Rzeczpospolita i państwa Europy Wschodniej wobec wojny trzydziestoletniej (do 1635r.)– : rekonesans

Andrzej Korytko

Rzeczpospolita i państwa Europy

Wschodniej wobec wojny

trzydziestoletniej (do 1635r.) :

rekonesans

Echa Przeszłości 15, 27-39

A n d r z e j K o ry tk o

I n s t y t u t H is to r ii i S to s u n k ó w M ię d z y n a ro d o w y c h U n iw e r s y te t W a rm iń s k o -M a z u rs k i w O ls z ty n ie

RZECZPOSPOLITA I PAŃSTWA

EUROPY WSCHODNIEJ WOBEC WOJNY

TRZYDZIESTOLETNIEJ (DO 1635 R.)

- REKONESANS

Słowa kluczowe: wojna trzydziestoletnia, wojna o ujście Wisły, relacje polsko-szwedzko- -rosyjskie

Key words: T hirty Year’s War, b attle a t the m outh of the V istula River, Polish-Swe- dish-R ussian relations

N a jw ię k s z y k o n f lik t z b ro jn y w X V II w., ja k im b y ła w o jn a tr z y d z ie s to le t­ n i a a b s o rb o w a ł w m n ie js z y m lu b w ię k s z y m s to p n iu p r a w ie c a łą E u ro p ę , a ro z le g ło ść t e a t r u d z ia ła ń m ilita r n y c h i p o lity c z n y c h o ra z w ie lo w y m ia ro w o ść d y p lo m a ty c z n y c h p o w ią z a ń s p r a w ia , że w o jn a c ie sz y się n ie s ła b n ą c y m z a in ­ te r e s o w a n ie m b a d a c z y do d ziś. N in ie js z y sz k ic to je d y n ie s k ro m n y w y ra z te g o z a in te r e s o w a n ia , g d y ż n ie z w y k le tr u d n o w k r ó tk im z z a ło ż e n ia a r ty k u le p r z e d s ta w ić t a k ro z le g łe z a g a d n ie n ie , ja k i m j e s t s to s u n e k R z e c z y p o sp o lite j i p a ń s tw E u r o p y W sc h o d n ie j, w ty m w y p a d k u o g ra n ic z o n y c h je d y n ie do S zw ecji i M oskw y, do o m a w ia n e g o k o n flik tu .

N ie m ie jsc e t u n a p r z y ta c z a n ie p o w sz e c h n ie z n a n y c h fak tó w , k tó r e d o ­ p ro w a d z iły do w y b u c h u w m a ju 1618 r. p o w s ta n ia w K ró le s tw ie C zech. B a r ­ d ziej in te r e s u ją c a j e s t s y tu a c ja R z e c z y p o sp o lite j, S zw ecji i M o sk w y u p ro g u e u ro p e js k ie g o k o n flik tu . P o w s ta n ie c z e sk ie w y b u c h ło b o w ie m w o k re s ie ro z ­ w ią z y w a n ia p o lity c z n y c h p ro b le m ó w w tró jk ą c ie w s p o m n ia n y c h p a ń s tw . S p o ­ kój p a n o w a ł n a lin ii M o s k w a - S z w e c ja po p o d p is a n iu 9 II I 1617 r. - p rz y w y m ie r n y m u d z ia le a n g ie ls k ie g o p o s ła s i r J o h n a M e r r ic k a i m e d ia to ró w h o ­ l e n d e r s k ic h - k o rz y s tn e g o d la S zw e cji p o k o ju w S to łb o w ie 1. S ta n o w ił on 1 M. Roberts, Gustavus Adolphus A History of Sweden 1611-1632, Vol. 2, London 1953-1958, s. 84-85. Car zrezygnował z pretensji do Inflant, z praw do Iwangorodu, Jamu, Koporje,

p u n k t z w ro tn y w sz w e d z k ie j p o lity c e z a g ra n ic z n e j i p o zw o lił n a z a in ic jo w a ­ n ie p rz e z G u s ta w a II A d o lfa d y p lo m a ty c z n e j o fe n sy w y 2 o ra z n a w z n o w ie n ie d z ia ła ń w o je n n y c h w I n f la n ta c h p rz e c iw k o L itw in o m 3. T y m c z a se m n a lin ii S z w e c ja -R z e c z p o s p o lita ju ż od k i l k u n a s t u l a t tr w a ł s t a n w ojny, p r z e d łu ż a n y k o le jn y m i z a w ie s z e n ia m i b ro n i. O s ta tn ie w 1618 r. p o lscy k o m is a rz e p o d p i­ s z ą 15 lis to p a d a w K a r k u s , a sz w e d z c y 8 g r u d n ia w T o ls b u rg u 4. N ie było te ż sp o k o ju w r e la c ja c h R ze c z y p o sp o lite j z M o sk w ą , g d y ż m n ie j w ięcej w ty m c z a sie , k ie d y tr w a ły ro z m o w y p o lsk o -sz w e d z k ie k ró le w ic z W ła d y s ła w n a c z e ­ le k ilk u ty s ię c z n e j a r m i i k o r o n n e j i o k o ło 2 0 0 0 0 K o z a k ó w m a s z e r o w a ł w k i e r u n k u M o sk w y 5. T a k p o k ró tc e p r z e d s ta w ia ła się s y tu a c ja tr z e c h g łó w ­ n y c h a k to ró w m ię d z y n a ro d o w e j sc e n y n a w sc h o d z ie E u ro p y .

N ie w ą tp liw ie n a jw ię k s z e z a in te r e s o w a n ie w y p a d k a m i w K r ó le s tw ie C zech , z ra c ji b lis k o ś c i w y d a r z e ń , w y k a z y w a ła n a p o c z ą tk u R z e c z p o sp o lita . M ó w iąc o R z e c z y p o sp o lite j, b ę d z ie m y j ą tr a k to w a ć d y c h o to m ic z n ie , p o n ie w a ż in te r e s y i cele p o ls k ic h w ła d c ó w w o k re s ie w o jn y trz y d z ie s to le tn ie j n ie b y ły z b ie ż n e ze s ta n o w is k ie m sz la c h ty . S p e c y fik a u s tr o jo w a p o ls k o -lite w sk ie g o p a ń s tw a , z s iln ą r o lą s e jm u w s p r a w a c h k s z ta łto w a n ia p o lity k i z a g ra n ic z n e j, z m u s z a ła Z y g m u n ta I I I W azę do s z u k a n i a m n ie j o fic ja ln y c h ro z w ią z a ń w re a liz o w a n iu w ła s n y c h m ię d z y n a ro d o w y c h p lan ó w , w ś ró d k tó ry c h n a d ­ r z ę d n y m b y ło o d z y s k a n ie k o ro n y sz w e d z k ie j. P o ls k o -lite w s k a s z la c h ta d a le k a b y ła od p o p ie r a n ia p o lity k i k ró le w sk ie j i n ie p r z e ja w ia ła , p rz y n a jm n ie j n a p o c z ą tk u k o n flik tu , z a in te r e s o w a n ia w y d a r z e n ia m i w C z e c h a c h 6. T y m c z a se m p o lsk ie g o k r ó la w k o n f lik t z c z e s k im i p o d d a n y m i p ró b o w a ł w m a n e w ro w a ć c e s a rz M aciej ju ż w c z e rw c u 1618 r., p o w o łu ją c się p rz y ty m n a p a k t z a w a r ty Noteborga oraz miał wypłacić Szwedom odszkodowanie. Gustaw Adolf natomiast zrzekał się pretensji do tronu moskiewskiego, a także zwracał m.in. Ładogę i Nowogród. Istotnym punktem pokoju było zobowiązanie niezawierania z Rzecząpospolitą porozumień skierowanych przeciwko stronom stołbowskiego układu. Z. Anusik, Gustaw II Adolf, Wrocław-Warszawa-Kraków 1996, s. 36; I. P. Szaskolskij, Cele wojen szwedzkich przeciwko Rosji w XVI i początkach XVII w., „Zapiski Historyczne”, 1975, t. 40, z. 2, s. 48.

2 Do Danii, Niderlandów i Anglii we wrześniu 1617 r. wysłał Johana Skytte na dwór kopenhaski z poleceniem zorientowania się w zamiarach Chrystiana IV. Nie uzyskawszy żad­ nych deklaracji ze strony duńskiego władcy, poseł udał się do Niderlandów, skąd - po bezowoc­ nych rozmowach - w listopadzie przyjechał do Anglii. Zob. korespondencję J. Skytte do Riksra- det i Gustawa Adolfa w: Rikskanseleren Axel Oxenstiernas skńfter och brefvexling (dalej:

RAOSB), Senarea afdelningen (dalej: Ser. 2), Bd 10: Carl Carlsson Gyldenhielms bref. Johan Skyttes bref. Pfalzfgrefven Johan Casimir bref, Stockholm 1900, s. 184-255.

3 H. Wisner, Kampania inflancka Krzysztofa Radziwiłła w latach 1617-1618, „Zapiski Historyczne”, 1970, t. 35, z. 1, s. 9-35.

4 Ibidem, s. 31. Układ, który miał obowiązywać do 21 listopada 1620 r., pozostawiał w ręku Szwedów Parnawę, z zastrzeżeniem jej zwrotu Rzeczypospolitej po zatwierdzeniu trak­ tatu przez Zygmunta III. Król, jak to miał w zwyczaju, traktatu nie podpisał.

5 A. A. Majewski, Moskwa 1617-1618, Warszawa 2006, passim; idem, Wyprawa królewicza

Władysława na Moskwę w latach 1617-1618, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”

(dalej: SMHW), 2004, t. 41, s. 5-25.

6 R. Lolo, Rzeczpospolita wobec wojny trzydziestoletniej. Opinie i stanowiska szlachty pol­

w 1613 r. w P r e s z b u r g u . W p ra w d z ie Z y g m u n t II I n a ty m e ta p ie u z n a ł w y d a ­ r z e n ia w m o n a rc h ii h a b s b u r s k ie j z a u p r a w n ia ją c e do u d z ie le n ia p e w n e j p o ­ m ocy M aciejo w i ( z a k a z w e r b u n k u p rz e z re b e lia n tó w , w s p a rc ie a k c ji w e r b u n ­ k o w e j d l a c e s a r z a ) , a le o d m ó w ił b e z p o ś r e d n ie j i n te r w e n c ji m i l i t a r n e j 7. W e d łu g p o lsk ie g o m o n a rc h y n ie z a k o ń c z o n a e k s p e d y c ja m o s k ie w s k a i g ro ź b a „ n ie b e z p ie c z e ń s tw a od p o g a n ”, to b y ły z d e c y d o w a n ie w a ż n ie js z e k w e s tie , w o­ kó ł k tó ry c h s k u p ia ły się p o ls k o -lite w s k ie d z ia ła n ia 8. Z te g o p o w o d u lis ty p o lsk ie g o k r ó la do s ta n ó w ś lą s k ic h i c z e s k ic h z s ie r p n ia 1618 r., z a c h ę c a ją c e p o w s ta ń c ó w do p o s łu s z e ń s tw a c e sa rz o w i i in fo rm u ją c e o e w e n tu a ln e j pom ocy m o n a rs z e , n a le ż y u z n a ć ra c z e j z a g rę d y p lo m a ty c z n ą 9.

Z y g m u n t I I I p rz y ją ł w ięc p o s ta w ę w y c z e k u ją c ą , b e z a n g a ż o w a n ia się w k o n flik t, k tó r y w k a ż d e j c h w ili m ó g ł p rz e c ie ż z a k o ń c z y ć się p o lu b o w n y m ro z w ią z a n ie m . N a p o n o w n ą p ro ś b ę c e s a r z a z 12 V III 1618 r . 10 p o ls k i k ró l po r a z k o le jn y u d z ie lił o d m o w n e j o d p o w ied z i, z a s ła n ia ją c się z a g ro ż e n ie m t u r e c ­ k im , t a t a r s k i m i w o jn a m i z M o s k w ą i S z w e c ją 11. P r z y c h y ln a n e u tr a ln o ś ć Z y g m u n ta III ś w ia d c z y ła o r e a liz m ie p o lity c z n y m m o n a rc h y . W łą c z e n ie się do k o n f lik tu w m o m e n c ie n ie p e w n e j s y tu a c ji n a p o łu d n io w y m -w sc h o d z ie i p ó ł­ n o cy k r a j u m ogło b yć k ro k ie m sam o b ó jczy m . Z d a w a ł so b ie z te g o s p r a w ę n a jb liż s z y w ła d c y k r ą g s e n a to ró w , k tó r y ró w n ie ż n ie b y ł p rz e k o n a n y do i n t e r ­ w encji.

Do z a a n g a ż o w a n ia się k r ó la je d n a k doszło, a le sa m o p o d jęcie d ecyzji było p ro c e s e m d łu g o trw a ły m i - j a k się w y d a je - p rz e m y ś la n y m . D e c y z ja z a p a d ła d o p ie ro po w s p o m n ia n y m w yżej u re g u lo w a n iu s p r a w ze S z w e c ją o ra z po p o d p is a n iu k o rz y s tn e g o ro z e jm u z M o s k w ą w s ty c z n iu 1619 r. w D y w ilin ie (D e u lin ie ). O s ta te c z n e p la n y w y s ła n ia n a pom oc n o w e m u c e sa rz o w i F e r d y ­ n a n d o w i II n a je m n y c h o d d z ia łó w le k k ie j ja z d y , tzw . lisow czyków , w y k r y s ta li­ zo w ały się m n ie j w ięcej w p ołow ie 1619 r . 12 C a łą w y p ra w ę n a S ie d m io g ró d i z w y c ięstw o w lis to p a d z ie p o d H u m ie n n e m w y c z e rp u ją c o p r z e d s ta w ił A d a m K e r s te n , ty m s a m y m n ie z o s ta n ie o n a w ty m m ie js c u o m ó w io n a 13. W w y n ik u te j a k c ji k s ią ż ę s ie d m io g ro d z k i B e th le n G a b o r ( le n n ik T u rcji) z m u s z o n y zo­ s ta ł do o d w ro tu sp o d o b le g a n e g o W ie d n ia i z a w a r c ia ro z e jm u z c e s a rz e m . Z y g m u n t II I u z y s k a ł p o lity c z n y cel, czyli u r a to w a ł H a b sb u rg ó w , a le n a r a z ił się n a o s tr e g ło sy s p rz e c iw u sz la c h ty , k t ó r a p o tę p iła w y p ra w ę liso w czy k ó w i p r o h a b s b u r s k ą p o lity k ę k ró la . W a z a je d n a k u m ie ję tn ie o d ż e g n y w a ł się od u d z ia łu w p rz y g o to w a n iu całego p rz e d s ię w z ię c ia 14. C zy c a łą ak cję Z y g m u n t III

7 Ibidem, s. 89.

8 Riksarkivet w Sztokholmie (dalej: RA), Extranea IX. Polen, vol. 102, Zygmunt III do Wawrzyńca Gembickiego, Warszawa 6 VII 1618.

9 A. Szelągowski, Śląsk i Polska wobec powstania czeskiego, Lwów 1904, s. 52.

10 RA, Extranea IX. Polen, vol. 90, Maciej Habsburg do Zygmunta III, Wiedeń 12 VIII 1618. 11 R. Lolo, op. cit., s. 92.

12 J. Macurek, Ceskie powstani r 1618-1620 a Polsko, Brno 1937, s. 33, przyp. 2. 13 A. Kersten, „Odsiecz wiedeńska” 1619 roku, „SMHW”, 1964, t. 10, cz. 2, s. 47-87. 14 Król obiecywał nawet ukaranie winnych. Ibidem, s. 82.

m ó g ł u z n a ć z a su k c e s? N ie w ą tp liw ie z a d e m o n s tro w a ł c e sa rz o w i sw o ją p r z y ­ ja ź ń , n ie w p lą tu ją c p rz y ty m R z e c z y p o sp o lite j w w o jn ę, a le je d n o c z e ś n ie n a r a z i ł się n a k r y ty k ę ze s tr o n y opozycji. T a k r y ty k a b y ła sz c z e g ó ln ie o s tr a n a se jm ie w 1620 r., z w o ła n y m po k lę sc e c e c o rsk ie j15.

W e d łu g n ie k tó r y c h b a d a c z y t ą „ p ie rw s z ą o d s ie c z ą W ie d n ia ” p o ls k i k ró l w p lą ta ł je d n a k p a ń s tw o p o ls k o -lite w s k ie w w o jn ę z T u r c ją 16. B a rd z ie j p o ­ w śc ią g liw y w o c e n ie b y ł A. K e r s te n , k tó r y s ą d z ił, iż a k c ja z b ro jn a „n ie b y ła j e d y n ą p rz y c z y n ą w o jn y tu r e c k ie j”, a le sp o w o d o w a ła je d y n ie je j p rz y s p ie s z e - n i e 17. S ą te ż h isto ry c y , k tó r z y w y s u w a ją d y s k u s y jn ą te z ę , że w o jn a p olsko- t u r e c k a z l a t 1 6 2 0 -1 6 2 1 to „ p o lsk i f r o n t w w o jn ie tr z y d z ie s to le tn ie j”18. T a k ie j ro li n ie d o s trz e g a ł R y s z a rd M a je w sk i, k tó r y u w a ż a ł, iż n a ja z d lisow - czy k ó w b y ł p ro b le m e m m a r g in a ln y m , a s a m a T u rc ja , z je j lic z n y m i p r o b le m a ­ m i w e w n ę trz n y m i, n ie b y ła z a in te r e s o w a n a ja k im k o lw ie k z a a n g a ż o w a n ie m s ię w w o jn ę tr z y d z ie s to le tn ią 19. J e ś l i p ó jd z ie m y tr o p e m „p o lsk ic h fro n tó w ”, to b a rd z o ła tw o m o ż n a p o p a ść w p u ła p k ę ta k ie j k o n s ta ta c ji, że w ła śc iw ie k a ż d y k o n f lik t z R z e c z ą p o s p o litą w ro li g łó w n ej b y ł e le m e n te m tr z y d z ie s to le tn ie g o k o n flik tu . W ta k im - polo- n o c e n try c z n y m - u ję c iu ró w n ie ż w o jn ę R z e c z y p o sp o lite j ze S z w e c ją z l a t 1 6 2 1 -1 6 2 2 n a le ż a ło b y u z n a ć z a „ p o lsk i f r o n t” w w o jn ie trz y d z ie s to le tn ie j - p rz e c ie ż w ią z a ła część p o ls k o -lite w s k ic h w o jsk n a p ó łn o cy k r a ju , u n ie m o ż li­ w ia ją c e w e n tu a ln ą po m o c H a b s b u rg o m . A le ju ż W ła d y s ła w K o n o p c z y ń sk i s łu s z n ie z a u w a ż y ł, że „ G u s ta w A d o lf w y d o b y ł m iecz z p o c h w y n ie po to , a b y r a to w a ć » c z y stą E w a n g e lię « , lecz a b y z a d a ć P o lsc e cios w p lecy ”20. S a m a R z e c z p o sp o lita , czyli i k ró l, i s z la c h ta o ja k ie jk o lw ie k in te r w e n c ji w R z e sz y n a w e t n ie p ró b o w a ła m y śleć.

T y m c z a se m d la sz w e d z k ie g o w ła d c y w y d a r z e n ia w R z e sz y p o c z ą tk o w o n ie m ia ły w ię k sz e g o z n a c z e n ia , a so ju sz z F r y d e r y k ie m V W itte ls b a c h e m („ k ró le m zim o w y m C z e c h ”) i U n i ą P r o t e s t a n c k ą n ie in te r e s o w a ł G u s ta w a II A d o lfa n a ty le , żeb y p o d ją ć ja k ie k o lw ie k m ilita r n e d z ia ła n ia . „L ew P ó łn o c y ” s k u p ia ł się n a ro z g ry w c e z R z e c z p o s p o litą i ty m p la n o m p o św ię c a ł c a łą e n e r ­ gię. F r o n te m w o jn y tr z y d z ie s to le tn ie j z a c z ą ł się b liżej in te r e s o w a ć d o p ie ro po

15 J. Pietrzak, Po Cecorze i podczas wojny chocimskiej. Sejmy z lat 1620 i 1621, Wrocław 1983, s. 59-60. Trzeba jednak w tym miejscu przyznać, że klęska cecorska przykryła - używając współczesnego języka - akcję lisowczyków.

16 Np. A. Szelągowski, op. cit., s. 142; J. Macurek, op. cit., s. 110; M. Serwański, Francja

wobec Polski w dobie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), Poznań 1986, s. 31; idem, Rzeczpo­ spolita wobec wojny trzydziestoletniej, w: Polska wobec wielkich konfliktów w Europie nowożyt­ nej. Z dziejów dyplomacji i stosunków międzynarodowych w XV-XVIII wieku, pod red. R. Skow­

rona, Kraków 2009, s. 545. 17 A. Kersten, op. cit., s. 87.

18 M. Franz, Wojna polsko-turecka 1620-1621 jako element wojny trzydziestoletniej, w:

Polska wobec wielkich konfliktów..., s. 587.

19 R. Majewski, Cecora. Rok 1620, s. 51-54.

20 W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, wstęp J. Maternicki, posłowie J. Dzięgie- lewski, oprac. J. Dzięgielewski, M. Nagielski, wyd. 3, Warszawa 1996, s. 263.

u m o c n ie n iu się w I n f la n ta c h i po p r z e g r a n e j p rz e z p r o te s ta n tó w w o jn ie 0 P a l a t y n a t w 1623 r., k tó ry c h p rz y w ó d c a F r y d e r y k V p rz e b y w a ł n a w y g n a ­ n iu w H a d z e i ta m p r z e ły k a ł go ry cz o d e b r a n ia m u g o d n o ści e le k to rs k ie j, o d d a n e j w rę c e M a k s y m ilia n a B a w a rs k ie g o 21.

I n n a s p r a w a , że to w R z e sz y z a c z ęto się b a c z n ie p r z y g lą d a ć s u k c e so m G u s ta w a II A d o lfa - sz c z e g ó ln ie zdobycie R ygi w e w r z e ś n iu 1621 r. p rz y k u ło u w a g ę całej E u r o p y i p o k a z a ło siłę re fo rm o w a n e g o w b ły s k a w ic z n y m te m p ie p a ń s t w a 22. K ie d y je d n a k z a c z ę ła ry so w a ć się p e r s p e k ty w a in te rw e n c ji D a n ii n a fro n c ie n ie m ie c k im , sz w e d z k i k ró l z n ie p o k o je m z a c z ą ł śle d z ić rozw ój w y p ad k ó w . B y n ie d o p u śc ić do n ie b e z p ie c z n e j d la S zw ecji d o m in a c ji C h r y ­ s t i a n a IV, la te m 1623 r. p r z e d s ta w ił p r o je k t u tw o r z e n ia n ie z a le ż n e j od D a n ii lig i k s i ą ż ą t p ó łn o c n o n ie m ie c k ic h o ra z o fe rtę zb ro jn e j pom ocy. W p ro w a d z o ­ n y c h ro k o w a n ia c h z A d o lfem F r y d e r y k ie m M e k le m b u rs k im o ra z H o le n d r a m i, G u s ta w II A d o lf w z a m ia n z a in te r w e n c ję ż ą d a ł k ie ro w n ic tw a p o lity c z n e g o n a d p rz e d s ię w z ię c ie m o ra z n a c z e ln e g o d o w ó d z tw a n a d a r m ią . O f e r ta z o s ta ła je d n a k o d rz u c o n a 23. N a n ic się w ię c z d a ły p ó ź n ie jsz e k u s z e n ia G u s ta w a II A d o lfa w iz ją c e s a r s k ie j k o r o n y p r z e z p rz y b y łe g o n a s z to k h o lm s k i d w ó r w lis to p a d z ie 1623 r. L u d w ik a C a m e r a r iu s a 24. B e z p o ś re d n io po u p a d k u P a l a t y n a t u t r w a ł a sz e ro k o z a k r o jo n a a k c ja d y ­ p lo m a ty c z n a , k tó re j c e le m by ło z w e rb o w a n ie S zw ecji do w o jn y p rz e c iw H a b s ­ b u rg o m . W łą c z y ł się do n ie j J a k u b I S t u a r t , k tó r y d ą ż y ł do o d z y s k a n ia P a la - t y n a t u d la z ię c ia F r y d e r y k a i c ó rk i E lż b ie ty . Z ty c h z a b ie g ó w z d a w a ł sobie s p ra w ę sz w e d z k i k ró l, k tó r y z a p o ś re d n ic tw e m s ir J a m e s a S p e n s a zw ró cił się z p r o ś b ą do a n g ie lsk ie g o w ła d c y o zezw o len ie n a w e rb u n e k szkockiego w o jsk a do o d p a rc ia e w e n tu a ln e j in w a z ji ze s tro n y R zeczy p o sp o litej25. 24 I II 1624 r. s z k o c k a r a d a u p o w a ż n iła s y n a J a m e s a S p e n s a do z o rg a n iz o w a n ia z a c ią g u w liczb ie 2 0 0 0 ż o łn ie rz y i p r z e tr a n s p o r to w a n ia do S zw ecji26. Z g o d a J a k u b a I w y n ik a ła z p l a n u w c ią g n ię c ia G u s ta w a I I A d o lfa do lig i p r o te s ta n c k ie j 1 z a c h ę c e n ia go do m ilita r n e j in te rw e n c ji w p o s ia d ło ś c ia c h c e s a r s k ic h 27. N ie p r z e s z k a d z a ło to a n g ie ls k ie m u w ła d c y w y ra z ić w c z e śn ie j zgody n a w e r b u n e k

21 Popularnonaukową monografię na temat pierwszego okresu wojny trzydziestoletniej napisał ostatnio W. Biernacki, Wojna trzydziestoletnia. Powstanie czeskie i wojna o Palatynat

1618-1623, cz. 1-2, Zabrze 2008-2010.

22 Z. Anusik, op. cit., s. 74. 23 Ibidem, s. 82-83.

24 G. Parker, The Thirty Years War, London 1997, s. 70.

25 RA, Anglica, vol. 4, k. 22-22v, Libellus memorialis dla J. Spensa, Graphisholm 23 IX/3 X 1623. Spens ponadto miał za zadanie powstrzymywać wszelkimi sposobami realizację akcji werbunkowej na rzecz Polski przez Roberta Stuarta oraz dyskredytować stronę polską w oczach angielskiego władcy.

26 E. I. Carlyle, Sir James Spens, w: Dictionary of National Biography, ed. by G. Smith, L. Stephen, S. Lee, vol. 18, Oxford 1921-22 (reprint), s. 789; W. Borowy (Anglicy, Szkoci i Irland­

czycy w wojsku polskim za Zygmunta III, w: Studia z dziejów kultury, pod red. H. Barycza

i J. Hulewicza, Warszawa 1949, s. 312) pisał o liczbie 1200 żołnierzy.

8 0 0 0 ż o łn ie rz y do w a lk i ze S z w e c ją k u z y n o w i R o b e rto w i S tu a r to w i28, a n a ­ s tę p n ie A r th u r o w i A sto n o w i s ta r s z e m u , k tó r z y m ie li s p ro w a d z ić w o jsk o do R z e c z y p o sp o lite j29. Z a m ie sz c z o n y p rz e z E d w a r d a A. M ie rz w ę w y k a z z w e rb o ­ w a n y c h p rz e z A s to n a w o jsk dow o d zi, że z a c ią g n ię to p o n a d 2 ,5 ty s . ż o łn ie ­ rz y 30. W s z y s tk o w s k a z u je je d n a k n a to , że w ojsko to n ie d o ta rło w g ra n ic e R z e c z y p o sp o lite j31.

J a k u b I n ie u s ta w a ł w p ró b a c h w c ią g n ię c ia S zw ecji do w ojny. Je s z c z e la te m 1624 r. w y s ła ł do S z to k h o lm u z n a n e g o n a m s ir J a m e s a S p e n s a 32, k tó ry p o z a o fic ja ln y m i p ro p o z y c ja m i od a n g ie ls k ie g o w ła d c y p r z e d s ta w ił o fe rtę a u ­ to r s t w a k s ię c ia B u c k in g h a m a i F r y d e r y k a V. Z a d y w e rs y jn y a t a k G u s ta w a II A d o lfa n a R z e c z p o s p o litą o b ie c y w a li m u fin a n s o w e w s p a r c ie w w y so k o ści 2 0 ty s . f u n tó w s z te r lin g ó w m ie s ię c z n ie 33. T a p ro p o z y c ja s p o d o b a ła się s z w e d z k ie m u w ładcy, a le sw ój a k c e s do o b o zu p r o te s ta n c k ie g o u z a le ż n ia ł od p rz y ję c ia p o s ta w io n y c h p rz e z sie b ie w a ru n k ó w , g łó w n ie od p o w ie rz e n ia m u k ie ro w n ic tw a n a d c a ły m m ilita r n y m p rz e d s ię w z ię c ie m 34. P o d o b n y w a r u n e k s z w e d z k i k ró l p o s ta w ił C h ris to ffe ro w i B e llin o w i, p o sło w i e le k to r a b r a n d e n ­ b u rs k ie g o J e rz e g o W ilh e lm a . W z a m ia n z a b e z p o ś r e d n ią in te rw e n c ję m i l i t a r ­ n ą w R zeszy, G u s ta w II A d o lf o c z e k iw a ł p rz e d e w s z y s tk im k ie ro w n ic tw a n a d co n a jm n ie j 5 0 -ty s ię c z n ą a r m i ą o d d a n ą do je g o d y sp o zy cji, su b s y d ió w o ra z p r z e k a z a n ia d w ó ch p o rtó w : W is m a r u i B rem y , n ie z b ę d n y c h do w y s a d z e n ia n a lą d sz w e d z k ic h w o jsk 35. S z c z eg ó ln ie z a le ż a ło s z w e d z k ie m u k ró lo w i n a o b ję ­ c iu k o n tro li n a d c a ło ś c ią d z ia ła ń , b y z a p o b ie c o b ję c iu p rz y w ó d z tw a p rz e z C h r y s tia n a IV. G u s ta w II A d o lf z d a w a ł so b ie p rz y ty m s p r a w ę , że p rz y ję c ie je g o p ro p o zy cji i c z y n n y u d z ia ł w w o jn ie o s ła b i je g o a k ty w a w I n f la n ta c h , a n a w e t m o że d o p ro w a d z ić do u t r a t y zdobyczy n a d M o rz e m B a łty c k im . J a k s ię je d n a k o k a z a ło J a k u b I, a w ła śc iw ie k s ią ż ę K a ro l z k s ię c ie m B u c k in g h a m n a p o c z ą tk u 1625 r. o d rz u c ili s z w e d z k ą i w y b ra li t a ń s z ą o fe rtę - d u ń s k ą , k t ó r ą z K o p e n h a g i p rz y w ió z ł s i r R o b e r t A n s t r u t h e r 36.

J e s z c z e J e r z y W ilh e lm w p ie rw s z e j po ło w ie 1625 r. p ró b o w a ł w c ią g n ą ć G u s ta w a II A d o lfa do w ojny, o fe ru ją c w s p ó łd z ia ła n ie z C h r y s tia n e m IV n a

28 Jakub I do Zygmunta III, Cramborn 13/23 VIII 1623, w: Elementa ad fontium editiones, t. 6: Res polonicae Jacobo I Angliae regnante conscriptae ex Archivis publicis Londoniarum, wyd. Ch. Talbot, Romae 1962, s. 281, nr 239.

29 A. Aston do NN, b.m. 6/16 XII 1623, w: Elementa..., t. 6, nr 246, s. 287-288.

30 E. A. Mierzwa, Anglia a Polska w pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa 1986, s. 247, przyp. 116.

31 Możliwe, że nie wyraził zgody na przeprawę wojsk przez Sund król duński Chrystian IV, co nie było jednostkowym przypadkiem. Zob. W. Czapliński, Cień Polski nad Sundem (Kartki

z dziejów dyplomacji w latach 1621-1626), „Kwartalnik Historyczny”, 1979, R. 86, nr 2, s. 329.

32 Zob. RA, Anglica, vol. 5, Discursus pro memoria datus Jacobo Spensio de Wormston, b.m. VIII 1624; ten list także w: RAOSB, Ser. 1, Bd 2, s. 729-735.

33 Z. Anusik, op. cit., s. 87; E. I. Carlyle, op. cit., s. 789.

34 S. R. Gardiner, The Thirty Years’ War 1618-1648, London 1874, s. 82-83.

35 A. Rydfors, De diplomatiska forbindelserna mellan Sverige och England 1624 - maj

1630, Uppsala 1890, s. 24.

d w ó ch o so b n y c h fro n ta c h , a le k ró l sz w e d z k i z d u ż ą r e z e r w ą o d n ió sł się do ta k ie g o p la n u . W c z e śn ie jsz e p rz y ję c ie o fe rty d u ń s k ie j p rz e z A n g lię , a ty m s a m y m n ie p e w n e f in a n s o w a n ie d z ia ła ń s z w e d z k ic h , n ie w s p o m in a ją c ju ż 0 ry w a liz a c ji d u ń s k o -s z w e d z k ie j w s p r a w ie p rz e w o d n ic tw a n a d k a m p a n ią , to b y ły w y s ta rc z a ją c e pow ody, a b y odłożyć p la n y pom o cy p r o te s ta n to m w w o jn ie z H a b s b u r g a m i i z a ją ć się in n y m t e a t r e m w o je n n y m . T y m t e a t r e m s ta ły się In fla n ty , a n a s tę p n ie P r u s y K ró le w sk ie . D z ia ła n ia p rz e c iw L itw ie w 1625 r. d o p ro w a d z iły do teg o , że S z w e d z i s ta li się p a n a m i u jś c ia D ź w in y i p ra w ie c a ły c h I n f la n t37. A w o jn a o u jśc ie W isły (1 6 2 6 -1 6 2 9 ), j a k n a z w a ł j ą A d a m S z e lą g o w s k i38, p o z w o liła G u s ta w o w i II A dolfow i n a k o n tro lę p r a w ie całego p o łu d n io w o -w sc h o d n ie g o w y b rz e ż a B a łty k u 39.

W o jn a w P r u s a c h , o k tó re j „L ew P ó łn o c y ” m y ś la ł n a k i l k a l a t p rz e d lą d o w a n ie m w P iła w ie i do k tó re j p ró b o w a ł b e z s k u te c z n ie zac h ę cić c a r a M i­ c h a ła R o m a n o w a o ra z B e th le n a G a b o r a 40, o tw o rz y ła d ro g ę do m a r s z u n a p o łu d n ie w c e lu u d z ie le n ia pom o cy w o jsk o m p r o te s ta n c k im w N ie m c z e c h w tr w a ją c e j w o jn ie trz y d z ie s to le tn ie j. T e n k o n te k s t część p o ls k ic h i e u r o p e j­ s k ic h h is to ry k ó w w y k o rz y s tu je do p o s ta w ie n ia tezy, iż w o jn a z l a t 1 6 2 6 -1 6 2 9 s ta n o w iła d r u g i f r o n t o g ó ln o e u ro p e jsk ie g o k o n flik tu . T a k ą te z ę p o n a d sto l a t te m u w y s u n ą ł A. S z e lą g o w sk i, p isz ą c : „W ojnę p r u s k ą m o ż n a ju ż tr a k to w a ć ja k o w y p a d e k s k o o rd y n o w a n y z w o jn ą d u ń s k ą n ie ty lk o c h ro n o lo g ic z n ie , ale

1 p rzy czy n o w o , ja k o w a lk ę p o m ię d z y m o c a r s tw a m i p r o te s ta n c k im i m o rs k im i, tj. D a n ią , S z w ecją , po części A n g lią i S ta n a m i G e n e r a ln y m i a m o c a rs tw a m i k a to lic k im i lą d o w y m i, j a k R z e c z p o sp o litą , R z e sz ą , a w z n a c z n e j m ie rz e te ż i z H is z p a n ią ”41. K ilk a d z ie s ią t l a t p ó źn iej do p ro b le m u p o w ró c ił J e r z y Teo- d o rc z y k , k tó r y s tw ie r d z ił, że w o jn a z l a t 1 6 2 6 -1 6 2 9 „ b y ła n ie ja k o c z ę ś c ią w o jn y 3 0 -le tn ie j”42. W z m o c n ił t ę te z ę Z b ig n ie w W ójcik, u tr z y m u ją c , iż: „N ie u le g a n a jm n ie js z e j w ą tp liw o śc i, że z m a g a n ia p o lsk o -sz w e d z k ie 1 6 2 5 -1 6 2 9 s ta n o w iły p rz e d e w s z y s tk im f r a g m e n t w o jn y o g ó ln o e u ro p e jsk ie j i z te g o te ż t y t u ł u m o ż n a b y m ó w ić o p o ls k im o k re s ie w ojny, t a k j a k n ie k tó r z y h is to ry c y m ó w ią o w ło s k im ”43. O s ta tn io ró w n ie ż R y s z a rd S k o w ro n p o d k r e ś la ł z n a c z e ­ n ie w o jn y p o lsk o -sz w e d z k ie j „ d la d a lsz e g o b ie g u w y d a r z e ń w E u r o p ie ”, a k ­ c e n tu ją c , iż „w o jn a p o ls k o -s z w e d z k a s t a ł a się je d n y m z w a ż n y c h e le m e n tó w

37 Zob. H. Wisner, Wojna inflancka 1625-1629, „SMHW”, 1970, t. 16, cz. 1.

38 A. Szelągowski, O ujście Wisły. Wielka wojna pruska, Warszawa 1905. Zob. reedycję monografii: idem, O ujście Wisły. Wielka wojna pruska, oprac. A. Korytko, Dąbrówno 2012.

39 Warunki rozejmu zob. M. Cichocki, Mediacja Francji w rozejmie altmarskim, Kraków 1928, s. 131-133 oraz H. Brulin, Stillestandet i Altmark 1629, Uppsala-Stockholm 1908.

40 A. Norberg, op. cit., s. 271-273. 41 A. Szelągowski, O ujście Wisły..., s. 361.

42 J. Teodorczyk, Bitwa pod Gniewem 22 IX-29 IX - 1 X 1626. Pierwsza porażka husarii, „SMHW”, 1966, t. 12, cz. 2, s. 71.

43 Z. Wójcik, Rzeczpospolita na arenie międzynarodowej w XVII w. (Wybrane zagadnienia

dyskusyjne), w: Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie 17-21 wrze­ śnia 1968 r , t. 1: Referaty. Sekcje 1-6, Warszawa 1968, s. 231-232. Cytat za: idem, Historia powszechna XVI-XVII wieku, wyd. 8, Warszawa 1999, s. 368.

w p o lity c e e u ro p e js k ie j, g dyż fa k ty c z n ie s ta n o w iła w sc h o d n ie s k rz y d ło w o jn y to c zo n ej w ó w cza s n a te r e n ie R z e sz y ”44. P o d o b n ie R a d o s ła w Lolo, o d n o sz ą c się do d y s k u s ji h is to ry k ó w z a g ra n ic z n y c h , p o d k r e ś lił b e z sp o rn o śó f a k t u p o ­ w ią z a n ia „w ojny p r u s k ie j z w o jn ą tr z y d z ie s to le tn ią w w ie lu a s p e k ta c h : p o li­ ty c z n y m , m ilita r n y m i e k o n o m ic z n y m ”45. Z d ru g ie j stro n y , część b a d a c z y z w ię k s z ą w s trz e m ię ź liw o ś c ią p o d c h o d z i do u z n a w a n ia p o ls k o -sz w e d z k ic h z m a g a ń w P r u s a c h z a p o lsk i o k re s w o jn y tr z y d z ie s to le tn ie j46.

P is z ą c o f r o n ta c h w o jn y tr z y d z ie s to le tn ie j, w a r to w ty m m ie js c u p rz y p o ­ m n ie ć , że w h is to r io g r a f ii e u ro p e js k ie j fu n k c jo n u je w ie le k o n c e p c ji n a te n t e m a t. A n g ie ls k i h is to r y k S ig frid H e n r y S te in b e r g w y s u n ą ł i n te r e s u ją c ą te z ę , iż w o jn y z l a t 1 6 0 0 -1 6 6 0 p o s ia d a ją j e d n ą w s p ó ln ą cech ę - w a lk ę o h e g e m o n ię w E u r o p ie 47. P ró b o w a ł ty m s a m y m u d o w o d n ić , że w o jn y ro z g ry w a ją c e się n a p r z e s tr z e n i 60 l a t s ta n o w ią je d e n w ie lk i k o n flik t, p o d k re ś la ją c ty m s a m y m z n a c z e n ie w o jn y o u jście W isły. W ojnę z l a t 1 6 2 6 -1 6 2 9 u z n a w a ł z a je d n ą z w o jen to w a rz y sz ą c y c h lu b pob o czn y ch d la w o jn y trz y d z ie s to le tn ie j n ie m ie c k i b a d a c z Golo M a n n , w p ro w a d z a ją c p rz y ty m do o b ieg u pojęcie d ie N e b e n k r ie ­

g e 48. N a to m ia s t M ic h a e l R o b e rts - z n a k o m ity z n a w c a e p o k i G u s ta w a II A dolfa

- s ta ł n a s ta n o w is k u , iż k o n flik t o u jście W isły to e fe k t p o śre d n ie g o z a a n g a ż o ­ w a n ia R zeczy p o sp o litej w w o jn ę trz y d z ie s to le tn ią 4 9 . S ą te ż b a d a c z e , k tó rz y m a ją o d m ie n n e z d a n ie n a t e m a t n a jw ię k sz e g o k o n f lik tu zb ro jn eg o w X VII w ie k u . N a p r z y k ła d N ico la M. S u th e r la n d s tw ie rd z ił, że „w ojna trz y d z ie s to le t­ n i a j e s t w ie lk ą s z tu c z n ą k o n cep cją, k tó r a s t a ł a się n ie z n is z c z a ln y m m ite m ”50. P r z y czym , rzecz j a s n a , w sw o ich ro z w a ż a n ia c h z u p e łn ie n ie z a u w a ż y ł w ojny p o lsk o -szw ed zk iej z l a t 1626-1629. N ie ro z s trz y g a ją c ty c h ocen, R a d o s ła w Lolo s łu s z n ie z a u w a ż y ł, że s a ty s f a k c jo n u ją c ą o d p o w ied ź m o g ła b y d a ć n o w o c z e sn a m o n o g ra fia w o jn y o p o r ty p r u s k ie . S a m w ią z a ł w o jn ę p r u s k ą z tr z y d z ie s to le t­ n i ą w „ w ie lu a s p e k ta c h : p o lity c z n y m , m ilita r n y m i e k o n o m ic z n y m ”51.

T y m c z a se m p o ls k a s z la c h ta n ie z a w sz e b y ła w s ta n ie ro z d z ie lić lu b p o ­ w ią z a ć w y d a rz e ń z w ojny o u jśc ie W isły z d z ia ła n ia m i w o jn y trz y d z ie s to le tn ie j.

44 R. Skowron, Olivares, Wazowie i Bałtyk. Polska w polityce zagranicznej Hiszpanii

w latach 1621-1632, Kraków 2002, s. 134.

45 R. Lolo, op. cit., s. 292.

46 M. Serwański, Rzeczpospolita wobec wojny trzydziestoletniej, w: Polska wobec wielkich

konfliktów..., s. 545. Henryk Wisner, podsumowując dokonania Zygmunta III, również pisał:

„Nie doszło do uwikłania się Rzeczypospolitej w wojnę trzydziestoletnią poprzez sprawę Ślą­ ska”: idem, Zygmunt III Waza, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 215.

47 S. H. Steinberg, The Thirty Years War and the Conflict for European Hegemony 1600-1660, New York 1966, s. 1-2.

48 [G. Mann], Wallenstein. Seine Leben erzält von Golo Mann, Frankfurt am Main 1971, s. 639-649.

49 M. Roberts, Countdown to peace, w: The Thirty Years War, ed. by G. Parker, London­ -New York 1998, s. 139.

50 „The Thirty Years War is a largely factitious conception which has, nevertheless, beco­ me indestructible myth”: N. M. Sutherland, The Origins of the Thirty Years War and the Structu­

re of European Politics, „English Historical Review”, 1992 July, Vol. 107, nr 424, s. 587.

D o s tr z e g a ła je d n a k p r z e m a r s z w o jsk E r n e s t a M a n s f e ld a i k s ię c ia B e r n a r d a W e im a rs k ie g o , czy a k c ję m o b iliz a c y jn ą B e th le n a G a b o r a i ś le d z iła p o te n c ja l­ n e z a g ro ż e n ia , k tó r e m o g ły p o ja w ić się w ra z ze w z n o w ie n ie m d z ia ła ń m i l i t a r ­ n y c h od l a t a 1626 r. w tzw . o k re s ie d u ń s k im w o jn y tr z y d z ie s to le tn ie j. J e ś li b e z p o ś re d n ie z a g ro ż e n ie z n ik a ło , s z la c h ta p r z e s ta w a ła się in te r e s o w a ć a r e n ą e u ro p e js k ie j w ojny, co p o k a z a ły s e jm ik i i s e jm w 1627 r., n a k tó ry c h n ie w y p o w ia d a n o się w ogóle n a t e m a t w o jn y tr z y d z ie s to le tn ie j52. Z d ru g ie j s t r o ­ n y w ie le d z ia ła ń Z y g m u n ta II I W azy, z w ią z a n y c h z w e r b u n k ie m ż o łn ie rz y w c e lu pom o cy c e sa rz o w i, u m y k a ło u w a d z e s z la c h ty m .in . z p o w o d u z a k ro jo ­ n y c h n a s z e r o k ą s k a lę z a c ią g ó w p rz e c iw G u s ta w o w i II A dolfow i. N a z a k o ń c z e n ie p o w y ższy c h ro z w a ż a ń w a r to p rz y to c z y ć je s z c z e je d n o z d a n ie R. S k o w ro n a , d o ty c z ą c e z a in ic jo w a n y c h w m a ju 1627 r. a k c ji d y p lo m a ­ ty c z n y c h H is z p a n ii i H o la n d ii: „ D y p lo m a ty c z n a w a lk a o P o ls k ę m ię d z y d w o ­ m a w ro g a m i, z k tó ry c h je d e n p r a g n ie w o jn y d ru g i z a ś p o k o ju n ie b y ła p r z y ­ p a d k ie m i w s k a z u je n a z a s a d n ic z e z n a c z e n ie w o jn y p o lsk o -sz w e d z k ie j d la d a lsz e g o b ie g u w y d a r z e ń w E u r o p ie ”53. T ru d n o n ie zgo d zić się z a u to r e m , że w o jn a z l a t 1 6 2 6 -1 6 2 9 o d e g r a ła dość i s t o t n ą ro lę , szc z e g ó ln ie w ią ż ą c s z w e d z ­ k ą a r m ię , k t ó r a n ie m o g ła b yć r z u c o n a n a f r o n t d z ia ła ń m ilita r n y c h w R z e ­ szy. Co w ięcej, p o lsk o -sz w e d z k ie z m a g a n ia a ż do z a w a r c ia ro z e jm u w S z tu m ­ sk ie j W si (12 IX 1635) b y ły p r z e d m io te m u w a ż n e j o b s e rw a c ji g łó w n ie p rz e z p a ń s tw a , k tó r e w a lc z y ły w w o jn ie trz y d z ie s to le tn ie j. Z n a c z e n ie w o jn y o u jśc ie W isły w k o n te k ś c ie tr w a ją c e j w o jn y w E u ro p ie n ie p o d le g a d y s k u s ji, n a t o ­ m i a s t u z n a n ie je j z a f r o n t w o jn y tr z y d z ie s to le tn ie j to k w e s tia p rz y ję ty c h k r y te r ió w i m n ie j lu b b a rd z ie j tr a f n y c h in te r p r e ta c ji. Z p u n k t u w id z e n ia w s p ó łc z e s n e g o p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o z a r ó w n o R z e c z p o s p o lita , j a k i S z w e c ja w l a ta c h 1 6 2 6 -1 6 2 9 n ie b y ła w s ta n ie w o jn y z ż a d n ą z w a lc z ą cy c h s tr o n w ty m n a jw ię k s z y m k o n flik c ie z b ro jn y m X V II w. N ie z a w sz e je d n a k d z isie jsz e n o rm y p r a w a m ię d z y n a ro d o w e g o m o ż n a w p r o s t p rz e s z c z e p ić n a g r u n t s ie d e m n a s to w ie c z n y c h re a lió w m ię d z y n a ro d o w e j p o lity k i, co m o że u p r a w n ia ć do ś m ia ły c h , ła m ią c y c h s te r e o ty p y te z 54. Z a u w a ż a ją c i n ie n e g u ją c s z e re g u p o w ią z a ń w o jn y p r u s k ie j z w o jn ą tr z y d z ie s to le tn ią , o d w o ła m y się je d n a k do p o ls k o -lite w s k ic h u r e g u lo w a ń p ra w n y c h . W k o n s ty tu c ji z 1611 r. d o ty czącej p o p a r c ia w o jn y z M o s k w ą w y ra ź n ie z a k a z a n o ro z p o c z y n a n ia w o­ j e n o fe n sy w n y c h b e z z g o d y s e jm u 55. To, iż w a n a liz o w a n y m o k re s ie se jm n ie

w y ra z ił zgody n a ż a d n ą w o jn ę o fe n s y w n ą , a w o jn a o u jśc ie W isły b y ła ty p o w ą k a m p a n i ą o b r o n n ą z n ie p rz y ja c ie le m , k tó r y ró w n o le g le n ie b y ł z a a n g a ż o w a ­ n y w w o jn ę tr z y d z ie s to le tn ią u p o w a ż n ia do p o s ta w ie n ia tezy, że z fo rm a ln o ­

52 Ibidem, s. 296, 310. 53 R. Skowron, op. cit., s. 183.

54 Zob. A. Korytko, Posłowie, w: A. Szelągowski, O ujście W isły., s. 263-267.

55 Poparcie woyny Moskiewskiey, w: Volumina Legum, t. 3, oprac. J. Ohryzko, Petersburg 1859, s. 5-6. Okoliczności powstania tej konstytucji analizował E. Opaliński, Kultura polityczna

szlachty polskiej w latach 1587-1652. System parlamentarny a społeczeństwo obywatelskie,

p ra w n e g o p u n k t u w id z e n ia z m a g a n ia z b ro jn e ze S z w e c ją w l a ta c h 1 6 2 6 -1 6 2 9 n ie b y ły f r o n te m w o jn y trz y d z ie s to le tn ie j. N a p e w n o z w y c ię sk i d la G u s ta w a II A d o lfa ro z e jm w S ta r y m T a rg u (2 6 IX 1629), w y n e g o c jo w a n y w g łó w n ej m ie rz e p rz e z w y tra w n e g o a n g ie l­ sk ie g o d y p lo m a tę s i r T h o m a s a R oe, o tw o rz y ł d ro g ę do in te r w e n c ji w R zeszy, a n a to liczy ł K a ro l I S t u a r t i F r y d e r y k V, d ą ż ą c y do o d z y s k a n ia P a la ty n a tu . K ró l sz w e d z k i z a b e z p ie c z y ł so b ie f r o n t w sc h o d n i s z e ś c io le tn im ro z e jm e m , a le p rz e d e w s z y s tk im u z y s k a ł p o tr z e b n e p ie n ią d z e do p ro w a d z e n ia k a m p a n ii w N ie m c z e c h , w czy m w y d a tn ie p o m o g ła d y p lo m a ty c z n a a s y s t a s i r T h o m a s a R oe. W d n iu 28 II 1630 r. w T ie g e n h o fie (N ow y D w ó r) ro z m o w y szw ed zk o - -g d a ń s k ie z a k o ń c z y ły się p o d p is a n ie m n ie k o rz y s tn e g o u k ł a d u d la G d a ń s k a , w e d łu g k tó re g o 3,5 pro c. c ła od w a rto ś c i to w a ró w in k a s o w a ł s k a r b szw ed z- k i56. A n g ie ls k i p o se ł p o c z ą tk o w o p rz e c iw n y s z w e d z k im cłom z m ie n ił s ta n o w i­ sk o , k ie d y s ta ło się j a s n e , że in te r w e n c ja S zw e d ó w w N ie m c z e c h j e s t b e z p o ­ ś re d n io u z a le ż n io n a od w y so k o śc i w p ły w ó w n a m ilita r n e w y d a tk i57. J e s z c z e w p a ź d z ie r n ik u 1629 r. R oe p is a ł do je d n e g o z p rz e d s ta w ic ie li K o m p a n ii W sc h o d n ie j ( E a s tla n d C o m p a n y ), że „ ...S zw ed zi m u s z ą m ie ć p ie n ią d z e n a sw oje p o dboje, in a c z e j n ie b ę d z ie ż a d n e g o t r a k t a t u ”58.

G u s ta w II A d o lf s t a r a n n i e p rz y g o to w y w a ł a t a k n a p ó łn o c n e N iem cy. D la ­ te g o te ż z a in ic jo w a ł a k c ję d y p lo m a ty c z n ą , c e le m k tó re j b y ło z a k ty w iz o w a n ie M oskw y, b y sw o im i d z ia ła n ia m i z w ią z a ła rę c e R z e c z y p o sp o lite j. N a p o c z ą tk u k w ie tn ia 1630 r. sz w e d z k i a m b a s a d o r A n to n M o n ier, k tó r y p rz e k o n y w a ł c a r a M ic h a ła R o m a n o w a , że n a jw ię k s z e n ie b e z p ie c z e ń s tw o d la o b u k r a jó w g rozi ze s tr o n y p a ń s t w a p o lsk o -lite w sk ie g o , w ró cił do S z to k h o lm u z c a r s k ą o b ie tn i­ c ą a t a k u n a R z e c z p o s p o litą w n ie d a le k ie j p rz y sz ło śc i59. O d te g o c z a s u ro z p o ­ c z ę ła się d y p lo m a ty c z n a , m i s t e r n a g r a w okół b u d o w a n ia s o ju s z u sz w ed zk o - -m o sk ie w sk ie g o 60 . P o w s ta w a ł o n w tr a k c ie d y n a m ic z n y c h z m ia n n a a r e n ie

56 Historia Gdańska..., s. 624.

57 B. Krysztopa-Czupryńska układ szwedzko-gdański określiła jako „wielką porażkę” T. Roe’a. Eadem, Kompania Wschodnia (Eastland Company) a Rzeczpospolita w latach 1579-1673, Olsztyn 2003, s. 73. W kontekście handlowym układ w Tiegenhofie można uznać za porażkę angielskiego ambasadora, natomiast w szerszym aspekcie politycznym ta ocena nie może być tak jednoznaczna i surowa. Szwedzi uzyskali bowiem spory zastrzyk pieniędzy, które pozwoliły królowi Szwecji na podjęcie decyzji o interwencji w Niemczech, na czym zależało Londynowi. Szerzej zob. E. Wendt, Det svenska licentvasendet i Preussen 1627-1635, Uppsala 1933.

58 J. K. Fedorowicz, England’s Baltic Trade in the early seventeenth century. A study in

Anglo-Polish commercial diplomacy, Cambridge 1980, s. 192. National Archive w Londynie,

State Papers 88/6, f. 57v, T. Roe do A. Clotherow, Gdańsk 13/23 X 1629. Ten list w Bibliotece Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (dalej: BPAUiPAN), Teki Londyńskie (dalej: TL), rkps 8183, k. 127-129v.

59 B. F. Porsnev, Muscovy and Sweden in the Thirty Years’ War, Cambridge 1995, s. 71; idem, Tridcatiletnaa vojna i vstuplenie v nee Svecii i moskovskogo gosudarstva, Moskva 1976, s. 202 idem, Moskovskoe gosudarstvo i vstuplenie Svecii v tridcatiletnuu vojnu, „Istoriceskij Zurnal”, 1945, nr 3, s. 20.

60 Szwedzki król nie tylko wcześniej uzyskał subsydia od cara, ale na przełomie 1629/1630 roku wysłał Aleksandra Leslie z ofertą reorganizacji rosyjskiej armii na wzór szwedzki.

w o jn y tr z y d z ie s to le tn ie j. W lip c u 1630 r. G u s ta w II A dolf, z a b e z p ie c z o n y p r z y ja ź n ią i o b ie tn ic a m i d z ia ła ń ze s tr o n y M oskw y, o s ta te c z n ie z a a n g a ż o w a ł się b e z p o ś re d n io w w o jn ę i lą d u ją c w P e e n e m ü n d e ro z p o c z ą ł tr iu m f a ln y m a r s z w g łą b R zeszy. D w u le tn ia k a m p a n ia , p iln ie ś le d z o n a p rz e z R zeczp o ­ s p o litą , b u d z iła z a n ie p o k o je n ie w ś ró d s z la c h ty i n a jp o w a ż n ie js z e g o k a n d y d a ­ t a do tr o n u , k ró le w ic z a W ła d y s ła w a , po ś m ie rc i Z y g m u n ta I I I w k w ie tn iu 1632 r. N a le ż y w ty m m ie js c u zgodzić się ze Z b ig n ie w e m A n u s ik ie m , k tó ry u w a ż a ł te z ę B o r y s a P o r s n e v a o p rz y g o to w a n ia c h sz w e d z k ie g o k r ó la do a t a k u n a R z e c z p o s p o litą w l a ta c h 1 6 3 0 -1 6 3 1 z a b łę d n ą 61. G u s ta w II A d o lf b y ł z b y t w y tr a w n y m i r e a ln ie o c e n ia ją c y m s y tu a c ję w o d ze m , żeb y p o zw o lić so b ie n a w o jn ę n a d w ó ch fro n ta c h . J e ś l i n a w e t p ro w a d z ił k o r e s p o n d e n c ję ze s t r o n ą m o s k ie w s k ą , w y k a z u ją c g o to w o ść do w o jn y z p a ń s tw e m p o ls k o -lite w s k im , b y ła to g r a d y p lo m a ty c z n a , m a ją c a n a c e lu z a c h ę c e n ie M o sk w y do d z ia ła ń z b ro jn y c h p rz e c iw R z e c z p o sp o lite j62. T y m c z a s e m R z e c z p o s p o lita n i e z a m i e r z a ł a c z y n n ie a n g a ż o w a ć się w s p r a w y w R zeszy, o g ra n ic z a ją c się je d y n ie do a k c ji w e rb u n k o w e j n a rzecz a r m ii c e s a rs k ie j. N a d w o rz e p o ls k im z d a w a n o so b ie d o s k o n a le s p ra w ę , że ja k a k o lw ie k in te r w e n c ja w N ie m c z e c h b ę d z ie o z n a c z a ła b e z p o ś re d n ie z a a n ­ g a ż o w a n ie w e u ro p e js k i k o n f lik t i ró w n o c z e śn ie z e r w a n ie ro z e jm u ze S z w e ­ cją. D la te g o te ż m im o u s iln y c h s t a r a ń p o s ła a u s tr ia c k ie g o M a th ia s a A rn o ld i- n a v o n C l a r s t e i n a n ie u d a ło s ię n a m ó w ić p o ls k ie g o k r ó l a - e l e k t a i je g o d o ra d c ó w do zb ro jn e j in te r w e n c ji w N ie m c z e ch , o czy m z n ie s k r y w a n ą s a t y s ­ f a k c ją d o n o sił do L o n d y n u F r a n c is G o rd o n 63. T y m b a rd z ie j że p rz e d p a ń ­ s tw e m p o ls k o -lite w s k im s ta n ę ło n o w e, w y m a g a ją c e o g ro m n e g o w y s iłk u m ili- ta rn o - fin a n s o w e g o , w y z w a n ie — w o js k a ro s y js k ie w p a ź d z ie r n ik u 1632 r. ro z p o czę ły o b lę ż e n ie S m o le ń s k a 64. W ła d y s ła w IV od m o m e n tu z e r w a n ia r o ­ z e jm u p rz e z M o sk w ę, m o cn o in s p ir o w a n ą p rz e z Szw edów , o g r a n ic z a ł pom oc m i l i t a r n ą d la C e s a r s tw a , w y r a ż a ją c je d y n ie g otow ość do m e d ia c ji m ię d z y W grudniu 1630 r. desygnował ponownie Antona Moniera do Moskwy z propozycją zaciągu w Niemczech żołnierzy do służby w rosyjskiej armii. Natomiast w 1631 r. ustanowił w Moskwie stałego rezydenta Johana Mollera. B.F. Porsnev, Muscovy and Sweden..., s. 72 i n.; Z. Anusik, op. cit., s. 204.

61 Ibidem, s. 283, przyp. 4.

62 Inaczej tę kwestię zinterpretował Dariusz Kupisz, który poszedł tropem Porsneva i uważał, że plany dwustronnego ataku na Rzeczpospolitą były zaawansowane i realne. D. Ku­ pisz, Smoleńsk 1632-1634, Warszawa 2001, s. 46-48.

63 BPAUiPAN, TL, rkps 8185, k. 165, F. Gordon do D. Carletona, lorda Dorchester, Gdańsk 23 XI/3 XII 1632.

64 B. F. Porsnev (Muscovy and S w ed en ., s. 70-71, 106) podkreślał znaczenie wojny smoleń­ skiej (1632-1634), widząc jej ścisły związek ze szwedzkim okresem wojny trzydziestoletniej (1630-1635). Z. Wójcik (Rzeczpospolita na arenie międzynarodowej w XVII w. (Wybrane zagadnienia

dyskusyjne), w: Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie 17-21 września 1968 r., t. 1: Referaty. Sekcje 1-6, Warszawa 1968, s. 231) uznawał wojnę smoleńską za drugi front

wojny trzydziestoletniej. Podobna ocena u D. Kupisza, op. cit., s. 6, który pisał: „W świetle najnowszych badań nie ulega wątpliwości, wojna smoleńska była odległym frontem wojny trzy­ dziestoletniej, mającym absorbować Rzeczpospolitą w okresie ofensywy szwedzkiej w Rzeszy”.

z w a ś n io n y m i s tr o n a m i. K ie d y u p o r a ł się z a r m i ą M ic h a ła S z e in a i za k o ń c z y ł w o jn ę s m o le ń s k ą (1 6 3 2 -1 6 3 4 ) k o r z y s tn y m p o k o je m , w ró cił do g łó w n eg o celu p o lity c z n e g o - o d z y s k a n ia sz w e d z k ie j koro n y . W y d a w ało się, że w s z y s tk ie o k o lic zn o ści s p rz y ja ły re a liz a c ji te g o celu : ś m ie r ć G u s ta w a II A d o lfa i m ało - le tn io ś ć K ry sty n y , sła b o ść lig i h e illb ro ń s k ie j i k lę s k a S zw ed ó w p o d N o rd lin - g e n ( 5 - 6 IX 1634) o ra z z g o d a s e jm u n a e w e n tu a ln ą w o jn ę ze S z w e c ją 65. Co w ięcej, W ła d y s ła w IV - d ą ż ą c y do z b ro jn e g o ro z w ią z a n ia ze S z w e c ją - z je d ­ n a ł so b ie K a r o la I S t u a r t a p r o je k te m m a r ia ż u z E lż b ie tą W itte ls b a c h , c ó rk ą F r y d e r y k a V66.

J e d n a k k ró le w s k ie p la n y p o k rz y ż o w a ły w y d a r z e n ia w E u ro p ie , k tó re z a s a d n ic z o z m ie n iły u k ła d s ił w tr w a ją c e j w o jn ie. N a jp ie rw t r a k t a t szw ed z- k o -fra n c u s k i z a w a r ty w C o m p iè g n e (28 IV 1635), a n a s tę p n ie w y p o w ie d z e n ie p rz e z F r a n c ję w o jn y H is z p a n ii, k a z a ły u w z g lę d n ia ć k ró lo w i f r a n c u s k ie d z ia ­ ła n ia . P ó ź n ie js z y pokój p r a s k i (30 V 1635) p o d p is a n y p rz e z S a k s o n ię i C e s a r ­ stw o , a po k ilk u m ie s ią c a c h p rz e z B r a n d e n b u r g ię o s ta te c z n ie p o g rz e b a ły n a d z ie je W ła d y s ła w a IV n a w y s tą p ie n ie w ro li m e d ia to r a w w o jn ie tr z y d z ie ­ s to le tn ie j. C z a ry g o ry czy d la s a m e g o w ła d c y d o p e łn ił w y n eg o cjo w an y , p rz y a s y ś c ie a n g ie ls k ie j, f r a n c u s k ie j, h o le n d e r s k ie j i b r a n d e n b u r s k i e j , ro z e jm w S z tu m s k ie j W si (12 IX 1635), k tó r y p a r a d o k s a ln ie k o ń c z y ł n a jle p s z y o k re s rz ą d ó w d ru g ie g o Wazy.

R e a s u m u ją c , p r z y ję ta c e z u ra , n a k tó re j za k o ń c z o n o n in ie js z e ro z w a ż a n ia , m o że n ie j e s t n a jb a r d z ie j p re c y z y jn a , a le p r z y n a jm n ie j d la S zw ecji i R z e czy ­ p o sp o lite j s ta n o w i z a k o ń c z e n ie p e w n e g o e t a p u d z ia ła ń n a a r e n ie m ię d z y n a ­ ro d o w ej. T ru iz m e m j e s t s tw ie rd z e n ie , że m im o ró ż n y c h sieci p o lity c z n y c h i m ilita r n y c h p o w ią z a ń , b e z p o ś re d n io w w o jn ę tr z y d z ie s to le tn ią z a a n g a ż o w a ­ ł a się po s tr o n ie p r o te s ta n tó w S zw ecja . W y n ik a ło to z e k s p a n s y w n e j p o lity k i G u s ta w a II A d o lfa, r e a liz u ją c e g o k o n s e k w e n tn ie p o lity k ę b u d o w y p o d s ta w n o w o c zesn eg o p a ń s tw a , o p a rte g o n a s iln ie z m o d e rn iz o w a n e j a r m ii. T y m c z a ­ s e m R z e c z p o s p o lita z a c h o w a ła n e u t r a l n ą p rz y c h y ln o ś ć o ty p o w e j d la p ie r w ­ szego - i j a k się o k a ż e ró w n ie ż d ru g ie g o - W azy p ro h a b s b u r s k ie j o rie n ta c ji, z je d y n y m w y ją tk ie m p r o je k tu m a r ia ż u z p a la ty n ó w n ą 67. J e ś l i p a ń s tw o p o l­ 65 Poparcie wojny ze Szwedami, w: Volumina legum, wyd. J. Ohryzko, t. 3, Petersburg 1859, s. 402-403.

66 Polsko-angielskie relacje wiosną 1635 r. były więcej niż poprawne, a nawet dobre. Zauważali to bezstronni obserwatorzy z zagranicy. Zob. Relacja V. Gussoni, b.m. 13 IV 1635, w: Calendar of State Papers and Manuscripts, relating to English affairs, existing in the archi­

ves and collections of Venice and in other libraries of Northern Italy, ed by A. B. Hinds, vol. 23:

1632-1636, London 1921, s. 368, nr 460. Projekt mariażu Władysława IV z palatynówną posiada już swoją literaturę. Ostatnio pisał o nim A. Korytko, Echa znad Wisły. Dyplomaci weneccy

o mariażu Władysława IV z Elżbietą Wittelsbach, w: A d fontes. Studia ofiarowane Księdzu Profesorowi Alojzemu Szorcowi w siedemdziesięciolecie urodzin, pod red. Z. Jaroszewicz-Piere-

sławcew i I. Makarczyk, Olsztyn 2006, s. 177-182. W przypisie 1 cytowanego artykułu znajduje się wykaz publikacji związanych z projektowanym małżeństwem.

67 Według W. Czaplińskiego (Władysław IV wobec wojny 30-letniej (1637-1645), Kraków 1937, s. 3) Władysław IV już w okresie negocjowania rozejmu polsko-szwedzkiego w 1635 r. podjął decyzję w sprawie zbliżenia z Cesarstwem.

s k o -lite w s k ie p ró b o w a ło a n g a ż o w a ć się, to ty lk o w m o m e n c ie z b ie ż n o śc i p o li­ ty c z n y c h in te re s ó w , o r g a n iz u ją c p rz e d e w s z y s tk im po m o c m ilita r n ą , choć n ie z a w sz e w zgo d zie ze s ta n o w is k ie m s p o łe c z e ń s tw a sz la c h e c k ieg o . N a jd a le j od w o jn y tr z y d z ie s to le tn ie j tr z y m a ła się M o sk w a , liż ą c a je s z c z e r a n y po o k re s ie w ie lk ie j s m u ty i p o k ą s a n a w c z e śn ie j p rz e z S zw ecję i R z e c z p o sp o litą . J e d y n ie a t a k n a p a ń s tw o p o ls k o -lite w s k ie w 1632 r. sp o w o d o w ał, że część h is to r io g r a ­ fii, j a k się w y d a je , n ieco p r z e s a d n ie p o d k r e ś la ro lę m o sk ie w sk ie g o p a ń s tw a w c z a sie w o jn y tr z y d z ie s to le tn ie j.

SU M M A R Y

The article discusses th e T h irty Years’ W ar from its o u tbreak u n til th e end of the Swedish period in 1635. It a ttem p ts to p resen t Poland’s, Sw eden’s and R ussia’s attitu d e s tow ards the biggest arm ed conflict in 17th century Europe. It also analyzes the w ar in P ru ssia (1626-1629) w ith th e aim of establishing w hether it constituted the second front of th e T hirty Years’ War. The au th o r is aw are th a t th is discussion is still far from reaching conclusions.