Kulturotwórcza rola Biblii w dobie
staropolskiej na tle dziedzictwa
europejskiego
Kieleckie Studia Teologiczne 3, 367-379
2004
M ałgorzata K rzysztofik - Kielce
K
u l t u r o t w ó r c z a r o l a
B
i b l i i
w d o b i e s t a r o p o l s k i e j
N A T L E D Z IE D Z IC T W A E U R O P E JS K IE G O
O b e c n o ś ć B ib lii w k u ltu r z e e u r o p e js k ie j to z a g a d n ie n ie z a ró w n o z ło ż o n e , j a k i w ie lo p ła s z c z y z n o w e - B i b lia o d ty s ią c le c i b u d o w a ła i b u d u je n a d a l n a s z m o d e l w id z e n ia m a k r o k o s m o s u , o d r ó ż n ia n ia k a te g o r ii d o b r a i z ła , o b r a z c z ło w ie k a i j e g o r o li w ś w ie c ie . M o ż n a P is m o Ś w ię te p o d z iw ia ć , m o ż n a t e ż i o d rz u c ić , a le n ie z ro z u m ie m y w p e łn i n a sz e j c y w iliz a c ji b e z o d w o ła n ia s ię d o n ie g o . Z a g a d n ie n ie z n a c z e n i a tr a d y c ji c h r z e ś c ija ń s k ie j n ie je d n o k r o tn ie p o d k r e ś la w s w o im n a u c z a n iu p a p i e ż J a n P a w e ł II, k tó r y p is z e :
N ie u leg a w ątpliw ości, że w złożonej historii E uropy chrześcijaństw o stano w i elem ent k luczow y i decydujący, oparty n a solidnym fundam encie tradycji k la sycznej i uleg ający w k olejnych w iek ach w ielo rak im w p ły w o m różn y ch nurtów etniczno-kulturow ych. W iara chrześcijańska u k ształto w ała k u ltu rę k o ntynentu i splotła się n ierozerw alnie z j e g o dziejam i, do tego stopnia, że nie sposób ich zrozum ieć b ez odniesien ia do w ydarzeń, ja k ie dokonały się najp ierw w w ielkiej epoce ew angelizacji, a n astępnie w k o lejn y ch stuleciach, w k tó ry ch ch rześcijań stw o, m im o bolesnego ro zdziału m iędzy W schodem a Z achodem , zyskało trw a łą pozycję ja k o religia E uropejczyków 1.
O c z y w iś c ie n a jła tw ie j u c h w y tn y m i z w ią z k a m i k u ltu r y E u r o p y z P is m e m Ś w ię ty m s ą p o w tó r z e n ia te m a tó w , m o ty w ó w , w ą tk ó w 2, n p . w u tw o r a c h lit e r a c k ic h , p la s ty c z n y c h c z y m u z y c z n y c h , p o n ie w a ż o n e
explicite
o d s y ła ją n a s1 Jan P aw eł II, M otu proprio
Spes aedificandi
(1 października 1999 r.), 1: A A S 92 (2000), 220; „L’O sservatore R om ano” , w yd. polskie, n r 12/1999, s. 12.2 W ieloraką obecność Biblii w form ach literackich om aw ia K azim ierz C ysew ski - por.
Biblia w literackich analogizacjach,
w :Biblia w kulturze. Materiały sesji zorga
nizowanej przez Katedrę Filologii Polskiej WSP w Słupsku i Wyższe Seminarium
Duchowne w Koszalinie,
red. S. R zepczyński, Słupsk 1996.d o p ie r w o w z o r u , a le p r z e c ie ż j e s t j e s z c z e i d r u g a p ła s z c z y z n a o b e c n o ś c i, t a c z ę s to n ie z a u w a ż a ln a , a m o ż e is to tn ie js z a n a w e t o d p ie rw s z e j - m a m tu n a m y ś li c a ły s z e r e g te k s tó w , k tó r e w p r o s t ź r ó d ła b ib lijn e g o n ie p o w ie la ją , a le p e ł n ą in te r p r e ta c ję u z y s k u ją d o p ie ro w o d w o ła n iu d o te g o ż w z o r c a 3.
W y d a r z e n ia h is to r y c z n e , j a k i c h je s t e ś m y o b e c n ie ś w ia d k a m i, p r o w o k u j ą do p o s ta w ie n ia s o b ie p y ta n ia o n a s z ą to ż s a m o ś ć n a r o d o w ą w k o n te k ś c ie w s p ó l n e g o d z ie d z ic tw a k o n ty n e n tu . B o g a c tw o r o d z im e j k u ltu r y i tr a d y c ji u ś w ia d a m ia p r a w d ę o ty m , ż e w E u ro p ie b y liś m y z a w s z e ; n ie ty lk o a s y m ilo w a liś m y je j id e e i b y liś m y b ie r n y m i n a ś la d o w c a m i, a le ta k ż e w y tw o r z y liś m y w ła s n e d z ie d z ic tw o - s tą d o d d z ia ły w a n ie w p ły w ó w b y ło i j e s t d w u k ie r u n k o w e ; w e w s p ó l n ą tr a d y c ję w n ie ś liś m y ty p o w o p o ls k i ry s . T ę „ r ó ż n o r o d n o ś ć w j e d n o ś c i ” , a z a r a z e m „ je d n o ś ć w r ó ż n o r o d n o ś c i” p o s ta r a m s ię z o b r a z o w a ć n a tle lo s ó w lite r a c k ie j r e c e p c ji P is m a Ś w ię te g o z a r ó w n o w n a s z e j o jc z y ź n ie , j a k i w k o n te k ś c ie e u r o p e js k im w d o b ie s ta ro p o ls k ie j. J e d n a k ż e j u ż n a s a m y m w s tę p ie z a s trz e g a m , ż e w s z y s tk o to , co z o s ta n ie z a p re z e n to w a n e , s ta n o w i je d y n ie sz k ic , p r z y c z y n e k - is to tn y , a le s i ł ą r z e c z y f ra g m e n ta r y c z n y d o b o g a c tw a p r o b le m a ty k i, k tó r e j n ie s p o s ó b w y c z e r p a ć w ta k k r ó tk im a rty k u le . W k r ą g tr a d y c ji z a c h o d n io e u r o p e js k ie j w k r o c z y liś m y w 9 6 6 r o k u w r a z z p r z y ję c ie m c h r z tu p r z e z M ie s z k a I. O d ta m te j p o r y w s p ó łtw o r z y liś m y c h r z e ś c ija ń s k ie d z ie d z ic tw o n a s z e g o k o n ty n e n tu . L ite r a tu r a p o ls k a o tr z y m a ła w B i b lii n ie d o ś c i g ły w z o r z e c p ię k n a , tr a k t o w a n y z n a j w y ż s z y m s z a c u n k ie m , b o p o s tr z e g a n o j ą j a k o k s ię g ę ś w ię tą , n a tc h n io n ą . O d te g o m o m e n tu d z ie je k u ltu ro w e j re c e p c ji B ib lii s ą o d z w ie rc ie d le n ie m lo s ó w n a ro d u , k tó r y p o s z u k iw a ł i w y d o b y w a ł z j e j b o g a c tw a to , co u a k tu a ln ia ło s ię w k o n k r e tn y m m ie js c u i c z a s ie - p o d o b n ie b y ło w c a łe j E u ro p ie .
I ta k ś r e d n io w ie c z e to c z a s b u jn e g o r o z w o ju tr a d y c ji ła c iń s k ie j h y m n o lo g ii i p o e z ji r e lig ijn e j ( w y m ie ń m y d la p r z y k ła d u te k s ty ta k ie , ja k :
A eterne rerum
conditor
św . A m b r o ż e g o , p o w s ta ły u s c h y łk u s ta ro ż y tn o ś c i - o k o ło 3 8 6 r.; p ie ś ńD ies irae, dies illa...
w ło s k ie g o p o e t y f r a n c is z k a ń s k ie g o T o m a s z a z C e la n o ; c z y św . T o m a s z a z A k w in uL auda Sion Salvatorem 4).
P o p u la r n y s ta ł s ię te m a t M a r y i D z ie w ic y , r e a liz o w a n y w ta k ic h m o ty w a c h , j a k n p .A ve maris
stella, sta b a t M a te r D olorosa, S a lve R egina.
N a n a s z y m g r u n c ie w n u r t p iś m ie n n ic tw a o M a ry i D z ie w ic y w p is u je s ię j e d e n z n a jw a ż n ie js z y c h te k s tó w k u ltu r y p o ls k ie j - a n o n im o w aBogurodzica
( p ie r w s z e z a c h o w a n e r ę k o p iś m ie n n e o d p is y u tw o r u p o c h o d z ą z p o c z ą tk ó w X V w .), a ta k ż eL am en t św iętokrzy
ski
z d ru g ie j p o ło w y X V w .(incipit
„ P o s łu c h a jc ie b r a c ia m ił a ” ). P o w s ta w a ły3 Por. n a te n te m at w ypow iedź S tefana Saw ickiego,
Sacrum w literaturze,
red. J. G otfryd, M . Jasińska-W ojtkow ska, S. Sawicki, L ublin 1983, s. 19.4 A n to lo g ia ty c h i ty m p o d o b n y ch tek stó w zam ieszczona je s t w zbiorze
Muza
chrześcijańska,
t. II,Poezja łacińska starożytna i średniowieczna,
K raków 1992.lic z n e p ie ś n i r o k u k o ś c ie ln e g o , k tó r e tw o r z y ły m o d e l w y p o w ie d z i lite r a c k ie j, w z b o g a c a ły j ę z y k i s ty l p o e z ji ( p ie ś n i b o ż o n a r o d z e n io w e - n p .:
C hrystus sie
nam narodził; Panna, p a n n a porodziła;
p a s y jn e :O K rzyżu naświętszy, bądź
po zdro w io n ;
w ie l k a n o c n e :C hrystus z m a rtw ych w sta ł je s t; W stał z m a r
tw ych K rol nasz, Syn B o ży
).N a p r z y k ła d z ie r e c e p c ji te m a tó w b ib lijn y c h m o ż n a z a o b s e r w o w a ć p r z e n i k a n ie s ię r ó ż n y c h d z ie d z in s z tu k i ś r e d n io w ie c z a - m a m n a m y ś li c h o c ia ż b y m u z y k ę k o ś c ie ln ą , r z e ź b y g r u p y M a d o n n z X I V w ., m is ty c z n e k ru c y fik s y , t r y p ty k i p o ś w ię c o n e te m a to w i T ró jc y Ś w ię te j i M a tk i B o ż e j B o le s n e j, d rz e w o ry ty , j a k n p . X V - w ie c z n a k s ią ż k a d r z e w o r y to w a
B ib lia p a u p e ru m ,
o łta r z e ( p rz e d e w s z y s tk im O łta r z M a r ia c k i W ita S tw o s z a ). M a la r s tw o n a t o m ia s t r e p r e z e n tu j ą ta k ie a r c y d z ie ła g o ty k u , j a k n p .: T a b lic a D z ie s ię c io r g a P r z y k a z a ń z K o ś c io ła M a ria c k ie g o w G d a ń s k u , Z a ś n ię c ie M a r ii (M u z e u m D ie c e z ja ln e w T a rn o w ie ), U k r z y ż o w a n ie z K o rz e n n e j ( M u z e u m N a r o d o w e w K ra k o w ie ) , U c ie c z k a d o E g ip tu ( M u z e u m N a r o d o w e w K ra k o w ie ) . W ó w c z e s n e j E u ro p ie o b s e rw u je m y z ja w is k o d ra m a ty z a c ji s c e n b ib lijn y c h - ś r e d n io w ie c z n e d r a m a ty litu r g ic z n e i m is te r ia b a r d z o p la s ty c z n ie , o b r a z o w o p r z e d s ta w ia ją c e e p iz o d y z e S ta r e g o i N o w e g o T e s ta m e n tu , a ta k ż e c z e r p ią c e z a p o k r y f ó w i ż y w o tó w ś w ię ty c h , p e łn iły f u n k c ję o d d z ia ły w a n ia e s te ty c z n e g o , e m o c jo n a ln e g o o r a z r e lig ijn e g o . W P o ls c e z a c h o w a ły s ię t e k s y d r a m a tó w l i tu r g ic z n y c h ( s ta n o w ią c y c h c e n to n y z B ib lii), b ę d ą c e in s c e n iz a c ja m i f r a g m e n tó w litu rg ii, u n a o c z n ia ją c e w ie r n y m p r a w d y r o z w a ż a n e w W ie lk im T y g o d n iu(Processio in D om inica Palm arum , Coena D om ini, D epositio Crucis, E le-
vatio crucis, Visitatio Sepulchri5).
M is te r iu m n a t o m ia s t j e s t r e p r e z e n to w a n e p r z e z ( w y d a n ą j u ż co p r a w d a w r e n e s a n s ie , b o o k o ło 1 5 8 0 - 1 5 8 2 r., a le tk w ią c ą g e n e ty c z n ie w tr a d y c ji e p o k i p o p r z e d n ie j)H istoryję o chw alebnym Z m ar
tw ychw staniu P ańskim
M ik o ła ja z W ilk o w ie c k a .T r a d y c ja h a g io g r a f ii e u r o p e js k ie j (n p .
L eg end a aurea
J a k u b a d e V o ra g i- n e ) , u tr w a lo n a w lic z n y c h o d p is a c h 6, z n a la z ła n a p o ls k i m g r u n c ie n a ś la d o w 5 O m aw ia te teksty Julian L ew ański w książce
Dramat i teatr średniowiecza i re
nesansu,
W arszaw a 1981.6 Por. w ypow iedź Jerzego Starnawskiego: „ ( ...) źródłem do poznania polskiej um y- słow ości średniow iecznej i p olskiego życia religijnego tej epoki s ą m nożące się w P o l sce żyw oty św iętych niepolskich. K rążyła w odpisach n ajp ięk n iejsza h agiograficzna k się g a w iek ó w średnich, tzw.
Złota legenda (Legenda aurea)
Jak u b a de V oragine; zaokrąglano j ą bezcerem onialnie żyw otam i św iętych polskich (np. w kodeksie B ibliote k i O rdynacji Z am oyskich w W arszaw ieCronica Plocensis,
czyli opow ieść o śm ierci i cudach biskupa płockiego bł. W ernera, iVita S. Hedvigis);
tłum aczona n a ję z y k polski (dochow ał się je d e n w iększy fragm ent -Żywot św. Błażeja
- X V w.); czyniono p rze d m io tem k azań ” - J. Starnaw ski,Nurt katolicki w literaturze polskiej,
w:Księga Ty
siąclecia Katolicyzmu w Polsce,
L ublin 1969, s. 143.c ó w w a u to r a c h ż y w o tó w ś w ię ty c h - m ę c z e n n ik ó w d z ia ła ją c y c h w n a s z e j o j c z y ź n ie , p r z e d e w s z y s tk im św . W o jc ie c h a 7 i św . S ta n is ła w a 8.
P o ja w ia ły s ię te ż p r ó b y tłu m a c z e n ia P is m a Ś w ię te g o , k tó r e w o lb r z y m im s to p n iu p r z y c z y n ia ły s ię d o r o z w o ju n a s z e g o j ę z y k a lite r a c k ie g o - m a m n a m y ś li p r z e d e w s z y s tk im ś r e d n io w ie c z n e p s a łte r z e
(Psałterz F loriański, P sa ł
terz P uław ski)
o r a zB ib lię królow ej Zofii.
O b o k tłu m a c z e ń p o w s ta w a ły ta k ż e i a p o k r y f y - z a r ó w n o n a z a c h o d z ie E u r o p y (n p .
P assio Christi, M edita tio n es de p assione, Vita Jesu C hristi),
j a k i u n a s (n p . X V - w ie c z n e
R ozm yślanie przem yskie
s ta n o w ią c e k o m p il a c ję a p o k r y f ó w z a c h o d n io e u r o p e js k ic h iR ozm yślania dom inikańskie).
B ib lia in s p ir o w a ła r ó w n ie ż w c a łe j E u r o p ie r ó ż n o r o d n e k a z a n ia , s p o ś r ó d k tó r y c h w a r to n a ty m m ie js c u p rz y to c z y ć c h o ć b y d w a ty tu ł y n a js ta r s z y c h te g o ty p u te k s tó w , d o k u m e n tu ją c y c h r o z w ó j p r o z y p o ls k ie j -
K azania św iętokrzy
skie
(z X I V w .) iK azania gnieźnieńskie
(z X V w .).T e n k r ó tk i - s ił ą r z e c z y f ra g m e n ta r y c z n y p r z e g lą d - s y g n a liz u je j e d n o z n a jis to tn ie js z y c h z ja w is k k u ltu r y ś r e d n io w ie c z a - je j u n iw e r s a liz m o b e jm u ją c y s w y m z a s ię g ie m c a ł ą E u ro p ę , a p r z e ja w ia ją c y s ię m ię d z y in n y m i w ta k ic h d z ie d z in a c h , ja k : lite ra tu ra , m a la r s tw o , r z e ź b a c z y a r c h ite k tu ra . B o g a c tw o p r z e s ła n ia b ib lijn e g o j u ż o d p o c z ą tk ó w e p o k i g łę b o k o z a k o rz e n iło s ię w k r a ja c h e u r o p e js k ic h , s tą d w s p ó ln e im d z ie d z ic tw o , k tó r e b u d o w a ło k u ltu r ę d u c h o w ą p o w s ta ją c y c h n a r o d ó w ; d z ie d z ic tw o , k tó re g o s k a la o d d z ia ły w a n ia j e s t ta k w ie l k a , r ó ż n o r o d n a i b o g a ta , ż e n ie s p o s ó b je j p r z e c e n ić .
S p o łe c z n a fu n k c ja B ib lii z m ie n iła s ię d ia m e tra ln ie w k o le jn e j e p o c e k u ltu ry e u ro p e js k ie j - w re n e s a n s ie . P rz y c z y n tej z m ia n y n a le ż y sz u k a ć z a ró w n o w w y n a la z k u d ru k u , k tó r y z a s a d n ic z o o b n iż y ł k o s z t k s ią ż k i, j a k i p r z e d e w s z y s tk im w p o tę ż n y m r u c h u u m y s ło w o - r e lig ijn y m , j a k i m b y ła r e f o rm a c ja . O d rz u c e n ie p rz e z L u tra u r z ę d u n a u c z y c ie lsk ie g o K o ś c io ła sp ra w iło , ż e p ro te s ta n ty z m z w ró c ił się w ła ś n ie d o B ib lii ja k o ź r ó d ła O b ja w ie n ia , o s ta te c z n e j in s ta n c ji o d w o ła w c z e j w s p o r a c h z in n o w ie rc a m i, a ta k ż e n ie z a s tą p io n e g o p o d r ę c z n ik a filo z o fii ż y c ia :
W ysuwając tw ierdzenie, że sobory pow szechne m o g ą się m ylić, L uter odrzu cał cały u rzą d n auczycielski K ościoła. Tym, co m u pozostało, b y ła je szc ze tylko B iblia. Teraz L u ter tw ierd ził z c a łą stanow czością, że za re lig ijn ą p raw d ę m o żn a uw ażać tylk o to, co d a się dow ieść n a p odstaw ie P ism a Ś w iętego9.
P r a g n ie n ie p r z y b li ż e n i a w ie r n y m s e n s u B ib lii w y w o ła ło p o w s z e c h n ą n a c a ły m k o n ty n e n c ie fa lę p r z e k ła d ó w n a j ę z y k i n a r o d o w e - tłu m a c z e ń o c z y w i
7 Por. T. M ichałow ska,
Rodzime żywoty św. Wojciecha
(X I-X III w.), w: T. M icha łow ska,Średniowiecze,
W arszaw a 1997, s. 90.8 Por. tam że, s. 167.
9 H. Tuchle, C. A . B oum an,
Historia Kościoła,
przeł. J. Piesiew icz, W arszaw a 1986, t. III, s. 46.ś c ie n ie z a w s z e z g o d n y c h z d o k tr y n ą k a to lic k ą . W s z e c h o b e c n a d o tą d ła c in a - j ę z y k litu rg ii, d y p lo m a c ji, m e d y c y n y , n a u k i - p o w o li u s tę p o w a ła m ie js c a j ę z y
k o m n o w o ż y tn y m , a P is m o Ś w ię te b y ło ty m te k s te m lite r a c k im , k tó r y w z a s a d n ic z y m s to p n iu k s z ta łto w a ł k u ltu r ę tłu m a c z e n ia w E u ro p ie . R e n e s a n s o w i tłu m a c z e d o k o n a li d z ie ła o g r o m n e g o i w y ją tk o w o tr u d n e g o , p o n ie w a ż o b c o w a li z te k s te m s a k ra ln y m , co w w ie lk im sto p n iu d e te rm in o w a ło s p o łe c z n e o c z e k iw a n i a w o b e c ic h p ra c y , r o d z ą c p o tr z e b ę m a k s y m a ln e j w ie r n o ś c i w o b e c o r y g in a łu . Z a c y tu jm y n a ty m m ie js c u o p in ię J a n a P a r a n d o w s k ie g o :
N ik t dziś nie żąd a od tłu m acza dosłow nej w ierności: kto b y się o n ią ubiegał, skazałby się n a su ro w ą ocenę. L ecz dosłow na w ierność nie tylko by ła w pew nych w yp ad k ach skrupulatnie p rzestrzeganym obow iązkiem , ale i w n o siła do literatur narodow ych niezw ykłe zdobycze - m am n a m yśli rolę, ja k ą j ęzyk biblijny odegrał w e w szystkich ję zy k a c h europejskich10.
Z ó w c z e s n y c h z a c h o d n io e u r o p e js k ic h p r z e k ła d ó w w a r to w y m ie n ić c h o ć b y n ie k tó re , b y u ś w ia d o m ić o lb rz y m ią s k a lę i p ro p o rc je te g o z ja w is k a 11. W A n g lii z o s ta ł a w y d a n a
M a tth e w ’s B ible
(1 5 3 7 r.), k ilk a k r o tn ie d o k o n y w a n o j e j p r z e r ó b e k , w e F ra n c ji u k a z a ł s ię d r u k ie m p o tę p io n y p r z e z K o ś c ió ł K a to lic k i p r z e k ł a d J. L e f e v r e ’a d ’E ta p le s , a ta k ż e t ł u m a c z e n i e R . B e n o is ta . N ie m ie c k i p r z e k ła d , k tó r y w y w a r ł s iln y w p ły w n a j ę z y k lite ra c k i, to B ib lia w tłu m a c z e n iu M a r c in a L u tr a ( N o w y T e s tm e n t - 1 5 2 2 r., c a ło ś ć - 1 5 3 4 r.). I n n e n ie m ie c k ie tłu m a c z e n ia to X V I - w ie c z n aZw ingli B ib el
iB ib lia kalw ińska
z p o c z ą t k u s tu le c ia s ie d e m n a s te g o . P r z e k ła d y h is z p a ń s k ie to m ię d z y in n y m i N o w y T e s ta m e n t F. D e E n z i n a s a o r a z p r o te s ta n c k i p r z e k ła d C . D e R e in a . W a rto ró w n ie ż p r z y p o m n ie ć n a ty m m ie js c u o d o k o n a n ia c h b a r d z o a m b itn y c h , ja k i m i b y ły ó w c z e s n eB ib lie p o lig lo tyczn e
-B iblia com pluteńska
( 1 5 1 4 - 1 5 1 7 ) ,B iblia
antw erpska
z w a n a te żK rólew ską B iblią P oliglotyczną
( 1 5 6 9 - 1 5 7 2 ) i p ó ź n ie js z e ju ż , b o X V I I - w ie c z n e p r a c e :B iblia p a rysk a
( 1 6 2 9 - 1 6 4 5 ) o ra zB iblia
londyńska
( 1 6 5 5 - 1 6 5 7 ) 12. T a k lic z n e i r ó ż n o r o d n e w y d a n ia , u k a z u ją c e s ię w d o ś ć k r ó tk im p r z e d z ia le c z a s o w y m n a c a ły m k o n ty n e n c ie e u r o p e js k im , s ą ś w ia d e c tw e m o lb r z y m ie g o z a p o tr z e b o w a n ia c z y te ln ik ó w n a b ib lijn e S ło w o n ie ty lk o w ś r ó d e u r o p e js k ie g o d u c h o w ie ń s tw a , a le r ó w n ie ż w ś r ó d w ie r n y c h .N a tle p iś m ie n n i c tw a r e n e s a n s o w e j E u r o p y m a m y r ó w n i e ż p o w o d y d o c h lu b y - n ie lic z ą c tłu m a c z e ń f r a g m e n tó w c z y p o s z c z e g ó ln y c h k s ią g , d o c z e
10
O sztuce tłumaczenia,
red. M . R usinek, W rocław 1955, k się g a I, s. 15.11
O bszerniej sze om ów ienie p rzek ład ó w n aro d o w y ch zam ieszczaEncyklopedia
Katolicka,
red. F. G ryglew icz, R. Łukaszyk, Z. Sułow ski, L ublin 1976, t. II, s. 3 9 9 -4 1 0 p o d h asłemBiblia przekłady narodowe.
12
Por. n a te n tem at:Słownik wiedzy biblijnej,
red. B. M . M etzger, M . D. C oogan, W arszawa 1997, s. 65-66.k a liś m y s ię w d o ś ć k r ó tk im c z a s ie p ię c iu p e łn y c h p r z e k ła d ó w S ta re g o i N o w e g o T e s ta m e n tu . P ie r w s z y m z n ic h b y ła k a to lic k a
B iblia
k s. J a n a L e o p o lity (1 5 6 1 r.), n a u c z y c ie la k s . J a k u b a W u jk a . N ie s p e łn a d w a la ta p ó ź n ie j u k a z a ł a s ię n a r y n k u w y d a w n ic z y mB iblia B rzeska,
z w a n a te żP ińczow ską
c z yRa-
dziw iłłow ską
(1 5 6 3 r.), k tó r a s ta n o w iła e f e k t p r a c y tłu m a c z y p r o te s ta n c k ic h . W 1 5 7 2 r. p r o te s ta n c i o tr z y m a li k o le jn y p r z e k ła d , b ę d ą c y e f e k te m p r a c y S z y m o n a B u d n e g o -B iblię N ieśw ieską.
K a to l ic k ą o d p o w ie d z ią n a te d w a tłu m a c z e n ia in n o w ie r c z e o k a z a ł s ię g e n ia ln y p r z e k ła d P is m a Ś w ię te g o p ió r a je z u i t y - k s. J a k u b a W u jk a ( c a ło ś ć u k a z a ł a s ię w 1 5 9 9 r.). S tu le c ie k o le jn e p r z y n io s ło j e s z c z e j e d n o p e ł n e t ł u m a c z e n i e p r o t e s t a n c k i e -B ib lię G d a ń ską
( w y d .w 1 6 3 2 r .) 13.
T łu m a c z e s ta r o p o ls c y w y k o n a li p r a c ę o g ro m n ą , n i e p o r ó w n y w a l n ą z ż a d n y m in n y m tr u d e m tr a n s la to r s k im , b o p r z e c ie ż m u s ie li o b c o w a ć z te k s te m s a k ra ln y m , h e r m e ty c z n y m , ję z y k o w o i k u ltu r o w o d a le k im o d n a s z y c h r o d z i m y c h re a lió w . B i b lia w o lb r z y m im s to p n iu k s z ta ł to w a ła n ie ty lk o te m a ty k ę , a le te ż s ło w n ic tw o i s k ła d n ię tw o r z ą c e j s ię p o ls k ie j p ro z y . J a k p is z e E d w a r d B a lc e rz a n :
A utointerpretacje S charffenbergera, B udnego czy W ujka za d ziw iają o bfito śc ią specjalistycznych dylem atów przekładow czych, ta k ich ja k n a przy k ład k w e stia granic tłum aczenia dosłow nego ksiąg Starego i N ow ego Testamentu, ja k praw o tran slato ra do tw o rzen ia no w y ch n azw (dla zjaw isk nieo b ecn y ch w k ręg u d o św iadczeń polskiej historii i w spółczesności). Jak eksploatacja form regionalnych oraz w iele innych w ażn y ch sp raw 14.
Z n a c z e n ie p o w s ta ły c h w ta k k r ó tk im p r z e d z ia le c z a s o w y m p r z e d r o z b io r o w y c h p r z e k ła d ó w P is m a Ś w ię te g o u ś w ia d a m ia m y s o b ie w m o m e n c ie , g d y z a u w a ż y m y , ż e n a k o le jn e p e łn e tłu m a c z e n ie m u s i e li ś m y c z e k a ć a ż d o w ie k u X X - d o r o k u 1 9 6 5 , k ie d y w y d a n o B i b lię T y s ią c le c ia .
W y ją tk o w ą p o p u la r n o ś c ią w c a łe j ó w c z e s n e j E u ro p ie c ie s z y ła s ię r ó w n ie ż K s ię g a P s a lm ó w - j e j u n iw e r s a ln e p r z e s ła n ie , u a k tu a ln ia ją c e s ię w k o le jn y c h e p o k a c h lit e r a c k ic h i k u ltu r o w y c h , s p r a w ia ło , ż e s ta n o w iła d o s k o n a ły m o d l i te w n ik , p r z y d a tn y p r a k ty c z n ie n a k a ż d ą o k a z ję . W n a s z e j o jc z y ź n ie d o c z e k a li ś m y s ię lic z n y c h p r z e k ła d ó w i p a r a fr a z n ie ty lk o p o s z c z e g ó ln y c h p s a lm ó w , ale ta k ż e c a ło ś c i. D o n a j w a ż n i e js z y c h z n ic h n a le ż ą :
Ż ołtarz D aw idow y
k s . W a le n te g o W r ó b la (1 5 3 9 r.),P sałterz
M ik o ła ja R e ja (1 5 4 6 r.),P sałterz D aw ido
w y
J a k u b a L u b e lc z y k a (1 5 5 8 r.) i w r e s z c ie w y b itn a p a r a f r a z a , p o d w ie l o m a13 M etodę p racy tłu m aczy tychże przekładów , ja k i skalę w ierności w obec k a n o nicznego w zorca, om aw ia M aria K ossow ska w książce
Biblia w języku polskim,
1.1 i II, Poznań 1968, 1969.w z g lę d a m i p r z e w y ż s z a ją c a p o p r z e d n ie -
P sa łterz D aw idow y
J a n a K o c h a n o w s k ie g o (1 5 7 9 r.). W k r ó tc e p o ty m d z ie le z o s ta ła w y d a n a p o e t y c k a p a r a f r a z a p s a lm ó w a u to rs tw a M a c ie ja R y b iń s k ie g o (1 5 9 8 lu b 1 6 0 5 r. - d a ta w y d a n ia s p o rn a ). D z ię k i ty m u tw o r o m j ę z y k b ib lijn e g o p s a lm is t y s ta ł s ię w z o r c o w y m ję z y k ie m m o d litw y d la w ie lu p o k o le ń P o la k ó w - b u d o w a ł w ra ż liw o ś ć re lig ijn o - e s te t y c z n ą o d b io rc y , u b o g a c a ją c j e g o w y o b ra ż e n ie o B o g u , c z ło w ie k u i ś w ie - c ie , a ty m s a m y m p e łn ił f u n k c ję litu rg ic z n ą , e d u k a c y jn ą i m o d lite w n ą .O p r ó c z fa li tłu m a c z e ń p o w s ta w a ły r ó w n i e ż w r e n e s a n s o w e j E u ro p ie t e k s ty lite r a c k ie w y k o rz y s tu ją c e m o ty w y i te m a t y b ib lijn e - w X V I w . o b s e rw u j e m y r o z k w it d r a m a tu , k tó r e g o tr e ś c i ą b y ło u k a z y w a n ie lo s ó w b o h a t e r ó w s ta r o te s ta m e n ta ln y c h . P e łn ił o n p r z e d e w s z y s tk im f u n k c ję d y d a k ty c z n ą , u b o g a c a ją c p r z e z n a o c z n e p r z e d s ta w ie n ia w y o b r a ź n i ę w id z a . W y m ie ń m y c h o ć b y n ie k tó r e te g o ty p u te k s ty , n p .: B . B r ic k a
Susanna
(1 5 3 2 r.), P. R e b h u n aSu
zanne
( 1 5 3 6 r.), T. N a o g e o r g aJu d a s Iscariotes
(1 5 5 2 r.). W n a s z e j o jc z y ź n ie lo s y s ta r o te s ta m e n ta ln y c h b o h a t e r ó w o b r a z u ją ta k ie te k s ty , ja k :Jo n a sz
J a n a D a n ty s z k a (o k . 15 3 5 r.), w ie r s z o w a n y d ia lo g M ik o ła ja R e jaŻ yw o t Jó ze fa z p o k o le n ia żydow skieg o
(1 5 4 5 r.), t r a g e d i a S z y m o n a S z y m o n o w ic aCastus Ioseph
(1 5 8 7 r., p r z e tłu m a c z o n a n a j ę z y k p o ls k i p r z e z S ta n is ła w a G o s ła w s k ie g o w 1 5 9 7 r.) iM u lie rfo rtis
(1 5 9 2 r.) - p a r a f r a z a o s ta t n ie g o r o z d z ia łu K s ię g i P rz y s łó w , p r z e k ła d tr a g e d ii B u c h a n a n aJeftes,
d o k o n a n y p r z e z J a n a Z a w ic k ie g o w 1 5 8 7 r., a p r z e d e w s z y s tk im w ie rs z o w a n a p a ra fra z a m o ty w u Z u z a n n y -Zuzanna
J a n a K o c h a n o w s k ie g o , n a jw y b itn ie js z e g o p o e ty p o ls k ie g o o d ro d z e n ia . Z a is tn ie n ie te g o ty p u te k s tó w n a r y n k u w y d a w n ic z y m ś w ia d c z y o r o s n ą c e j w ś r ó d c z y te ln ik ó w p o tr z e b ie p o z n a w a n i a m o ty w ó w , te m a t ó w i p o s ta c i b ib lijn y c h , o p o tr z e b ie z r o d z o n e j n a fa li o lb r z y m ie g o w r e n e s a n s ie z a in te r e s o w a n ia B i b l i ą - n a jw a ż n i e js z ą k s ię g ą , m a j ą c ą w p ły w n a lo s y ep o k i. Z n a c z e n ia P is m a Ś w ię te g o w k u ltu r z e p o ls k ie g o i e u r o p e js k ie g o o d r o d z e n ia n ie s p o s ó b p r z e c e n ić - t a e p o k a m y ś lic ie li, h u m a n is tó w i w y b itn y c h f ilo lo g ó w w y d a ła lic z n e tłu m a c z e n ia B ib lii, p rz e z co z d e c y d o w a n ie w z ro s ła z n a jo m o ś ć S ło w a B o ż e g o w ś r ó d w ie r n y c h . P o le m ik i r e lig ijn e , z w ią z a n e z p o tę ż n y m r u c h e m r e f o rm a c y jn y m , o b u d z iły p o trz e b ę d r u k o w a n ia m o d lite w n ik ó w , p s a łte rz y w j ę z y k a c h n a r o d o w y c h , b ro s z u r, o d e z w , z b io r ó w k a z a ń , b o p r z e c ie ż a m b ic ją k a ż d e g o z w y z n a ń b y ło d o s ta rc z e n ie w ie r n y m w ła s n y c h te k s tó w litu rg ic z n y c h . P r a c a tłu m a c z y i p o le m is tó w n ie je d n o k r o tn ie w o lb r z y m im s to p n iu w p ły w a ła n a r o z w ó j n a r o d o w y c h ję z y k ó w lite r a c k ic h , u b o g a c a ją c ic h s ło w n ic tw o , te m a ty k ę , to p ik ę , e s te ty k ę w y p o w ie d z i. P is m o Ś w ię te , p e łn ią c e ta k w ie le r ó ż n y c h f u n k c ji - p r z e d e w s z y s tk im r e li g ijn ą i m o d lite w n ą , a le ta k ż e e d u k a c y jn ą , w y c h o w a w c z ą , e s te ty c z n ą , f ilo z o f ic z n ą - n a w i e l k ą s k a lę in s p ir o w a ło o d r o d z e n io w y c h p is a r z y i p o e tó w , a le ta k ż e m a la rz y , rz e ź b ia rz y , m u z y k ó w , a rc h ite k tó w . U a k tu a ln ia ją c s w o je p r z e s ła n ie w k o n k r e tn y m m ie js c u i c z a s ie h is to ry c z n y m , o b ja w ia ło u n iw e r s a ln ą p r a w d ę o B o g u i c z ło w ie k u .C e z u r ę w lite r a c k ie j r e c e p c j i B ib lii w k u ltu r z e e u ro p e js k ie j s ta n o w i w ie k X V I I , p r z y n o s z ą c y is to tn e z m ia n y k u ltu r o w e , w y n ik łe z p r z y ję c ia i w c ie la n ia w ż y c ie p o s ta n o w ie ń S o b o ru T ry d e n c k ie g o (o b ra d u ją c e g o w la ta c h 1 5 4 5 -1 5 6 3 ). N ie s te t y n ie d o s z ło n a n im d o z j e d n o c z e n ia p o d z ie lo n e g o c h r z e ś c ija ń s tw a - r e f o r m a c ja s ta ła s ię f a k te m d o k o n a n y m i ż y w ą r a n ą K o ś c io ła . W o b a w ie p r z e d r o s n ą c y m i w p ł y w a m i p r o t e s t a n t y z m u m y ś l i c i e l e s o b o r o w i s k u p i l i s i ę n a p o tr z e b ie o c h r o n y k a to lic k ie j n a u k i i w ia r y o r a z p r z e d s ię w z ię li c a ły s z e re g d z ia ła ń m a ją c y c h n a c e lu w a lk ę z r e f o r m a c ją . W p r o w a d z ili m ię d z y in n y m i
In d e x librorum prohib ito ru m ,
a w o b a w ie p r z e d o p a c z n y m z r o z u m ie n i e m b ib lijn e g o s e n s u p r z e z w ie r n y c h - z a k a z c z y ta n ia B ib lii w j ę z y k a c h n a r o d o w y c h b e z sp e c ja ln e j z g o d y p rz e d s ta w ic ie li K o ś c io ła 15. W z a k re sie k u ltu ry i sz tu k i p o s tu lo w a li s z e r o k o r o z u m i a n ą c h r y s tia n iz a c ję . D e k r e ty s o b o r o w e w y z n a c z y ły k ie r u n e k d z ia ła n ia K o ś c i o ła n a b e z m a ła k i l k a s tu le c i, co m ia ło b a r d z o p o w a ż n e k o n s e k w e n c je - k ie d y p r o te s ta n c i z w r ó c ili s ię d o B ib lii, k a to lic y o d d a lili s ię o d n ie j, j e d n a k ż e z a p o tr z e b o w a n ie n a lite r a tu r ę r e li g ijn ą n a d a l u n ic h is tn ia ło , a b y ło k o m p e n s o w a n e b u jn y m r o z k w ite m te k s tó w p a r a f r a z u ją c y c h te m a ty b ib lijn e . O d c z y te ln ik a X V II - w ie c z n e g o n ie w y m a g a ły o n e p r z y g o to w a n ia f ilo lo g ic z n e g o , a le w ła tw y , p r o s ty s p o s ó b , c z ę s to w f o rm ie w ie r s z o w a n e j, p r z y b liż a ły m u tr e ś ć P is m a Ś w ię te g o . P o w o ła jm y s ię t u n a o p in ię k s. D a n ie la O lsz e w sk ie g o :( ...) religijność m as katolickich oddala się od źródeł w iary - B iblii i teologii. U po w szechnia się literatura o charakterze dew ocyjnym . K ościół katolicki przez zakazy p rzekładu B iblii n a ję z y k i ludow e przy czy n ia się do tego, że lud k arm i się lek tu rą dzieł religijnych drugorzędnych, dew o cy jn y ch 16.
A n a liz u ją c o b e c n o ś ć P is m a Ś w ię te g o w o m a w ia n y m o k re s ie , z a u w a ż y ć m o ż e m y p e w n ą is t o tn ą p r a w id ło w o ś ć - r e c e p c j a S ta r e g o T e s ta m e n tu z d e c y d o w a n ie r ó ż n ił a s ię o d r e c e p c j i N o w e g o T e s ta m e n tu , co n ie w y n ik a ło ty lk o z ic h g e n e ty c z n e j o d rę b n o ś c i, a le p rz e d e w s z y s tk im z p o c z u c ia s a c ru m - N o w y T e s ta m e n t b y ł c z y te ln ik o w i i a u to ro w i b liż s z y o d S ta re g o , m ia ł o b ja ś n ia ć p o d s ta w y c h r z e ś c ija ń s tw a , te k s ty n a n im o p a rte m ia ły c z ę s to c h a r a k te r m e d y ta - c y jn o - m o d lite w n y . W S ta r y m T e s t a m e n c i e ( s ł u ż ą c y m n a t o m i a s t s z e r o k o r o z u m ia n e j m o r a lis ty c e lite r a c k ie j) w y o d r ę b n ić m o ż n a k s ię g i, k tó r e s ą s z c z e g ó ln ie p o p u la r n e w k a ż d e j e p o c e , w ie lo r a k o i z r ó ż n y m e f e k te m tłu m a c z o n e i p a r a f r a z o w a n e . W X V I I w . w ca łe j E u r o p ie m o ty w y z e S ta re g o T e s ta m e n tu w y k o rz y s ty w a n o p r z e d e w s z y s tk im ja k o tw o r z y w o lite r a c k ie w g a tu n k a c h d ra
15 Por.
Breviariumfidei.
W ybór doktrynalnych w ypow iedzi Kościoła, oprac. S. G ło w a SJ, I. B ieda SJ, P oznań 1988, s. 395-396.m a ty c z n y c h , a le ta k ż e i e p ic k ic h . Z n a n e s ta ją s ię ta k ie p o s ta c i ja k : D a w id , A b r a h a m , T o b ia s z , Z u z a n n a E s te ra , J u d y ta c z y H io b 17. P r z y k ła d o w o w y m ie ń m y ty lk o n ie k tó r e p o w s ta łe w ty m d u c h u te k s ty lite ra c k ie .
D o n a jp o p u la r n ie js z y c h k s ią g b ib lijn y c h w e p o c e b a r o k u z a lic z y ć n a le ż y K s ię g ę H io b a p o r u s z a ją c ą w s tr z ą s a j ą c y p r o b le m c i e r p ie n ia n ie z a w in io n e g o . N a z a c h o d z ie E u r o p y te m a t te n r e a liz o w a li j u ż w r e n e s a n s ie ta c y tw ó rc y , ja k : H . S a c h s
(H iob,
1 5 4 7 r.) c z y J. L o r ic h iu s(Jobus p a tien tia e spectaculum ,
1 5 4 3 r.). N a n a s z y m g r u n c ie k s i ę g ę t ę s p a r a f r a z o w a ł W o jc ie c h S ta n is ła w C h r ó ś c iń s k i
(Job cierpiący
- d r u k 1 7 0 5 r.), k tó r y w lo s a c h b ib lijn e g o m ę ż a b o le ś c i d o s tr z e g ł n ie ty lk o d y le m a ty j e d n o s tk o w e c ie r p ią c e g o c z ło w ie k a , a le r ó w n ie ż h is t o r ię c a łe g o n a r o d u . Z a s a d n ic z o z m ie n ił w y m o w ę b ib lijn e j k s ię g i p r z e z s w o b o d n e łą c z e n ie w ą tk ó w s ta ro te s ta m e n ta ln y c h z e s c h a to lo g ią n o w o - te s ta m e n ta ln ą - t y m s a m y m p r a g n ą ł c z y te ln ik a n ie ty lk o z a z n a jo m ić z t r e ś c ią p ie r w o w z o r u , a le ta k ż e d a ć k o m e n ta r z o b ja ś n ia ją c y s e n s c ie r p ie ń lu d z k ic h w p e r s p e k ty w ie m ę k i, ś m ie r c i i z m a r tw y c h w s ta n ia C h r y s tu s a 18. T e n s a m a u t o r z r y m o w a ł r ó w n ie żK sięgę L am entacji
- j e g oTreny H ierem iaszow e
(w y d . w 1 7 0 5 r.) m ia ły o s tr z e g a ć n a s z n a r ó d p r z e d z b l iż a ją c ą s ię z a g ła d ą , a j e d n o - c z e ś n ie w z y w a ć d o p o k u ty .I n n a p a r a f r a z a s ta r o te s ta m e n ta ln a - z r y m o w a n y p r z e z S ta n is ła w a H e - r a k li u s z a L u b o m ir s k ie g o
Tobiasz w yzw olony
(1 6 8 3 r.) - o p a tr z o n a z o s ta ła r ó ż n o r o d n y m i k o m e n ta r z a m i o fu n k c ji p r z e d e w s z y s tk im p o u c z a ją c e j, a z a s a d n i c z ą i d e ą d z ie ła b y ła z a c h ę ta d o p o b o ż n o ś c i, g w a ra n tu j ą c e j o s ią g n ię c ie w ż y c iu s z c z ę ś c ia .P o w ra c a ły te ż w ą tk i b ib lijn y c h k o b ie t - p r z e d e w s z y s tk im d zieln e j Ju d y ty , k tó r a n ie z a w a h a ła s ię p r z e d c z y n e m w y m a g a ją c y m w y ją tk o w e j o d w a g i - W a c ła w P o to c k i z ry m o w a ł je j d z ie je
(Judyta,
16 5 2 r.), b y - j a k s a m p is a ł - z a w s ty d z ić p o l s k ą s z la c h tę u c i e k a ją c ą w p o p ło c h u p r z e d w o js k a m i C h m ie ln ic k ie g o .N a m o ty w a c h
K sięg i E stery
p is a li u tw o r y m ię d z y in n y m i: A . d e M o n t- c h r e s tie n(Am an,
1601 r.), L o p e d e V e g a(La herm osa E ster,
1611 r.), F. d e lla V a lle(Ester,
1 6 2 7 r.). W n a s z e j lite r a tu r z e te m a t te n p o r u s z a li t w ó r c y t a c y j a k W o jc ie c h S ta n is ła w C h r ó ś c iń s k i(Am an o d A s sw e r u sa ...,
1 7 4 5 r.) i J a n K a je ta n J a b ło n o w s k i, k tó r y z r y m o w a ł o p o w ie ś ć o lo s a c h tr z e c h b ib lijn y c h k o b ie t - w 1 7 4 7 r. w y d a łK sięg i Ester, Judyt, Zuzanny, z P ism a Św iętego wybrane,
17 S zczegółow o h isto rię poszczeg ó ln y ch p o staci b ib lijn y ch w kulturze europej skiej om aw ia k siążka M . B ociana,
Leksykon postaci biblijnych. Ich dalsze losy w juda
izmie, chrześcijaństwie, islamie oraz w literaturze, muzyce i sztukach plastycznych,
przeł. J. Zychow icz, K raków 2000.
18 Tekst ten (oraz inne parafrazy z X V II i X V III w.) om aw iam w książce:
Od Biblii
do literatury. Siedemnastowieczne dzieła literackie z ksiąg Starego Testamentu,
K ra ków 2003.na p o lsk i w iersz p rzetłu m a czo n e19.
D z ie ła te p o c h o d z ą , co p r a w d a , z e s tu l e c ia X V I I I - g o , a le g e n e ty c z n ie t k w i ą w b a r o k o w e j r e c e p c ji P is m a Ś w ię te g o . I c h g łó w n y m c e le m b y ł s z e ro k o r o z u m ia n y d y d a k ty z m i m o r a liz a to rs tw o .T e m a t D a w id a o k a z a ł s ię d o s k o n a ły m p rz y k ła d e m n a z o b ra z o w a n ie p r a w d y o w ie lk o ś c i, sła w ie , p o w o d z e n iu , g r z e c h u , u p a d k u o ra z o p r a w d z iw e j p o k u c ie . D a w id - m a ły c h ło p ie c z w y c ię ż a ją c y p o tę ż n e g o G o lia ta , s ła w n y k ró l, m o r d e r ca, c u d z o ło ż n ik i p o k u tn ik - in s p iro w a ł ta k ic h tw ó r c ó w , ja k : G . P e e le
(The
L ove o f K in g D a v id a n d F a ir B ethsabe,
1 5 9 9 r.), J. v a n d e n V o n d e l(K onig
D avid,
1 6 6 0 r.). W lite ra tu r z e p o ls k ie j lo s y b ib lijn e g o D a w id a o b s z e rn ie p r z e d s ta w iła E lż b ie ta D r u ż b a c k a w u tw o r z eO pisanie życia św. D aw ida
20. A u to r k a s ta w ia ła s o b ie z a c e l z o b r a z o w a n ie p r a w d y o g rz e s z n e j n a tu rz e lu d z k ie j, a j e d n o c z e ś n ie o B o ż y m m iło s ie rd z iu .S p o śró d k s ią g a fa b u la rn y c h , k tó re b u d o w a ły m o d e l w id z e n ia św ia ta w d o b ie b a ro k u , w y m ie n ić n a le ż y p rz e d e w s z y s tk im K s ię g ę K o h e le ta , g e n ia ln ie z ry m o w a - n ą p r z e z S ta n is ła w a H e ra k liu s z a L u b o m irs k ie g o
(Eklezjastes
- w y d . w 17 0 2 r., d a ta p o w s ta n ia sp o rn a ). W a n ita ty w n a id e o lo g ia s ta ro te s ta m e n ta ln e g o m ę d r c a o d c is n ę ła sw e p ię tn o r ó w n ie ż n a lic z n y c h te k s ta c h p o e ty c k ic h b a ro k u , o b se sy jn ie o b ra z u ją c y c h m a rn o ś ć i p rz e m ija n ie te g o , co d o c z e s n e (z w ła s z c z a w id z im y to n a p rz y k ła d z ie n u r tu m e ta fiz y c z n e g o , z w a n e g o te ż n u rte m m e d y ta c y jn y m ).L ite r a tu r a p ię k n a w R z e c z y p o s p o lite j X V I I w . w y k o r z y s ty w a ł a ta k ż e b i b lij n ą s y m b o lik ę , c z e g o in te r e s u ją c y m p r z y k ła d e m s ą p o s ta c i O b lu b ie ń c a i O b lu b ie n ic y w
E m blem atach
Z b ig n ie w a M o rs z ty n a .N ie m a la ł a p o p u la r n o ś ć K s ię g i P s la m ó w - n a tle s ta ro p o ls k ic h p a r a f r a z s z c z e g ó ln e m ie js c e z n a jd u je
Psalm odia p o lsk a
W e s p a z ja n a K o c h o w s k ie g o , w y d a n a w 1 6 9 5 r. F e n o m e n te g o z b io r k u tr z y d z ie s tu s z e ś c iu p s a lm ó w p o le g a n a ty m , ż e a u to r n ie ty le p a r a f r a z o w a ł te k s t k a n o n ic z n y , c o p r a g n ą ł d a ć P o la k o m ic h w ła s n e p s a lm y - m ó w ią c e o n a s z e j h is to r ii (n p .P salm V D obrodziej
stw a B oskie n a d K oroną P olską w ylicza),
k u ltu r z e s z la c h e c k ie j, n a s z y m k ró lu , o w y d a r z e n ia c h z a r ó w n o j e d n o s tk o w y c h ( w p la ta ł w ą tk i b io g r a f ic z n e - n p .P salm X X D z ię k a p ryw a tn a za dobrodziejstw a B oskie,
g d z ie a u to r d z ię k u je z a p o to m k a , k tó r e g o d o c z e k a ł s ię p o w ie l u la ta c h b e z p ło d n e g o m a łż e ń s tw a ) , j a k i d o n io s ły c h d la c a łe g o ś w ia ta c h r z e ś c ija ń s k ie g o (n p .P salm X V L a m e n t
K ościoła B ożego na inw azyją turecką
c z yP salm X X IV P am iątka odsieczy
W iedniowi danej
r P1683 dnia 13 Septem bra
- u p a m ię t n ia j ą c y w ik to r ię w ie d e ń s k ą ). W ty m z b io rz e , im itu ją c y m s ty l b ib lijn e g o p s a lm is ty , z a r y s o w u je s ię id e o lo g ia R z e c z y p o s p o lite j j a k o n a r o d u w y b ra n e g o , b ę d ą c e g o p o d o p ie k ą B o g a , a p r z e z n a c z o n e g o d o o b r o n y w o ln o ś c i i c h r z e ś c ija ń s tw a w c a łe j E u r o p ie - k o n c e p c j a p r z e d m u r z a c h r z e ś c ija ń s tw a .19 Por.
OdBiblii...,
dz. cyt., s. 3 1 8 -3 2 6 .20 U tw ór też ju ż z epoki kolejnej, ale tkw iący w posoborow ej recepcji Biblii. Por.
X V I I - w ie c z n a s z k o ln a s c e n a te a tr a l n a z a r ó w n o n a z a c h o d z ie E u ro p y , j a k i w R z e c z y p o s p o lite j p o p u la r y z o w a ła w ą tk i i te m a t y r e lig ijn e , k tó r e u n a s s ta n o w iły p r a w ie p o ło w ę r e p e r tu a r u d r a m a ty c z n e g o k o le g ió w je z u ic k ic h . S e tk i u tw o r ó w p o ś w ię c o n e b y ły ż y c iu p a tria r c h ó w i p r o r o k ó w s ta ro te s ta m e n ta ln y c h , C h r y s tu s a , M a ry i, a p o s to łó w . U n ik a n o te m a tó w J u d y ty i Z u z a n n y , w p r o w a d z a ją c y c h w ą te k e ro ty c z n y . T e a tr j e z u ic k i p r z y s w o ił w ie le f o rm r e n e s a n s o w y c h , ta k ic h j a k n p . m is te r ia i m o r a lite ty ; g r y w a n o p a s to r a łk i, p a s je , u tw o r y 0 te m a ty c e p a s c h a ln e j, e u c h a ry s ty c z n e j, a ta k ż e d o ty c z ą c e k u ltu św ię ty c h . W ie le te k s tó w s k u p ia ło s ię n a z a g a d n ie n iu g r z e c h u i w in y . C e le m ty c h p r z e d s ta w ie ń b y ł a s z e r o k o r o z u m i a n a k a t e c h e z a p o s o b o r o w a 21. B a r o k o w a r e c e p c j a N o w e g o T e s ta m e n tu z a u w a ż a ln a j e s t w p o e z ji, do k tó re j p r z e n ik n ę ły w ą tk i J e z u s a D z ie c ią tk a - s tą d b u jn y ro z w ó j X V II-w ie c z n e j k o lę d y w c a łe j ó w c z e s n e j E u ro p ie . N a tle w s p ó ln e g o d z ie d z ic tw a d o c z e k a li ś m y s ię te k s tó w o r y g in a ln y c h , tw o r z ą c y c h w lir y c e p o ls k ie j n o w ą e s te ty k ę 1 k lim a t - m a c ie rz y ń s k ie g o c ie p ła , b lis k o ś c i, c z u ło ś c i M a ry i, z tr o s k ą p o c h y l a ją c e j s ię n a d m a le ń k im , b e z r a d n y m D z ie c k ie m (n p . z b ió r k o lę d
Sym fonie aniel
skie
J a n a Ż a b c z y c a z 1 6 3 0 r. c z y z te g o s a m e g o r o k uK o leb ka Jezu so w a
K a s p r a T w a r d o w s k ie g o ) . W ie le z ty c h te k s tó w j e s t p o p u la r n y c h d o d z iś. I n te r e s u ją c y m z ja w is k ie m lite r a c k im w c a łe j E u ro p ie d o b y b a r o k u b y ł o b s z e r n y p o e m a t e p ic k i u k a z u ją c y ż y c ie , m ę k ę , ś m ie rć i z m a r tw y c h w s ta n ie J e z u s a C h r y s tu s a - tz w . m e s ja d a ( lite r a tu r a h is z p a ń s k a j u ż w X V I w . p o s ia d a ła te g o ty p u te k s ty ). D o n a jp o p u la r n ie js z y c h m e s ja d z a c h o d n io e u r o p e js k ic h n a l e ż ą m ię d z y in n y m i: D ie g a d e H o je d y
L a Christiada,
1611 r. c z y G a s p a r a d e lo s R e y e sR edencion y p a sio n de Cristu,
16 1 3 r. W lite r a tu r z e p o ls k ie j g a tu n e k te n b y ł r e p r e z e n to w a n y n p . p r z e z tw ó r c ó w ta k ic h , ja k : K . B o le s ła w iu s z(Rzew-
nosłodki głos łabędzia um ierającego
- 1 6 6 5 r.), A . R o ż n ia to w s k i (Pamiąt
ka krw aw ej o fia ry ...
- 1 6 1 0 r.), W . O d y m a ls k i(Św iata napraw ionego o d
Jezu sa ... h isto ry jej... ksią g dziesięcioro
- 1671 r.), W . P o to c k i(N ow y za
ciąg...
- 1 6 7 9 r.). T e g o ty p u u tw o r y n a w ią z y w a ły w r ó ż n y m s to p n iu n ie ty lk o d o p r z e k a z u b ib lijn e g o , a le r ó w n i e ż d o a p o k r y f ó w , o p a tr z o n e b y ły d o d a tk a m i o c h a r a k te r z e m e d y ta c y jn y m , r e f le k s y jn y m , a ta k ż e s a ty ry c z n y m .T e n k ró tk i p rz e g lą d d z ie ł b a r o k o w y c h o p a rty c h n a B ib lii u k a z u je o lb r z y m ią r ó ż n o r o d n o ś ć w s p o s o b a c h r e c e p c j i s a k r a ln e g o te k s tu , a ta k ż e b o g a c tw o lit e r a c k ie j in te r p r e ta c ji - z a u w a ż a m y o b e c n o ś ć P is m a Ś w ię te g o w e w s z y s tk ic h ro d z a ja c h lite ra c k ic h (liry ce , ep ic e i d ra m a c ie ) o ra z w lic z n y c h g a tu n k a c h , a d z ie ła n a n im o p a r te p e ł n i ą r o z m a ite f u n k c je . T a k ż e w te j e p o c e B ib lia o k a z a ła s ię k s i ę g ą ż y w ą i a k tu a ln ą , o tw a r tą n a r ó ż n o r o d n e ty p y n a w ią z a ń .
P r z y k ła d y o b e c n o ś c i P is m a Ś w ię te g o n a k a r ta c h d z ie ł lit e r a c k ic h E u ro p y o d ś r e d n io w ie c z a d o b a r o k u m o ż n a b y m n o ż y ć ; tw ó r c y c z e rp a li z n ie g o w ą tk i,
21 Por. n a te n tem at:
Dramat i teatr religijny w Polsce,
red. I. Sław ińska, W. K acz marek, Lublin 1991.te m a ty , o b raz y , sy m b o lik ę , to p ik ę , g a tu n k i lite ra c k ie . O d w o łu ją c s ię d o b ib lijn e j te o lo g ii, e ty k i i f ilo z o f ii, m ó w ili o p o d s ta w o w y m d o ś w ia d c z e n iu k a ż d e g o c z ło w ie k a - o w ie rz e , m iło ś c i, c ie rp ie n iu , p r a g n ie n iu n ie s k o ń c z o n o ś c i, a j e d n o c z e ś n ie o b a w ie p r z e d ś m ie r c ią ; p is a li o w ła s n y c h d y le m a t a c h m o r a ln y c h , o b s e s ja c h , p r o b le m a c h , k tó r e w k o n te k ś c ie b ib lijn y m n a b ie r a ły u n iw e r s a ln e g o z n a c z e n ia i n o w e g o se n su . W ie lo r a k ie n a w ią z a n ia d o s a k ra ln e g o te k s tu ś w ia d c z ą o u n iw e r s a liz m ie B ib lii, w c ią ż a k tu a ln e j w z m ie n ia ją c y c h s ię s y s te m a c h p o lity c z n y c h , w a r u n k a c h h is to ry c z n y c h , e p o k a c h i m o d a c h lite ra c k ic h . Ś w ia d c z ą d o b itn ie o w s p ó ln o c ie k u ltu r y e u r o p e js k ie j, k o r z e n ia m i s ię g a ją c e j d z ie d z i c tw a c h r z e ś c ija ń s k ie g o . P r a w d ę t ę w ie l o k r o t n ie p o d k r e ś l a p a p i e ż J a n P a w e ł II, k tó r y p is z e :
Z p ew n o śc ią nie m o ż n a w ątpić, że w iara chrześcijańska n ależy w sposób rad y k aln y i d ecydujący do fundam entów kultu ry europejskiej. C hrześcijaństw o bow iem nadało kształt Europie, zaszczepiając w niej p ew ne podstaw ow e w artości. Także w spółczesna Europa, k tóra dała św iatu ideał dem okracji i p raw a człow ieka, czerpie sw e w arto ści z dzied zictw a chrześcijańskiego. B ardziej n iż ja k o m iejsce geograficzne m o żn a j ą określić ja k o
pojęcie w głównej mierze kulturowe i histo
ryczne,
które znam ionuje rzeczyw istość zro d z o n ą ja k o kon ty n en t rów n ież dzięki je dnoczącej sile chrześcijaństw a, które zdołało zintegrow ać m iędzy so b ą różneludy i kultury, i je s t ściśle zw iązane z c a łą k u ltu rą europejską22.
N a s i p is a rz e n ie ty lk o p o tra fili a s y m ilo w a ć i p rz y b liż a ć p o ls k ie m u c z y te ln i k o w i k u ltu r ę E u r o p y p r z e z w ie lo r a k ie tłu m a c z e n ia c z y p a r a fra z y , a le ta k ż e c z ę s to w r e c e p c ji B ib lii w y k a z y w a li s ię n o w a to r s tw e m i o r y g in a ln o ś c ią . T e k s ty p o w s ta łe w d o b ie s ta ro p o ls k ie j o b r a z u ją p r a w d ę o j e d n o ś c i k u ltu r o w e j E u ro p y , a le r ó w n i e ż u k a z u ją n a s z ty p o w o p o ls k i r y s , p o n ie w a ż t w ó r c y u m ie li in te r p r e to w a ć P is m o Ś w ię te p r z e z k o n te k s t e p o k i. O d k r y w a li j e g o b o g a c tw o n a w ie lu p o z io m a c h - d o s ło w n y m , m o ra ln y m , a le g o r y c z n y m i a n a g o g ic z n y m 23. W p a r a f r a z a c h te m a tó w b ib li jn y c h c z ę s to s to s o w a li k o m e n ta r z e o d a u to rs k ie , k tó r e m a j ą s z c z e g ó ln ą w a r to ś ć , p o n ie w a ż w ła ś n ie o n e s ą ś w ia d e c tw e m te g o , w j a k i sp o s ó b B ib lia b y ła p r z e z n ic h r o z u m ia n a i j a k ą r o lę p e łn iła w ic h ś w ia d o m o ś c i. T u z a o b s e r w o w a ć m o ż n a n a w s k r o ś o s o b is tą le k tu r ę - a u to rz y w lo s a c h b ib li jn y c h b o h a te r ó w d o s tr z e g a li p o d o b ie ń s tw o d o w ła s n y c h p rz e ż y ć , u to ż s a m ia li s ię z ty m i p o s ta c ia m i, b ra li z n ic h w z ó r, a p rz e d e w s z y s tk im z w ie l k im z a a n g a ż o w a n ie m e m o c jo n a ln y m k o m e n to w a li ic h p o s tę p o w a n ie , p o n ie w a ż m ie li a m b ic je d y d a k ty c z n e i m o r a liz a to r s k ie . P o tr a f ili o c e n ia ć c z ę s to tr a g i c z n ą h is t o r ię n a s z e g o n a r o d u w k o n te k ś c ie P is m a ś w ię te g o ( ja k c h o c ia ż
22 Jan P aw eł II,
Ecclesia in Europa,
W rocław 2003, s. 125-126.23 Szerzej o m aw iam to zagadnienie w książce
Od Biblii do literatury. Siedemna
stowieczne dzieła literackie z ksiąg Starego Testamentu,
K raków 2003, s. 3 4 3 -3 4 8 .b y k s . P io tr S k a r g a w
K azaniach sejm ow ych,
k tó r y R z e c z p o s p o l itą n ie u s ta n n ie p o r ó w n y w a ł d o J e r u z a le m ; W a c ła w P o to c k iw Jud ycie
p r a g n ą c y z a w s ty d z ić p o ls k ą sz la c h tę p o k lę s c e p ila w ie c k ie j; c z y w re s z c ie W e s p a z ja n K o c h o w s k i, k tó r y n a p i s a ł „ p o l s k ą k s ię g ę p s a lm ó w ” ). T y m s a m y m n a s z e d z ie d z ic tw o j e s t z a r ó w n o e u r o p e js k ie , b o s y tu u je s ię w n u r c ie p iś m ie n n i c tw a c a łe g o k o n ty n e n tu , j a k i ty p o w o p o ls k ie , p o n ie w a ż s z c z e g ó ln ie w r a ż liw e n a lo s y P o ls k i i P o la k ó w .Sum m ary
T
h eC
u l t u r e-
c r e a t i v eR
o l e o ft h eB
i b l e i nO
l d-P
o l i s hA
g eA
g a i n s t aB
a c k g r o u n d o fE
u r o p e a nH
e r i t a g eSince earliest tim es th e B ible inspired various areas o f E uropean culture, such as painting, sculpture, architecture, m usic, literature. C ultural role o f H oly S criptures in the literature o f old P oland follow s a p ath sim ilar to th a t o f literatures in W estern E urope. O ur w riters w ere able to assim ilate foreign paradigm s th rough translations and paraphrases, b u t in m a n y resp ects th e y w ere original - o n the base o f a com m on h eritage th e y created w orks ty p ically P olish, often alluding to o ur h isto ry and tra d i tion. T hus influences w ere a tw o w ay street. E urope inspired native P olish literature, w h ich in tu rn w as ord ered to the w hole continent. M ultiple references to Scripture, a lw a y s p r e s e n t o v e r th e w h o le c o n tin e n t in su c c e e d in g ep o c h s a n d c h a n g in g fashions, w itness to our C h ristian roots an d the C hristian iden tity o f Europe.
Dr Małgorzata KRZYSZTOFIK - adiunkt w Zakładzie Literatury Przedrozbioro wej Instytutu Filologii Polskiej A kadem ii Świętokrzyskiej w K ielcach. U zyskała stopień d oktora n au k hum anistycznych n a U niw ersytecie Jagiellońskim . Interesuje się k u ltu rą literacką, materialna, um ysłow ą i duchow ą Rzeczypospolitej szlacheckiej. W ydała książkę
!["Ostatnie dni Owidiusza w Dobrudży : rzeczywistośći legenda", Tadeusz Zieliński, "Twórczość" R.XXVI (1970) : [recenzja]]()