k tó r y c h b y ło w i e l e sie r o t i p ó łsiero t. O r g a n izo w a n o d la n ich d o ż y w ia n ie i ro zd zia ł d a r ó w p o ch o d zą cy ch z d o sta w U N R R A .

M im o zn a czn ej ro z b u d o w y sie c i sz k o ln e j n a d a l n ie w s z y s t k ie dzieci z o ­ sta ły o b ję te n a u cz a n ie m . U c h w y c e n ie ich lic z b y w tr a k cie in te n s y w n y c h r u ­ c h ó w lu d n o ś c io w y c h b y ło w r ę c z n ie m o ż liw e . D op iero w io sn ą 1947 r. d ok on ano p r z y b liż o n y c h sz a c u n k ó w , w e d łu g k tó r y c h p o n a d 12 ty s. d zieci p o z o sta w a ło jeszc ze poza szkołą. W d a lsz y m cią g u na u r u c h o m ie n ie cze k a ło 281 p la có w ek , do k tó r y c h p o tr z e b o w a n o 410 p e d a g o g ó w . K u ra to r o k ręg u sz k o ln e g o zw r ó c ił się do m in istr a o ś w ia t y z prośbą o s k ie r o w a n ie na W a rm ię i M a zu ry w ię k sz e j lic z b y n a u c z y c ie li z w o j e w ó d z t w ce n tr a ln y c h . M ie jsc o w y m diziałaczom o św ia ­ to w y m z a le ż a ło s z c z e g ó ln ie n a p o z y sk a n iu n a u c z y c ie li ze Ś lą sk a C ie s z y ń sk ie ­ go, k tó r z y p o d ję lib y p racę w śr o d o w isk u m a zu rsk im . U w a ż a n o , że Ś lą z a c y z ra cji w s p ó ln e g o w y z n a n ia e w a n g e lic k ie g o ła tw ie j m o g lib y tr a fić do M a zu ­ r ó w i sk u te c z n ie j o d d z ia ły w a ć n a to śro d o w isk o . P o d w p ły w e m ty c h a p e li ce n tr a ln e w ła d z e o ś w ia t o w e sk ie r o w a ły do o k ręg u m a z u r sk ie g o p e w n ą liczb ę n a u c z y c ie li, le c z c ią g le jeszc ze b y ło ic h z b y t m a ło !0.

W 1945 r. i w la ta c h n a stę p n y c h w y s tę p o w a ły w O lsz ty ń sk ie m z w a r te śr o d o w isk a lu d n o śc i rod zim ej (w a rm iń sk ie j lu b m a zu rsk iej), z n ie w ie lk im t y l ­

25 O k ó l n i k m i n i s t r a o ś w i a t y n r 41 z 14 V I I I 1945.

W z n o w i e n i e p o ls k ie j d z ia ła ln o ś c i o ś w i a t o w e j 355

ko o d se tk ie m o sa d n ik ó w , z w a r te śr o d o w is k a lu d n o śc i n a p ły w o w e j oraz śr o d o ­ w isk a m ie sz a n e , w k tó r y c h ob ok p r z e s ie d le ń c ó w (w ty m r ó w n ie ż U k ra iń có w ) i r e p a tr ia n tó w b y li ta k ż e au to c h to n i. W k a ż d y m z ty c h śr o d o w isk praca d y ­ d a k ty c z n o -w y c h o w a w c z a n a b ie r a ła o d m ie n n e g o ch ara k teru . D e te r m in o w a ły ją: sto p ie ń ro z w o ju św ia d o m o śc i n a r o d o w e j, z n a jo m o ść ję z y k a p o lsk ie g o oraz tr a d y c je o św ia to w e p o sz c z e g ó ln y c h gru p r e g io n a ln y c h . O rgan izację procesu d y d a k ty c z n o -w y c h o w a w c z e g o m u sia ło z a te m p op rzed zić p o z n a n ie m ie js c o w e g o śr o d o w isk a . B y ł to z a b ie g n ie z b ę d n y , p o z w a la ł b o w ie m n a dobór w ła ś c iw y c h m e to d o d d z ia ły w a n ia . Ł a tw ie j b y ło o r g a n iz o w a ć p roces d y d a k ty c z n o - w y c h o ­ w a w c z y w je d n o r o d n y m śr o d o w isk u , iznacznie tru d n ie j w m ie sz a n y m , g d z ie n ie u fn o ść i w z a je m n e u p r z e d zen ia d o ro sły c h p r z e n o s iły się na d zieci i d a w a ły znać o so b ie w szkole.

W śr o d o w isk u lu d n o śc i ro d zim ej n a u c z a n ie z a czy n a n o od p o z n a w a n ia j ę ­ zy k a p o lsk ie g o w m o w ie i p iśm ie. D z ie c i d zielon o n a g r u p y w e d łu g w ie k u i p o c z ą tk o w o p rzez d w ie , a n a stę p n ie p rzez o ztery g o d z in y d z ie n n ie uczono je m ó w ić , pisać i c zy ta ć po polsk u . N a u c z a n ie o d b y w a ło się bez p o d ręczn ik ó w , w y k o r z y s ty w a n o k a ż d y p o lsk i te k st, ja k i u d a ło się n a u c z y c ie lo w i zdobyć, np. ś p ie w n ik i, m o d lite w n ik i, sta re k a le n d a r z e lub p o je d y n c z e e g z e m p la r z e „ G a ze­ ty O lsz ty ń sk ie j” p ie c z o ło w ic ie p r z e c h o w y w a n e w n ie k tó r y c h rod zin ach . T e k s ty te p r z e p is y w a li n a u c z y c ie le r ę c z n ie i u d o stę p n ia li je u czn iom . N a u k ę języ k a p rzep la ta n o ś p ie w e m i re c y ta c ją ła t w ie js z y c h w ie r s z y , k tó r e e m o c jo n a ln ie o d ­ d z ia ły w a ły n a d zieci i w ią z a ły je z p o lsk o ścią . C elo w i te m u s łu ż y ły ta k ż e b a śn ie i le g e n d y za cze r p n ię te z p rzeszło ści P o lsk i. D o p ie r o po u z y sk a n iu n ie ­ z b ę d n y c h u m ie ję tn o śc i j ę z y k o w y c h (trw ało to n a jc z ę śc ie j od k ilk u m ie się c y do roku) n a u c z y c ie l d o k o n y w a ł w tó r n e j se le k c ji dzieci, k ie r u ją c je w e d łu g w ie k u i w ie d z y do p o sz c z e g ó ln y c h klas. Z r e g u ły b y ł y to k la s y I— IV, rzadziej I— VI. N a u c z y c ie le sa m i o p r a c o w y w a li p ro g ra m y , d o sto so w u ją c je do m o ż li­ w o ś c i p o z n a w c z y c h u czn ió w .

D o b ó r m e to d n a u cza n ia i w y c h o w a n ia , s t o s o w a n y w p r a c y r e p o lo n iz a c y j- n e j z m ło d z ie ż ą rod zim ą, o m a w ia li n a u c z y c ie le n a k o n fe r e n c ja c h r e jo n o w y c h i k u rsa c h w a k a c y jn y c h . W sz k o ła c h n a ziem ia ch o d z y sk a n y c h w ła d z e o św ia to ­ w e z w ię k s z y ły t y g o d n io w y w y m ia r g o d zin n a n a u c z a n ie języ k a p o lsk ie g o i h istorii. In str u k cje p r o g r a m o w e do ty c h p r z e d m io tó w z a le c a ły sz ersz e u k a ­ z y w a n ie p r z e szło ści r e g io n u i jego k u ltu r y lu d o w ej.

P ro ces d y d a k ty c z n o - w y c h o w a w c z y w śr o d o w isk u lu d n o śc i rod zim ej m ia ł s p e c y fic z n y p rzeb ieg. Do sz k ó ł z g ła s z a ły się d z ieci od s ió d m e g o do c z te r n a s te ­ go rok u ży cia, ozasam i n a w e t n ie c o starsze. W ięk sz o ść z n ic h u częszcza ła u p r z ed n io do sz kół n ie m ie c k ic h , g d z ie o p a n o w a ła u m ie ję tn o ść c zy ta n ia i p isa ­ nia. M ia ła też p r z y s w o jo n e p e w n e n a w y k i sz k o ln e. G orzej b y ło ze z n a jo m o ścią ję zy k a p olsk ieg o . W p r a w d zie dzieci, sz c z e g ó ln ie w ty c h w sia c h , g d z ie w o k r e ­ s i e m ię d z y w o je n n y m is t n ia ły p o lsk ie p la c ó w k i o św ia to w e , r o z u m ia ły po p o l­ sku, a le m ia ły sp o r e tru d n o śc i w p o słu g iw a n iu się ty m ję z y k ie m . N a p rzer­ w ach , podazas g ie r i z a b a w u ż y w a ły ozęsto ję zy k a n ie m ie c k ie g o . T rzeb a b y ło to to le r o w a ć i ta k o r g a n iz o w a ć pracę, a b y d zieci p rzez c a ły czas p o b y tu w sz k o le m ó w iły po polsk u . W y m a g a ło to od n a u c z y c ie li w ię k sz e g o w y s iłk u i sp o r y c h u m ie ję tn o śc i d y d a k ty c z n y c h . P r z e d łu ż e n iu o d d z ia ły w a n ia w y c h o ­ w a w c z e g o s łu ż y ły z a jęcia p o z a le k c y jn e , w ra m a ch k tó r y c h o r g a n iz o w a n o c h ó ­ ry, z e s p o ły r e c y ta to r sk ie i ta n e czn e. P r z y g o to w y w a ły o n e p r o g r a m y a r t y s t y c z ­ n e n a u ro c z y sto śc i sz k o ln e (choinka, św ię to p ieśn i, z a k o ń c z e n ie ro k u itp.). Do z e s p o łó w n a le ż a ła ta k ż e m ło d z ie ż w w ie k u p o za sz k o ln y m , u częszcza ją ca na

k u r sy ję zy k a p o lsk ieg o . W p ły w n a p ro ces rep o lo n iz a c ji d zieci i m ło d z ie ż y m ia ły w y c ie c z k i i a k cja le t n ia (dziecin ce, p ó łk o lo n ie , k o lo n ie i o b o zy ) 27.

W m ia rę z a sie d la n ia w o je w ó d z tw a o lsz ty ń sk ie g o , do w ie lu w s i m a z u r ­ sk ic h i w a r m iń sk ic h n a p ły w a li p r z e sie d le ń c y i rep a tria n ci. D o sizkół coraz lic z n ie j tr a fia ły d zieci o sa d n ik ó w , k tó r e o b cu jąc p rzez k ilk a g o d zin d zie n n ie z M a zu ra m i c z y W a rm ia k a m i, r o z m a w ia ły z n im i po p o lsk u , d o sk o n a liły ich języ k , n a w ią z y w a ły sto su n k i k o le ż e ń s tw a i p rzyjaźn i. L e cz n a p ły w o sa d n ik ó w , sz c z e g ó ln ie z d a w n e g o p o g ra n icza p o lsk o -n ie m ie c k ie g o , n ie rza d k o w p ł y w a ł też n iek o n z y stn ie n a a tm o sfe r ę w y c h o w a w c z ą w szkole. M ię d z y u czn ia m i d o c h o ­ dziło do za ta r g ó w , a n a w e t k o n flik tó w , w y z w a l a ł y się w t e d y em ocjp, p a d a ły o b r a ź liw e e p ite ty . N ie p o r o z u m ie n ia i z a ta rg i m ię d z y m ło d z ie żą , je ż e li z d e c y ­ d o w a n ie i w p o rę n ie p r z e c iw s ta w ił się im n a u c z y c ie l, sz y b k o p rze r a d z a ły się w o tw a r te k o n flik ty , w k tó r e a n g a ż o w a li się dorośli. Ż y ją c y o b o k sie b ie a u to ­ c h to n i (M azurzy, W a rm ia cy ), p r z e s ie d le ń c y i r e p a tria n ci n ie w ie le w ie d z ie li o sobie. O ce n ia li się na p o d sta w ie różn ic j ę z y k o w y c h i z w y c z a jó w , obrzędów , w y z n a n ia (w p r z y p a d k u M azu rów ) i k u ltu r y ż y c ia co d zien n eg o . B y ł y to o c e n y u proszczone, k r z y w d z ą c e z a r ó w n o lu d n o ść rodzim ą, jak i re p a tr ia n tó w . D z ie c i p r z e n o s iły je n a g r u n t sz k o ln y , p rób u jąc u n a u c z y c ie la szuk ać a p r o b a ty i p o ­ parcia dla s w y c h p o c zy n a ń . Z d e c y d o w a n a w ię k sz o ść n a u c z y c ie li p r z e c iw s ta ­ w ia ła się w s z e lk im prób om jątrzeń , p o d e jm o w a ła w m ia r ę s w o ic h m o ż liw o śc i p racę w y ja śn ia ją c ą z d ziećm i, a n a stę p n ie z d o rosłym i.

S y tu a c ja lu d n o śc io w a w O lsiztyńskiem ksiztałtow ała s ię różn ie w p o sz c z e ­ g ó ln y c h p o w ia ta c h , a n a w e t w sia c h . W ie le w s i z a s ie d lili w ca ło ści p r z e s ie d le ń ­ c y lu b rep a tr ia n c i tw o rzą c jed n o r o d n e śro d o w isk a . W ta k ic h p rzy p a d k a ch n a u cza n ie i w y c h o w a n ie k o n c e n tr o w a ło się n a w y r ó w n a n iu b r a k ó w w w ia d o ­ m o śc ia c h u c z n ió w i n a p rzy sp ie sz a n iu p r o c e só w a d a p ta c y jn y c h do n o w e j s p o ­ łecz n o śc i p rzez p e łn ie js z e p o zn a n ie g e o g r a fii, h isto r ii i k u ltu r y ziem o d z y s k a ­ n y ch , a sz c z e g ó ln ie region u . C elem n a u c za n ia i w y c h o w a n ia ibyło w y r o b ie n ie u m ło d z ie ż y p rześw ia d czen ia , że nasiz p o w r ó t na te z ie m ie n i e b y ł sp ra w ą p rzyp ad k u , a le p r a w id ło w o śc ią d ziejo w ą . T e j n ad rzęd n ej id ei został p o d p o ­ r z ą d k o w a n y ta k ż e p roces w y c h o w a n ia . Ś ro d o w isk a je d n o r o d n e n ie s t a n o w iły je d n a k o s p e c y fic e r e g io n u n a w e t w p ie r w s z y c h la ta c h p o w o je n n y c h , jako ż e w y s tę p o w a ła tu — jak w c z e śn ie j w s p o m n ia n o — m ozaik a lu d n o ścio w a , a w ię c d o m in o w a ły śr o d o w isk a e tn ic z n ie m ie sz a n e . W ta k ic h śr o d o w isk a c h praca o św ia to w a m u s ia ła b y ć z k o n ie c z n o śc i w ie lo k ie r u n k o w a .

W ła śc iw e o r g a n iz o w a n ie pro cesu d y d a k ty c z n e g o w szkołach, do k tó r y c h u c z ę sz c z a ły dizieci z ró żn y c h g ru p reg io n a ln y c h , w y m a g a ło d u ż y c h u m ie ję t ­ n o śc i p ed a g o g ic z n y c h . Z n a la zła się ta m b o w ie m m ło d z ie ż ze sz k ó ł n ie m ie c ­ kich , lite w sk ic h , b iało ru sk ich , u k r a iń sk ic h oraz p e w n a gru p a u c z n ió w o b ję ­ ty c h ta jn y m n a u cza n iem . U c z n io w ie ci m ie li w ię c różn e p r z y g o to w a n ie ogóln e, w ię k sz o ść z nich n ie u c z y ła się h isto r ii i g e o g r a fii P o lsk i. T a k że zn ajom ość j ęzy k a p o lsk ie g o p o z o sta w ia ła w i e l e do ż y cze n ia . P r a c ę d y d a k ty c z n ą tnzeba b y ło z a czy n a ć od k u r su w y r ó w n a w c z e g o . T e n w y d łu ż a ł się w cza sie, p o n ie w a ż do sz k ó ł c ią g le z g ła sz a li się n o w i u czn io w ie . W sz k o ła c h z w ię k sz ą liczb ą r e ­ p a tr ia n tó w lu b a u to c h to n ó w k o n ie c z n e b y ły d o d a tk o w e z a jęcia z język a p o l­ sk ie g o . N a u c z y c ie le p o d e jm o w a li je iz w ła sn e j in ic ja ty w y , n ie czek a ją c n a z a ­ le c e n ia w ła d z 2S.

27 T . F i l i p k o w s k i , D z i a ł a l n o ś ć r e p o l o n i z a c y j n a s z k o ł y n a W a r m i i i M a z u r a c h , D z i e je N a j ­ n o w s z e , 1974, n r 2, ss. 117—133.

W z n o w ie n ie p o ls k ie j d zia ła ln o ś c i o ś w ia to w e j 357

P r a w ie r ó w n o c z e śn ie ze sz k o ln ic tw e m p o d s t a w o w y m p rz y stą p io n o do o d ­ b u d o w y sz k ó ł śr e d n ic h , jako że z a p o tr z e b o w a n ie sp o łe c z n e na n ie b y ło r ó w n ie duże. D ź w ig a ją c e się z ru in p a ń stw o p o tr z e b o w a ło k a d r ze śr e d n im i w y ż s z y m w y k sz ta łc e n ie m , a d o tk liw y ic h brak o d c z u w a n o n a jb a rd zie j n a ziem ia c h o d ­ z y sk a n y c h . W c zesn e o t w ie r a n ie sz k ó ł śr e d n ic h le ż a ło w in te r e sie i w ła d z s a ­ m o r z ą d o w y c h , i o g ó łu rod zicó w , b o w ie m p la c ó w k i te p o d e jm u ją c p r a cę d y d a k ­ t y c z n o -w y c h o w a w c z ą z m ło d z ie żą , s t a w a ły się je d n o c z e śn ie z a lą ż k ie m ży c ia k u ltu r a ln e g o w śr o d o w isk u . P r z y sz k o ła c h z a k ła d a n o b ib lio te k i, p o w s t a w a ły a m a to r sk ie z e s p o ły c h ó r a ln e i d r a m a ty cz n e , k tó r e w y s t ę p o w a ły przed p u b lic z ­ n ością złożon ą z m ło d z ie ż y i doro sły c h. Is tn ie n ie teg o ty p u p la c ó w e k n a d a w a ło w y ż s z ą r a n g ę m ia stu , z a c h ę c a ło do o sie d la n ia się w n im . O r g a n iz o w a n ie sz k ó ł u z a le ż n io n e b y ło od n a p ły w u n a u c z y c ie li z w y ż s z y m w y k sz ta łc e n ie m .

W czer w c u 1945 r. o tw a r to p ie r w s z e p o lsk ie g im n a z ju m o g ó ln o k sz ta łc ą c e w O lszty n ie. N a s tę p n e te g o ty p u p la c ó w k i za czę to za k ła d a ć w m ia sta c h p o ­ w ia to w y c h . W la ta c h 1945— 1947 z o r g a n iz o w a n o w O lsz ty ń sk ie m 17 g im n a ­ z jó w o g ó ln o k sz ta łc ą c y c h , w k tó r y c h u c z y ło się 2688 osób (gru dz ień 1947). Tę fo r m ę k sz ta łc e n ia sta ra n o s ię u d o stę p n ić m ło d z ie ż y c h ło p sk ie j i rob otniczej. W ty m c e lu u tw o r z o n o fu n d u sz sty p e n d ia ln y , o r g a n iz o w a n o k la s y w s tę p n e dla m ło d z ie ż y b ez u k o ń c z o n e j s z k o ły p o d sta w o w e j i za k ła d a n o in te r n a ty

Ś r e d n ie sz k o ły o g ó ln o k sz ta łc ą c e r ó w n o le g le z e d u k a cją m ło d z ie ż y z a ję ły się ta k ż e n a u c z a n ie m doro sły c h. P r z y g im n a z ja c h p o w s ta w a ły , z in ic ja t y w y n a u c z y c ie li lu b lo k a ln y c h w ła d z , k u rsy , na k tó r y c h w i e l e osób już p ra cu ją ­ cy c h u z u p e łn ia ło w y k s z ta łc e n ie i p o d n o siło k w a lifik a c je . Tą fo rm ą d o k sz ta łc a ­ n ia w ro k u s z k o ln y m 1945/1946 o b ję to 1400 osób. W la ta c h n a stę p n y c h w z r o ­ sła lic z b a k u r só w a ta k ż e słu ch a cz y . K u r sy o d u żej lic z b ie słu c h a c z y p rze­ k szta łc o n o w sz k o ły d la d oro sły c h. N a jw c z e ś n ie j p o w s t a ły o n e w O lszty n ie, M r ą g o w ie i S z c z y tn ie . B y ł y to g im n a z ja i lic e a o g ó ln o k sz ta łc ą c e dla d o ro sły c h i m ia ły o n e sta tu s sz k ó ł p a ń stw o w y c h . W in n y c h m ia sta c h g im n a z ja dla d o­ r o s ły c h p r o w a d z iły o r g a n iz a c je sp o łe c z n e np. Z w ią z e k N a u c z y c ie ls tw a P o l ­ sk ie g o , T o w a r z y stw o U n iw e r s y te t u R o b o tn icz eg o c z y Z w ią z e k S a m o p o m o c y C h ło p sk iej. N a u k a w t y c h sz k o ła c h b y ła c z ę śc io w o o d p ła tn a !0.

S z k o ln ic tw o z a w o d o w e r o z w ija ło się z n a c z n ie w o ln ie j n iż o g ó ln o k sz ta łc ą ­ ce. N ie d y sp o n o w a ło on o p o tr zeb n ą licźb ą b u d y n k ó w i w a r s z ta tó w sz k o ln y ch , p o n ie w a ż w ła d z e n ie m ie c k ie n ie r o z w in ę ły tu u p rzed n io k sz ta łc e n ia n a p o­ tr z e b y p r z e m y słu , a je d y n ie w za k r e sie g o sp o d a r stw a d o m o w e g o , h a n d lu , u słu g i ro ln ic tw a . N ie m ia ło on o też g łę b sz y c h tr a d y c ji w p o lsk im sy s te m ie o św ia to w y m . W o p in ii p u b lic z n e j c ią g le u tr z y m y w a ło s ię jeszc ze p r z e ś w ia d ­ cz e n ie o m n ie jsz e j w a r to śc i w y k sz ta łc e n ia z a w o d o w e g o w p o r ó w n a n iu z o g ó l­ n o k sz ta łc ą c y m . C zy n n ik i te w zn a czn ej m ie r z e z a c ią ż y ły n a w a r u n k a c h sta rtu sz k o ln ic tw a z a w o d o w e g o na W a rm ii i M azurach. P o c z ą tk i jeg o d atu ją się od w r z e śn ia 1945 r., k ie d y to o tw a r to w O lsz ty n ie G im n a z ju m i L ic e u m H a n d lo ­ w e oraz G im n a z ju m i L ic e u m K o m u n ik a c y jn e . S z y b s z y r o zw ó j sz k o ln ic tw a za w o d o w e g o n a s t ą p ił w la ta c h 1947— 1949 i z w ią z a n y b y ł z rea liz a c ją zadań n a k r e ślo n y c h w p la n ie tr z y le tn im . S ie c ią sz k ó ł z a w o d o w y c h ob jęto w ó w c z a s w s z y s t k ie m ia sta i m ia ste c z k a w w o j e w ó d z t w ie o lsz ty ń sk im . T w o r z o n o w n ic h p u b lic z n e śr e d n ie s z k o ły z a w o d o w e , k tó r e k sz ta łc ą c u c z n ió w już pra cu ją cy ch ,

29 W A P O , II-91-2/2. P r o t o k o ł y z p o s ie d z e ń p l e n a r n y c h O l s z t y ń s k i e j W o j e w ó d z k i e j R a d y N a r o d o w e j z 29 X I 1946 i 8 I X 1947.

30 W A P O , 11-287-80. S z k o l n i c t w o d l a p r a c u j ą c y c h w r o k u s z k o l n y m 1947/1948.

sz y b c ie j p r z y c z y n ia ły się do z w ię k s z e n ia lic z b y p o tr z e b n y c h g o sp o d a rce r o b o t­ n ik ó w k w a lifik o w a n y c h .

W e w r z e śn iu 1947 r. istn ia ło w O lsz ty ń sk ie m 18 p u b lic z n y c h śr e d n ic h sz k ó ł z a w o d o w y c h z 1669 u c z n ia m i oraz 7 g im n a z jó w z a w o d o w y c h z 1126 u c z ­ n iam i. W n a stę p n y c h la ta c h liczb a sz k ó ł z a w o d o w y c h w z r o sła do 24, a liczb a u c z n ió w do 2920. W 1949 r. s z k o ły z a w o d o w e w y o d r ę b n io n o z r e so rtu o św ia ty , p rzek azan o je p o w o ła n e m u w ó w c z a s C e n tr a ln e m u U r z ę d o w i S z k o le n ia Z a w o ­ d o w e g o S1.

N a W arm ii i M azurach, w r e g io n ie ty p o w o r o ln iczy m , w a ż n ą r o lę s p e ł­ n ia ła o św ia ta ro ln icza. R e g io n t e n z a s ie d la ła lu d n o ść p r z y b y ła z d a w n y c h w o j e w ó d z t w w s c h o d n ic h i c e n tr a ln y c h , n i e w y r ó ż n ia ją c a się w y s o k im p o z io ­ m e m k u ltu r y roln ej. S p o ty k a ła s ię on a tu ta j z o d m ie n n y m i w a r u n k a m i f iz jo ­ g r a fic z n y m i i k lim a ty c z n y m i. P o n a d to n a te r e n ie ty m p o w sta w a ło w i e l e g o s ­ p o d a r stw p a ń stw o w y c h , k tó r e p o tr z e b o w a ły kad r z n iż sz y m i śr e d n im p r z y g o ­ t o w a n ie m r o ln iczy m . P r z e sła n k i t e w y t y c z y ł y k ie r u n k i r o z w o ju o ś w ia t y r o l­ niczej.

W m a ju 1945 r. p o w o ła n o w U rz ę d z ie W o je w ó d z k im w O lsz ty n ie W y d z ia ł O św ia ty R o ln iczej, z a jm u ją c y s ię n iż sz y m i śr e d n im sz k o ln ic tw e m r o ln iczy m . W ra m a c h p ie r w s z e g o t y p u o r g a n iz o w a n o d w u le tn ie g m in n e i p o d sta w o w e sz k o ły roln icze. Z ak ła d a n o ta k ż e sz k o ły śr e d n ie — g im n a z ja g o sp o d a r stw a w ie jsk ie g o , ro ln ic z o -h o d o w ła n e , o g ro d n icze i r y b a ck ie. D o 1949 r. p o w sta ło 9 sz k ó ł śr e d n ic h i 51 n iż sz y c h sz k ó ł r o ln ic z y c h z lo k a liz o w a n y c h w p o n ie m ie c ­ k ic h m a ją tk a c h . K o r z y s ta ły o n e z r e sz te k o c a la łe g o m ie n ia , n a to m ia st in w e n ­ ta rz ż y w y o tr z y m a ły z d o sta w U N R R A .

W ra m a ch sz erok o ro z u m ia n e j o ś w ia t y z a w o d o w e j m ie ś c iły się ta k ż e z a ­ k ła d y k sz ta łc e n ia n a u c z y c ie li. O d b u d o w u ją ce się po w o jn ie sizkolnictw o p o l­ sk ie o d c z u w a ło p o w a ż n y brak k a d r y p e d a g o g ic z n e j. S tr a ty lu d z k ie sp o w o d o ­ w a n e w o j n ą sta ra n o się u z u p e łn ia ć o r g a n izu ją c k ilk u m ie s ię c z n e k u r sy p e d a ­ g o g ic z n e dla osób, k tó r e n ie m ia ły p e łn e g o śr ed n ie g o w y k sz ta łc e n ia , a w y r a ­ z iły ch ęć p o d jęc ia p r a cy o ś w ia to w e j z m ło d z ie żą . T w o r zo n o ta k ż e licea p e d a ­ g o g ic z n e i lic e a w y c h o w a w c z y ń p rzed szk oli. D o k sz ta łc a n ie k u r so w e sta n o w iło je d y n ie d o r a ź n y śr o d e k z a stęp cz y . P o d s ta w o w ą fo rm ą k sz ta łc e n ia n a u c z y c ie li d la sz kół p o d sta w o w y c h b y ły lic e a p ed a g o g ic z n e . P ie r w sz ą te g o ty p u p la c ó w ­ k ę u ru ch o m io n o w e w r z e śn iu 1945 r. w O lsz ty n ie . N a s tę p n e p o w s t a ły w G i­ ż y c k u i M orągu. P r z y sz k o ła c h założon o in te r n a ty i za p e w n io n o u c z n io m p o ­ m o c m a ter ia ln ą . P r z y c ią g a ło to m ło d z ie ż w ie jsk ą , w ty m ta k ż e m azu rsk ą i w a r m iń sk ą . W la ta c h 1945— 1948 p o w sta ło łą c z n ie 6 lic e ó w p ed a g o g ic z n y c h . P o c z ą tk o w o p r z y jm o w a n o do n ic h a b s o lw e n t ó w g im n a z jó w o g ó ln o k sz ta łc ą ­ c y c h i w cią g u tr zech la t p r z y g o to w y w a n o ic h do za w o d u n a u c z y c ie ls k ie g o . W 1948 r. w lic e a c h p e d a g o g ic z n y c h w p r o w a d z o n o czte r o le tn i o k res n a u c z a n ia o p ierając go n a p o d b u d o w ie p ro g r a m o w e j s ie d m io le tn ie j sz k o ły p o d sta w o w e j. P ie r w si a b so lw e n c i w lic z b ie 42 o p u śc ili lic e a p e d a g o g ic z n e w 1948 r. W l a ­ tach n a s tę p n y c h p o d w o iły się, a n a w e t p o tr o iły lic z b y a b so lw e n tó w , z k tó r y c h w ię k sz o ść p o d e jm o w a ła p racę w sz k o ła c h p o d sta w o w y c h na W a rm ii i M a ­ zu rach ss.

C h a ra k tery zu ją c sz k o ln ic tw o śr e d n ie n a le ż y p a m ię ta ć r ó w n ie ż o k s z t a łc e ­ n iu a r ty sty c z n y m . J u ż w 1945 r. za łożon o w O lsz ty n ie n iższ ą i śr ed n ią sz k o ły

31 D z i e n n ik U s t a w 1949, n r 7, p o z . 43; W A P O , II-91-2/31. P r o t o k ó ł z p o s ie d z e n ia K o m i s j i K u l t u r a l n o - O ś w i a t o w e j O W R N z 23 I I I 1949 r .