A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA H ISTORICA 26, 1986
B oh dan B a r a n o w s k i
W O J S K A O SM A Ń SK IE W K A M P A N II W IED EŃ SK IEJ 1683 R.
P a ń stw o o s m a ń s k ie d o s z ło d o n a jw ię k s z e j p o tę g i w p o ło w ie X V I s tu le c ia . P ó źn iej zaś, p o d k o n ie c X V I i w p ie r w s z e j p o ło w ie X V II w ., im perium to p r z e ż y w a ło z n a c z n y k r y z y s. W o jn y z P e r sią p r z y n io s ły Turkom sz e r e g n ie p o w o d z e ń . N ie d ała ż a d n y c h s u k c e s ó w w y p r a w a na P o ls k ę w 1621 r. W w a lk a c h z W e n e c ją T u r c y str a c ili sz e r e g w y s p na M orzu E gejsk im . S z c z e g ó ln ie w la ta c h c z te r d z ie s ty c h X V II w ., za r z ą d ó w n ie d o łę ż n e g o Ibrahim a I, w s t o lic y su łta ń sk ie j p a n o w a ł c h a o s a na p e r y fe r ia c h p a ń stw a o s m a ń sk ie g o d o c h o d z iło do lic z n y c h o d śr o d k o w y c h b u n tó w p o tę ż n y c h z a r z ą d c ó w p o s z c z e g ó ln y c h p ro w in cji.
Z k o le i sy tu a c ja u le g ła je d n a k z n a czn ej zm ia n ie w d ru g iej p o ło w ie lat p ię ć d z ie s ią ty c h X V II stu le c ia . D o g o d n o śc i w ie lk ie g o w e z y r a p o w o ła n y z o sta ł w y ją tk o w o e n e r g ic z n y i u z d o ln io n y A lb a ń c z y k K öprülü M eh m ed pasza. J e g o rodzina p rzez k ilk a d z ie sią t lat fa k ty c z n ie s p r a w o w a ła w ła d z ę p a ń stw a , n o m in a ln ie je d y n ie p o z o s ta ją c e g o pod p a n o w a n iem s u łta n ó w z rodu O sm a n ó w . P r z e p r o w a d zo n o z n a c z n e refo rm y a d m in istr a c y jn e i w o js k o w e . W z m o c n io n a z o sta ła cen tra ln a w ła d z a p a ń stw a o sm a ń sk ie g o . D o k o n a n o p o w a ż n e j m o d e r n iz a c ji z a r ó w n o arm ii, jak i flo ty . W w y n ik u ty c h zm ian T u rcy p o c z ę li o d n o sić s u k c e s y w w o j n a ch z W e n e c ją . R ó w n ie ż w a lk i to c z ą c e się na te r e n ie S ied m io g ro d u , m ię d z y p o p ie ra n y m p rzez O sm a n ó w k a n d y d a te m do k s ią ż ę c e j m itry a je g o p roh ab sb u rsk im i k o n k u ren ta m i z a k o ń c z y ły się p o m y ś ln ie dla in te r w e n iu ją c y c h na ta m ty m te r e n ie T u rk ów . W^ r ę c e su łta ń sk ic h w o jsk d o sta ł s ię c a ły s z e r e g m ia st na W ę g r z e c h i w S ło w a c ji.
W e w n ę tr z n e o s ła b ie n ie Iranu s p o w o d o w a ło , ż e n a jp o w a ż n ie js z y p r z e c iw n ik P o rty na te r e n ie a z ja ty c k im n ie b y ł w sta n ie jej zag ro zić. S u k c e s y o d n ie śli też T u r c y w e w s c h o d n ie j c z ę ś c i P ó łw y sp u A r a b sk ie g o oraz na te r e n ie A fry k i.
N a p o czą tk u la t o s ie m d z ie s ią ty c h X V II stu le c ia T urcja p o zo rn ie z n ó w z n a jd o w a ła s ię u sz c z y tu p o tę g i. W g r a n ic a c h p a ń stw a p o z o s ta w a ły o lb rzy m ie te r e n y na trzech k o n ty n e n ta c h . W E u rop ie pod w ła d zą
tu rec k ą z n a jd o w a ł s ię m n iej w ię c e j c a ły ob szar d z is ie js z e j G recji, BułgaTii, A lb a n ii, p r z e w a ż a ją c a c z ę ś ć J u g o s ła w ii i W ę g ie r , z n a c z n e o b sz a r y S ło w a c ji, U k r a in y i z a c h o d n ie g o K aukazu. Pod p ro tek to ra tem T u rcji b y ł ch a n a t k r y m sk i, M o łd a w ia , W o ło s z c z y z n a i S ie d m io g r ó d . W A zji, w sk ła d ó w c z e s n e g o p a ń stw a o sm a ń sk ie g o w c h o d z iły o b sza ry d z is ie js z e j rep u b lik i tu re ck ie j, Iraku, S yrii, Libanu, P a le sty n y , c z ę ś c io w o S au d ii, o b y d w ó c h J e m e n ó w i n ie k tó r y c h p a ń stw z a c h o d n ic h w y b r z e ż y Z atok i P e r sk ie j. W A fr y c e p od w ła d z ą tu r eck ą lub pod jej p r o tek to ra tem z n a jd o w a ły się o b sz a r y d z is ie j s z e g o E giptu, Libii, Tu
n e z ji, A lg ie r ii, c z ę ś c i S u d a n u , E tio p ii i n ie k tó r y c h j e s z c z e in n y c h p a ń stw ta m te g o k o n ty n e n tu . B y ły to w ię c o lb r z y m ie o b sza ry , w y n o s z ą c e w ie le m ilio n ó w k ilo m e tr ó w k w a d r a to w y c h .
M im o to, na p o tę ż n y m g m a ch u o sm a ń s k ie g o su łta n a tu rzą d zo n eg o e n e r g ic z n ie p rzez w e z y r ó w z r o d zin y K öp rü lü ch , p o ja w iły się r y sy . W y r a ź n ie d a w a ła się o d c z u ć o d śr o d k o w a d z ia ła ln o ść p o s z c z e g ó ln y c h w ie lk ic h fe u d a łó w , k tó r z y p r z y w y k li już s w e dobra c z y też za rzą d za n e p rzez s ie b ie je d n o stk i a d m in istr a c y jn e tra k to w a ć ja k o s w e w ła s n e p a ń ste w k a . N ie m ie li też oni zam iaru b ez op oru p o d p o r z ą d k o w a ć się w z u p e łn o ś c i c e n tr a ln y m w ła d z o m K o n sta n ty n o p o la .
P r z e p r o w a d z o n e w p a ń s tw ie o sm a ń sk im refo rm y w o js k o w e b y ły te ż ty lk o p o ło w ic z n e . C o p raw d a w w ie lu fo r m a cja ch z o sta ła d ok on an a p o w a żn a m o d ern iza cja b ron i p a ln e j. O d n o w io n y też z o sta ł park a r ty le r y jsk i. J e d n o c z e ś n ie jed n a k n ie k tó r e form acje, jak np. janczarzy, n a d a l n ie w y k a z y w a li te n d e n c ji do p o d p o rzą d k o w a n ia się siln e j w ła d z y w ie lk ic h w e z y r ó w i sn u li p la n y u su n ię c ia irh od r z ą d ó w oraz p o w r o tu do c z a só w , k ie d y ż o łn ie r z e sta m b u lsk ie g o g a r n iz o n u d e c y d o
w a li o k a ż d o r a z o w y m o b sa d z e n iu tronu.
W ś r ó d ja n c z a r ó w , a ta k ż e i w in n y c h fo r m a c ja c h w o j s k o w y c h d z ia ła ły ta jn e o r g a n iz a c je p o lity c z n o -r e lig ijn e , k tó re z w y r a ź n ą d e z a probatą o d n o s iły s ię d o c e n tr a lis ty c z n y c h te n d e n c ii w ie lk ic h w e z y r ó w z r o d z in y K öprülüch. N a d a l b a rd zo g ro źn ą siłą o d śr o d k o w ą b y ła z n a c z na c z ę ś ć m u zu łm a ń sk ic h t e o lo a ó w — u le m ó w , k tó r z y z n ie c h ę c ią o d n o s ili s ię d o r z ą d ó w su łta n a M e h m e d a IV i je g o e n e r g ic z n y c h w e z y r ó w .
P o q lą d y p o s z c z e g ó ln y c h h is to r y k ó w z a r ó w n o tu reck ich , iak i e u r o p e jsk ic h , na s iłę p a ń stw a o sm a ń sk iecio w p o c z a tk a c h la t o s ie m d z ie s ią ty c h X V II w . są b a rd zo ró żn e. I stn ie je te n d e n c ia zb y t p o w a ż n e n o p o d k r e śle n ia p o tę g i W y s o k ie j P o r ty w ty c h w ła ś n ie latach , iak r ó w n ież i d ia m e tr a ln ie r ó ż n y p oq ląd c o do stw ie r d z e n ia , że ó w c z e s n e im perium tu r e c k ie b y ło p r z y s ło w io w y m k o lo s e m na g lin ia n y c h n oq ach . w n a szy m m n iem a n iu p r a w d y n a le ż y szu k a ć po środ k u . R o z o o c z e te przez K öp rü lü ch refo rm y b y ły n ie p o p u la rn e, n a p o ty k a ły też na lic z n e , p r z e w a ż n ie zresztą u k r y te, sp r z e c iw y . J e d n o c z e ś n ie jednak T urcja zn a jd o
w a ła się w k o r z y stn e j s y tu a c ji m ię d z y n a r o d o w e j. C z ę ś c io w o też p r z e p ro w a d zo n a z o sta ła m o d ern iza cja sił z b r o jn y c h W y s o k ie j P orty, k tóra d o p r o w a d ziła d o p o w a ż n e g o w z m o c n ie n ia ich p o te n c ja łu . M im o w ię c te g o , ż e n ie m ożn a z b y tn io w y o lb r z y m ia ć p o tę g i te g o p a ń stw a , je^ o w o jsk a s ta n o w iły siłę , z k tórą p o z o r n ie n ie m o g ła się z m ie r z y ć żad n a eu r o p e jsk a p o tę g a .
N a s u w a s ię je d n a k p y ta n ie , c z y w y p r a w a w ie d e ń s k a b y ła m a k s y m a ln y m w y s iłk ie m m ilita rn y m p a ń stw a tu r e c k ie g o . O tó ż b e z sp r z e c z n ie w ie lo k r o tn ie już p a ń stw o o sm a ń sk ie w y s y ła ło z n a c z n ie p o w a ż n ie js z e s iły zb ro jn e na w y p r a w y w o je n n e . O d n o si s ię też w r a ż e n ie , ż e Kara M u stafa p r o w a d ził pod W ie d e ń dużą, a le n ie r e p r e z en tu ją cą z b y t p o w a ż n y c h a tu tó w b o j o w y c h arm ię. Ju ż też w m o m e n c ie r o z p o c z ę c ia k a m p a n ii w o js k o tu r e c k ie m o g ło b y ć o c e n ia n e ja k o zb y t sła b e dla r e a liz a c ji w ie lk ic h c e ló w , k tó r e so b ie p o s ta w ił K ara M ustafa.
L iczeb n o ść arm ii, k tó rą p od W ie d e ń p r o w a d z ił Kara M u sta fa jest w c ią ż z a g a d n ie n ie m sp orn ym . D o ść c z ę s to p rz y jm u je się , ż e w m o m e n c ie r o z p o c z ę c ia k a m p a n ii w o jsk a tu r e c k ie lic z y ły o k o ło stu, a w m o m e n c ie d e c y d u ją c e j b itw y o k o ło d z ie w ię ć d z ie s ię c iu t y s ię c y ludzi. W m oim m n iem a n iu liczb a ta w y d a je się tro ch ę z a w y ż o n a . M im o w s z y stk o b y ła to, ja k n a o w e c z a s y , arm ia b a rd zo d u ża. P a m ię ta ć jed n a k trzeba, ż e sk ła d jej b y ł n ie je d n o lity . N ie k tó r e fo rm a cje w y r ó ż n ia ły się z a r ó w n o d o sk o n a ły m u zb r o jen iem , ó w c z e ś n ie n a jb a rd ziej n o w o c z e sn y m , a ta k ż e bard zo d ob rym w y ć w ic z e n ie m . D u ch b o jo w y ty c h o d d z ia łó w też b y ł b ard zo w y s o k i. J e d n o c z e ś n ie ied n a k K ara M u sta fa ściąctnął na teatr d zia ła ń w o je n n y c h z b y t lic z n e s iły w o j s k o w e z o d le g ły c h z a k ą tk ó w o s m a ń sk ie a o im perium , o d d z ia ły p r o w in c jo n a ln y c h p a sz ó w , u zb r o jo n e w p rzesta rza łą broń palną, k tó r y c h w a r to ść b o jo w a b y ła n ie w ie lk a .
A w r e s z c ie n a le ż y o so b n o o m ó w ić w a r to ś ć b o jo w ą p o s iłk ó w ch a n a k r y m sk ie g o . L iczb ę T a ta r ó w pod W ie d n ie m sz a c u je s ię z w y k le na o k o ło d z ie s ię ć t y s ię c y (w m oim m n iem a n iu sz a c u n e k ten ie st r ó w n ie ż zb y t w y s o k i). Z p e w n o ś c ią ż o łn ie r z ta ta rsk i w w a lk a c h k a w a le r y jsk ic h , w te d y g d y c h c ia ł w a lc z y ć , r e p r e z e n to w a ł zn a c z n ą w a r to ść b o jo w a . T rzeb a jed n ak p a m ięta ć, ż e T atarom s p e c ja ln ie n ie z a le ż a ło na s u k c e sa ch arm ii tu reck iej. Z w y c ię s tw a b o w ie m o sm a ń sk ie m o q łv s p o w o d o w a ć je sz c z e w ię k s z e u z a le ż n ie n ie ch a n a tu o d w ła d z y s to lic y s u łta ń sk ie j, a p r z e c ie ż p rzez c a ły n iem a l X V II w . s iln e b y ły na K ry m ie te n d e n c je w y z w o le n ia s ię sp o d tu r e c k ie g o p a tro n a tu . N ie m o żn a te ż z a p o m in a ć , ż e d la ż o łn ie r z y ta ta r sk ic h c e le m w o j n y b y ł r a b u n ek , a dla ic h d o w ó d c ó w — p o n o s z e n ie iak n a jm n ie jsz y c h strat w lu d zia ch . D la te a o też n ie m ożna b y ło lic z y ć na z b y tn ią o fia r n o ść w b o ju ty c h o d d z ia łó w . B ez sp r z e c z n ie m o g ły o n e o d d a ć p o w a ż n e u słu g i w d z ia ła ln o śc i p o d ja z d o w ej. a le n ie w w a ln e j b itw ie . O k a z a ło się zre sz tą p ó źn iej, ż e T a ta r zy
po s to s u n k o w o d ro b n y c h n ie p o w o d z e n ia c h w d e c y d u ją c y m sta rciu u szli z p o la b itw y .
J e s z c z e m n ie jsz ą w a r to ść m ia ły p o s iłk o w e o d d z ia ły h o sp o d a ró w : m o łd a w s k ie g o i w o ło s k ie g o . M o g ły o n e o d d a ć p e w n e u s łu g i ja k o s iły p o m o c n ic z e . W w a ln y m je d n a k sta rciu w a r to ść ich b y ła m in im aln a.
M o c n o k o n tr o w e r sy jn a je s t p o sta ć tu r e c k ie g o d o w ó d c y w ie d e ń s k ie j w y p r a w y M e rzifo n łu K ara M u sta fy . W ia d o m o , ż e na m ęża stan u , k tó r e m u n ie u d a ło s ię ja k ie ś p r z e d s ię w z ię c ie c z y też na w o d z a , k tó r e g o arm ia p o n io sła k lę s k ę , s y p ią s ię g r o m y . P o d o b n ie b y ło i z K arą M u stafą. Za n ie u d a n ą w y p r a w ę p o d W ie d e ń p o n ió s ł k a rę śm ierci. J e d n o c z e ś n ie i h isto i* y cy d o b ra li się , c o p r a w d a już w ie le la t p o je g o śm ierci, do s k ó r y n ie fo r tu n n e g o tu r e c k ie g o d o w ó d c y . W p ra ca ch n ie k tó r y c h e u r o p e js k ic h h isto r y k ó w , s z c z e g ó ln ie z X V III s tu le c ia , n a stą p iła m iażd żąca k r y ty k a je g o p o stę p o w a n ia . N ie w y b a c z a n o m u p r a w d z iw y c h c z y też n ie p r a w d z iw y c h g r z e c h ó w . C h a ra k ter m ia ł ja k o b y o k r o p n y , n a d m ie r n ie a m b itn y , lu b ił o ta c z a ć s ię m iern o ta m i, n ie lo ja ln y w o b e c p r z y ja c ió ł itp. N a d o d a tek b y ł p o n o ć w y g o d n y m sy b a r y tą , ob żartu ch em , p ija k iem , ro zp u stn ik iem . R ó w n ie ż i h isto rio g ra fia tu reck a , c h o c ia ż m o ż e z n a c z n ie sp o k o jn ie j, to jed n a k r ó w n ie ż s u r o w o o c e n ia ła n ie fo r tu n n e c o w o d za .
B ardzo tru d n o jest zre sz tą s tw ie r d z ić c o r e p r e z e n to w a ł ó w m aż stanu. W y s z e d ł z o fic e r sk ie j r o d z in y lecfity m u ją cej s ię b ard zo ła d n a D rzeszło- ś c ią w o js k o w ą . O d d z ie c iń s tw a w y c h o w y w a ł s ię w dom u p r z y sz łe a o w ie lk ie g o w e z y r a K öprülü M eh m ed a , k tó r y ja k o b y k o c h a ł n o jak w ła s n e g o sy n a . W ie ż y p rzy ja źn i łą c z y ły o o też z sy n e m M eh m ed a p a sz y
F a z y l A h m ed em , k tó r y p o śm ie r c i o jc a z o s ta ł r ó w n ie ż w ie lk im w e zy rem .
K ara M u sta fa o tr z y m a ł sta r a n n e w y k s z ta łc e n ie , od m ło d o śc i p r z y g o to w y w a n y b y ł d o sp ra w a d m in istr a c y jn y c h i w o js k o w y c h . Już w m ło d o ś c i d a ł s ię p o z n a ć ja k o z d o ln y d o w ó d c a w o j s k o w y , m a ją c y na s w y m k o n c ie p o w a ż n e s u k c e s y m ilita r n e. P o sia d a ł r ó w n ie ż d u ży dar z je d n y w a n ia s o b ie lu d zi. O p ie k u n je g o , w ie lk i w e z y r M eh m ed K öprülü dał m u s w ą c ó r k ę za ż o n ę . W o k r e s ie sp r a w o w a n ia rzą d ó w p rzez F a zy l A hm ed^ K öprülü m ia ł p o w ie r z o n e r ó żn e o o w a ż n e o b o w ią zk i p a ń s tw o w 0 i w o js k o w e , z k tó r y c h w y w ią z y w a ł s ię z u p e łn ie dobrze.
P o śm ie r c i w ie lk ie g o w e z y r a K öp rü lü F a z y l A h m ed a w 1676 r. p o w o ła n y z o sta ł p rzez su łta n a M eh m e d a IV na sta n o w is k o w ie lk ie g o w e zy ra , a w ię c p ie r w sz e j o s o b y po p a n u ją cy m . P o z o sta ją c na ty m s ta n o w is k u p rzez sie d e m la t dał się p o z n a ć z jak n a jle p sz e j stro n y . N ie k t ó r z y h is to r y c y w y c ią g a li c o p raw d a ró żn e p o tk n ię c ia p r z y s z łe g o n ie fo r tu n n e g o w o d za , a le je d n o c z e ś n ie w s p ó łc z e s n e r e la c je ,,jak n a jb a rd ziej k o r z y stn ie " o c e n ia ły je g o c h a r a k te r i u z d o ln ie n ia . N a p e w n o n ie b y ł
g e n ia ln y m m ężem sta n u an i w y b itn y m d o w ó d c ą , a le w d z ie ja c h T u rcji, aż do m om en tu w y p r a w y w ie d e ń s k ie j, z a p isa ł s ię ra czej p o z y ty w n ie .
J e d n o c z e ś n ie je d n a k p a m ię ta ć trzeb a, ż e j e s z c z e w io s n ą 1683 r. k a riera p o lity c z n a K ara M u sta fy w isia ła na w ło sk u . B ardzo siln a b y ła o p o z y c ja p r ze ciw n a w ie lk ie m u w e z y r o w i. K ażd e też je g o n ie p o w o d z e n ie m o g ło mu p r z y n ie ś ć u tr a tę sta n o w is k a a lb o n a w e t i śm ierć. W ty c h w aru n k a ch k o n ie c z n y b y ł dla n ie g o z n a c z n y s u k c e s w o js k o w y , k tó ry u m o c n iłb y je g o z a c h w ia n ą p o z y c ję .
Plan M er zifo n łu Kara M u sta fy u d erzen ia na W ie d e ń m iał w s z e lk ie s z a n s e p o w o d z e n ia . S to lic a c e s a r s k a le ż a ła b ard zo b lis k o ó w c z e s n e j g r a n ic y tu reck iej '(n ie w ie le p o w y ż e j stu k ilo m e tr ó w ). B yło to c o p raw d a m ia sto d o b rze u fo r ty fik o w a n e . P ó łto ra w ie k u w c z e ś n ie j, w 1529 r., b e z s k u te c z n ie p r ó b o w a ły g o z d o b y ć w o jsk a su łta n a S u lejm a n a I W s p a n ia łe g o . T rzeb a je d n a k p a m ięta ć, ż e w cią g u o s ta tn ie g o o k r e su n a stą p ił b a rd zo p o w a ż n y r o zw ó j a r ty le r ii, k tó rą z r e s z tą T u r c y d y s p o n o w a li w d o sta te c z n e j ilo ści. N a le ż a ło się sp o d z ie w a ć , ż e p o d łu ż sz y m o b lę ż e - n !u b ę d z ie m ożna z d o b y ć ten b ard zo w a ż n y p u n k t str a te g ic z n y .
D ob rze z o r g a n iz o w a n y w y w ia d tu reck i, d z ia ła ją c y na te r e n ie p a ń stw ch r z e śc ija ń sk ic h , w y k a z y w a ł siln e ta rcie w e w n ą tr z R z eszy . N ie lic z o n o się w ię c z p o w a ż n ie js z ą o d sie c z ą ze str o n y p a ń stw n ie m ie c k ic h . N ie b rano r ó w n ież pod u w a g ę w z ię c ia u d zia łu w p o m o c y dla A u str ii w o jsk p o lsk ich . L iczon o się zresztą z tym , ż e zan im n a d c ią g n ą p o siłk i sto lic a c e sa r stw a z o sta n ie zd o b y ta .
P lan w ię c w y p r a w y na W ie d e ń n ie p r z e d sta w ia ł się zb y t fa n ta s ty c z n ie. A z d o b y c ie s to lic y c e sa r sk ie j n ie ty lk o p o w ię k s z y ło b y tak o lb r z y m ie te r y to r iu m p a ń stw a o sm a ń sk ie g o , a le z a r a zem z lik w id o w a ło b y w e w n ę tr z n ą o p o z y c ję , k tó ra po ta k ic h s u k c e s a c h arm ii s u łta ń s k ie j n ie ś m ia ła b y już p o d n o s ić g ło w y . W r e s z c ie p r z e w id y w a n e o lb r z y m ie łu p y w o je n n e m ia ły z a s ilić c o ra z to b a rd ziej p u sty sk arb su łta ń sk i. Z p e w n o śc ią b y ła to g ra v a b a n q u e , a le o d w a ż n y i e n e r g ic z n y K ara M ustafa n ie b a ł s ię ta k ic h sy tu a c ji.
T u rcy z a sta li W ie d e ń b ard zo d o b rze u f o r ty fik o w a n y i m im o o lb r z y m ich w y s iłk ó w ze str o n y sp r a w n e j o sm a ń sk ie j a r ty le r ii n ie u d a ło s ię d o k o n a ć w ię k s z y c h w y ło m ó w w m urach. O b lę ż e n ie p r z e c ią g a ło się. P rzez s z e ś ć d z ie s ią t dni o d p ie r a n e b y ły a tak i w o jsk o sm a ń sk ic h . T y m c z a se m w o b o z ie tu r eck im w e z n a k i p o c z ą ł s ię d a w a ć g łó d . S p o w o d o w a ł o n d u że str a ty w lu d z ia c h oraz w z r o s t n ie z a d o w o le n ia . D u ch b o jo w y arm ii tu r e c k ie j p o c z ą ł s ię w y r a ź n ie o b n iża ć.
Z a sta n o w ić się trzeba, c z y taki w y tr a w n y d o w ó d c a , jak im b y ł Kara M u stafa, n ie d o str z e g a ł w z m a g a ją c e g o się z d n ia na d z ień sta n u roz p r zężen ia oraz z a c z y n a ją c e g o się coraz b ard ziej d a w a ć w e z n a k i g ło d u . P r a w d o p o d o b n ie z d a w a ł so b ie z te g o sp ra w ę. P r z y z n a n ie się je d n a k do
b łę d ó w i w y c o fa n ie spod W ie d n ia o ś m ie s z y ło b y g o w o c z a c h c a łe g o s p o łe c z e ń s tw a su łta ń sk ie j s t o lic y . P r a w d o p o d o b n ie m u sia łb y p o ż e g n a ć s ię z g o d n o ś c ią w ie lk ie g o w e z y r a lub n a w e t i z ż y c ie m . N a to m ia st s p o d z ie w a ł się, że zb r o jn e sta r c ie z n a d c ią g a ją c ą o d sie c z ą , k tó rej w ie lk o ś c i n ie d o c e n ia ł, p r z y n ie s ie s u k c e s w o jsk o m o sm a ń sk im i sk ło n i w ie d e ń c z y k ó w , k tó r y c h z a p a sy ż y w n o ś c i r ó w n ie ż p ra w ie z u p e łn ie się w y c z e r p a ły , do k a p itu la c ji. Innej drogi do u r a to w a n ia sw o je j w ła d z y n ie w i d ział przed sob ą. B yć m o że z n a jd o w a ł się r ó w n ie ż w sta n ie p e w n e g o w y c z e r p a n ia p s y c h ic z n e g o , k tó r e p o w o d o w a ło , że ó w d o ś w ia d c z o n y d o w ó d c a p o c z ą ł teraz p o p e łn ia ć k a r d y n a ln e b łę d y .
K ara M u stafa od d łu ż sz e g o c z a s u p o w ia d a m ia n y b y ł p rzez sw ó j w y w ia d o p r z y g o to w a n ia c h w o je n n y c h p r o w a d z o n y c h p rzez P o lsk ę. S p o d z ie w a n o się jed n ak , ż e k o r z y sta ją c z z a a n g a ż o w a n ia g łó w n y c h sił o sm a ń sk ic h na fr o n c ie w ie d e ń sk im w o jsk a R z e c z y p o sp o lite j b ęd ą p r ó
b o w a ły o d z y s k a ć K a m ie n ie c i p o z o sta ją c ą pod p a n o w a n ie m su łta ń sk im c z ę ś ć P od ola. W z m a c n ia n o i tak już b ardzo s iln e o b w a r o w a n ia k a m ie n ie c k ie j fo r te c y . Z ao p a trzo n o ją też w z n a c z n e z a p a sy a m u n icji i p ro w ia n tu , s z c z e g ó ln ie zb oża, a b y m o g ła o n a w y tr z y m a ć bard zo d łu g ie
o b lę ż e n ie . D o K a m ień ca te ż s k ie r o w a n o n o w e o d d z ia ły z D o b ru d ży i p ó ł n o c n e j B ułgarii, a m ia n o w ic ie c z ę ś ć d o ty c h c z a s o w y c h g a r n iz o n ó w z Ba- b a d a g h i S ilistrii. C h o d ziło w ię c o u trz y m a n ie K a m ień ca w r ę k a ch tu r e c k ic h tak d łu g o , aż na fr o n c ie w ie d e ń s k im n ie w y ja ś n ią s ię w s z y s t k ie sp r a w y na k o r z y ść sił o sm a ń sk ich . J e d n o c z e ś n ie zaś za k ła d a n o , ż e w o jsk a p o ls k ie o p a n u ją p o m n ie jsz e w a r to w n ie tu r e c k ie na P od olu , k tó re n ie m ia ły tak w ie lk ie g o z n a c z e n ia str a te g ic z n e g o jak K a m ien iec. L iczon o się r ó w n ie ż z m o ż liw o ś c ią w k r o c z e n ia P o la k ó w do M o łd a w ii, k tó rą na d łu ż s z y o k r e s c z a su tru d n o b y ło u trzy m a ć w p o sia d a n iu , m ając na ty ła c h p o tężn ą tw ie r d z ę k a m ie n ie c k ą z jej lic z n ą z a ło g ą .
K ara M u stafa n ie s p o d z ie w a ł s ię n a to m ia st te g o , ż e sam Jan S o b ie s k i r u sz y z d u żym i siła m i w o js k o w y m i pod W ie d e ń . W ia d o m o śc i o p o ja w ie n iu s ię na M o ra w a ch w o js k p o lsk ich , id ą c y c h z o d s ie c z ą o b lę ż o n e j s to lic y p a ń stw a h a b sb u r sk ieg o , z b a g a te liz o w a n o . P rzy p u szcza n o , ż e są to ja k ie ś n ie w ie lk ie s iły , k tó r e p o s iłk o w a ć m ia ły a rm ię a u stria ck ą . In form acje, k tó r e p o c z ę ły n a d c h o d z ić do sztab u K ara M u sta fy , ż e to sam S o b ie sk i k ie r u je p o lsk im i siła m i id ą c y m i pod W ie d e ń , p r z y jm o w a n o z d u żym n ie d o w ie r z a n ie m . U w a ż a n o je r a czej za p r o p a g a n d o w e p lo tk i p u sz c z a n e p rzez a u str ia c k ic h a g e n tó w , m a ją c e na c e lu w z m o c n ić d u ch a o b ro n y w śr ó d co ra z to b a rd ziej w y c z e r p a n y c h p r z e d łu ż a ją c y m się o b lę ż e n ie m w ie d e ń c z y k ó w . N ie m a l do sa m e g o m o m en tu p o ja w ie n ia s ię P o la k ó w nad D u n ajem n ie w ie r z o n o , że p ro w a d zen i są p rzez króla Jan a III, k ie d y z a ś w r e s z c ie d e fin ity w n ie d o w ie d z ia n o się o tym , ż e
na c z e le w o jsk p o lsk ic h sto i S o b ie sk i, n ie d o c e n ia n o j e g o sil zb ro jn y ch , w y o b r a ż a ją c so b ie , ż e są z n a c z n ie m n iejsze.
W ie lk i w e z y r K ara M u stafa, jak r ó w n ie ż i d o w ó d c y z jeg o o t o c z e nia d o s k o n a le zn ali s p o s o b y p r o w a d z e n ia w a lk i, z a r ó w n o p rzez w o jsk a a u str ia c k ie , s iły p o s z c z e g ó ln y c h p a ń stw n ie m ie c k ic h , jak i fo rm a cje p o lsk ie . Z d a w a n o s o b ie d o b rze sp ra w ę z p lu s ó w i m in u só w a u str ia c k ie j p ie c h o ty , która n ie b yła zb y t ru ch liw a , a le d y s p o n o w a ła zn a c z n ą siłą o g n ia . Z le k c e w a ż e n ie m n a to m ia st o d n o sz o n o s ię do a u str ia c k ie j c z y też n ie m ie c k ie j ja zd y , k tó r e p o d c z a s w a lk k a w a le r y js k ic h n ie p o tr a fiły w y k a z a ć ta k iej r u c h liw o śc i jak tu reck a lub ta ta rsk a . J e d n o c z e ś n ie n ie p r z y p u sz c z a n o , ż e do r o z s tr z y g a ją c e g o u d e r z e n ia b ę d z ie m ogła b y ć u ż y ta tak zn a czn a liczb a p o lsk ie j k a w a le r ii, a s z c z e g ó ln ie hu sarii. Do tej o sta tn ie j form acji o d n o s iło się tu r eck ie d o w ó d z tw o z p e w n ą p o g a r dą. S łu sz n ie u w a ż a n o , ż e c ię ż k a zb ro jn a jazda b y ła już w o k r e s ie p a n o w a n ia broni p a ln ej p e w n e g o rod zaju a n a c h ro n izm em . N ie z d a w a n o so b ie n a to m ia st sp r a w y , ż e o d p o w ie d n io u ż y ta p rzez g e n ia ln e g o w o d za h u saria b ę d z ie m ogła sta ć się c z y n n ik ie m r o z str z y g a ją c y m o lo s a c h b it w y , w k tó rej siła o g n ia arm at i broni ręc zn ej po o b y d w ó c h stro n a ch b y ła , jak na o w e c z a sy , b a rd zo duża.
P ra w d o p o d o b n ie już w m o m e n c ie r o z p o c z ę c ia b itw y w o jsk a tu r e c k ie b y ły z n a c z n ie sła b sz e niż s iły c h r z e śc ija ń sk ie j k o a lic ji. P rz y jm u ie się c z ę sto , ż e K ara M u sta fa d y s p o n o w a ł 90 ty s. ludzi (ch o cia ż jak z a z n a c z y łe m liczb a ta je s t w m oim m n iem a n iu z a w y ż o n a ), a S o b ie sk i ty lk o 70 tys. W ty m jed n a k rozra ch u n k u w z ią ć trzeb a pod u w a o ę r ó w n ie ż z a ło g ę W ie d n ia , k tóra w o d p o w ie d n im m o m e n c ie m o gła u r zą d zić w y pad. P r zeciw n ie i, a r ó w n ie ż dla k o n ty n u o w a n ia o b lę ż e n ia , n a le ż a ło w ię c p o sta w ić zn a cz n ą c z ę ś ć sił tu r e c k ic h p o i m uram i oblecianej c e sa r sk ie j s to lic y . P r z y p u sz c z a ln ie w ię c arm ia, k tóra w y stą p iła p r z e c iw siło m c h r z e śc ija ń sk ie j k o a lic ji b y ła lic z e b n ie r ó w n a lub n a w e t i m n ie j sza n iż w o jsk a p o z o s ta ją c e pod d o w ó d z tw e m S o b ie sk ie a o . A w r e s z c ie n ie b ez zn a c z e n ia b y ło i to, ż e d uch b o jo w y w o jsk c h r z e śc ija ń sk ic h b y ł z n a c z n ie w y ż s z y niż z m ę c z o n e j d łu g im b e z o w o c n y m o b lę ż e n ie m arm ii tu reck iej.
P rze w a g a lic z e b n a n ie m o g ła jed n ak z d e c y d o w a ć o s u k c e s ie w o jsk p o lsk o -a u str ia c k o -n ie m ie c k ic h . Z d e c y d o w a ł o tym w s p a n ia ły p lan op ra c o w a n y p rzez n a jw y b itn ie js z e g o ch y b a w o d za sie d e m n a s to w ie c z n e j P o l ski, a zarazem d o sk o n a łe q o z n a w c ę sp o so b u p ro w a d z e n ia w a lk i p rzez m u zu łm a n ó w , jakim b y ł Jan S o b iesk i.
In stytu t H isto rii Uf. Zakjac} H istorii P olsk i N o w o ż y tn e j
Boh dan B a r a n o w s k i
LES TROUPES D 'O SM A N S D A N S LA C A M PA G N E V IE N N O ISE DE 1683
Sou s le règ n e dos grands v izirs do la d y n a stio dos K euprulu, la T urquie, dans lo tro isièm e quart du XVIIème siè c le v é cu t l'a c cro issem en t co n sid é r a b le de sa p u issa n ce. Le qondre du grand v izir M eh m ed K euprulu pacha, M erzü on lu Kara M ustapha pacha, e x er ça it le s fo n ctio n s du grand vizir dep u is 1676. C on trairem en t a u x op in io n s la rg em en t rép and u es, l'au teu r do c e tra v a il croit quo c'était un hom m e d ou é, aux grands ta le n ts m ilitaires. L’arm ée turqu e, qui s'était tro u v ée so u s la v ille de V ien n e, était grande, eu égard à 1 ép o q u e, et com ptait 80-— 100 m ille p erso n n es en v iro n . C e p en d an t e lle se com p o sa it en partie d e s trou p es b ien in stru ites et b ien a rm ées, m ais au ssi do c e lle s qui no r ep ré se n ta ien t pas de g ran d es v a le u rs de com bat.
La d eco n n a issa n cc turque h a b itu ellem en t très adroite, c e tte fo is-c i d éçu t l'atten - to. E lle, n 'était pas r e n s e ig n é e sur le nom bre des tro u p es de renfort p o lo n a is es s'app rochan t do V ien n e . Presq ue jusqu'au dernier m om en t Kara M ustapha ne sut pas a p p récier la force des trou p es c h r étien n e s et notam m ent fa u sses é ta ie n t ses in form ation s sur le nom bre dos tro u p es p o lo n a ises. D an s la b a ta ille v ie n n o ise lo nom bre d e s trou p es ch r étie n n e s é ta it prépond érant. La p artie c o n sid é r a b le d es for c es turqu es d ev a it rester so u s le s m u ra illes d e V ie n n e , p arce qu'on cra ig n a it que le g a rn iso n de la v ille n'attaquât le s arrières do l'arm ée m u su lm an e. N o n san s im p ortan ce était a u ssi le fa it que le s tro u p es ta ta res, v a la c h ie n n e s et m o ld a v ie n n e s ne v o u la ien t pas v erser leu r sa n g pour la c a u se d'O sm ans qui n'était pas la leur. M ais ce n 'était pas la se u le su p ério rité nu m érique qui décid a du su c c è s de l'arm ée co m p o sé e de troup es p o lo n a ises, a u trich ien n es et a llem a n d es. Y contrib ua, a van t tout, 1 e x c e lle n t plan d'action éla b o ré par Jean S o b iesk i, ém in en t com m an dan t de la P o lo g n e XV Ilème siè c le , parfait c o n n a isse u r on m éth o d es m u su lm an es d e m ener la b ataille.
