A C T A
U N I V E R S I T Ä T I S
L O D Z I E N S I S
FOLIA LITTERARIA .
9 , 1982
______
Ju styna Rogowska
OREST SOMOV V WALCE O NARODOWY CHARAKTER
I LUDOWOŚĆ LITERATURY ROSYJSKIEJ
Rosyjska myśl k r y ty c z n o - lite r a c k a p ierw szego
ć w ierćw iecza
XIX w .,
p o zo sta ją c a w s f e r z e wpływów e s t e t y k i
Zachodu, wysuwała
Jedno
ok r e ślo n e żądan ie p o sia d a n ie narodowej, sam oistn ej l i t e
-r a tu -r y ,
c z e r p ią c e j swoją t r e ś ć i fo r a ę z r o sy js k ie g o ż y c ia
naro-dowego .
W środowisku dekabrystowskim, do k tórego
b e z sp r ze c z n ie n a le
-ż a ł
O rest Somow,
id e e narodowości otrzym ały nowy s e n s ,
wynika-j ą c y zarówno
z
p a tr io ty c z n e j postawy kijtyk ów -d ekab rystów ,
jak
i z nowego romantycznego rozum ienia narodu .
W kręgu s z la c h e c k ic h
rew olu cjon istów
pow stał
i sam term in
"narodowość"
Cnarod-n o s t ' ) 2 ,
n ie znany w c z e śn iej
li t e r a t u r z e r o s y j s k ie j .
W szystkich
p is a r z y o r ie n t a c j i dek ab rystow skiej
łą c z y ło wzmożone z a in te r e s o
-wanie h i s t o r i ą
r o s y js k ą ,
r olą,n arod u
w historycznym Życiu
państwa i tymi formami p r z e s z ł o ś c i ,
w k tór y ch ,
ic h zdaniem,
wy-r a ż a ł s i ę b o h atewy-r sk i i n ie p o d le g ły duch nawy-rodu.
Narodowość
lit e r a t u r y b yła
jednym z nac zeln yc h i n ajb ar d z ie j
płodnych z a ło ż e ń programu lit e r a c k ie g o
O resta Somowa
i determ
i-nowała sz e r e g je g o w ystąp ień teo r e ty cz n y c h i a r ty sty c z n y c h .
Pos-t u l a Pos-t
narodowego charakteru
l it e r a t u r y b ył głównym hasłem t r z e
-1 Por. B. G a l s t e r ,
0 romantyzmie dekabrystowskim,
[ wj ]
S la w is ty c z n e s tu d ia lite r a tu r o z n a w c z e ,
Wrocław-Warszawa-Kraków-
-Gdańsk 1973, s . 13.
2
W 1819 r . P i o t r Wiaziemski zaproponował wprowadzenie nowego
terminu na o zn ac ze n ie narodowego charakteru s z tu k i
i
pod wpływem
K. B rodzińskiego
stw or z ył r o s y js k i term in "narodnost’ ".
Termin
ten у rozum ieniu W iaziemskiego ujmował
cechy narodowe i lurtowt.
c i e j
c z ę ś c i Jego tr a k ta tu
"0 p o e z ji, romantycznej" (1 8 2 3 ).
Zaczy-na a l ą te n r o z d z ia ł m anifestu zZaczy-namiennymi słowami:
"L iteratura
narodowe J e s t mówiącym obrazem obyczajów,
m oralności i sposobu
ż y c ia narodu.
W każdym p is a r z u , a z w łaszc za w p o e c ie ,
n ie z a le ż
-n ie od Jego
w o li
tkwią cechy narodowe"3 .
Autor tr a k ta tu c h c ia łb y udowodnić, ż e naród r o s y js k i -
boha-t e r s k i ,
potężny
i w ielk odu szny,
zam ieszk ujący
najw ięk sze
w
ś w ię c ie państw o,
naród o b og ate j h i s t o r i i - powinien mieć własną
narodową p o e z ję ,
a n ie kopiowaną i z a le ż n ą od obcych przekazów .
T w ie rd zen ie,
że Rosja
n ie może posiadać
li t e r a t u r y
narodowej,*
wywołuje sp rzec iw Somowa.
N iesp raw ied liw ość te g o poglądu - p is z e
- łatw o zauważyć,
J e ś l i rozejrzymy s i ę wokół s i e b i e i zagląd
-niemy w
r osy jsk ą p r z e s z ło ś ć .
Z przekonaniem
b ron iąc
swojego
punktu w id z e n ia ,
form ułuje zasady narodowości:
"Nowość p o e z j i ,
c z y n n ik i w yróżniające Ją spośród tw ó r c z o śc i
l i t e r a c k i e j
innych
plemion p o le g a ją n ie na nazwach J e j gatunków,
le c z na
zwycza-ja c h ,
sk ło n n oś cia c h i obyczajach narodu,
na s p e c y f ic e o ta c z a ją
-cych nas i o d d z iału ją cy c h na wyobraźnię przedmiotów,
na duchu
ję z y k a ,
sp o so b ie w yrażenia,
ś w ie ż o ś c i m y ś li.
Udowodnijcie m i,
że R osjan ie pozbawieni
są ż yw e j,
płom iennej w yobraźni, ż e
zwy-c z a je n asze nizwy-czym s i ę n ie
ró żn ią od zwyczajów innych narodów,
że n ie posiadamy własnych z a le t i wad,
ż e Język
r o s y js k i
J e s t
powtórzeniem
form obcych, wtedy dop iero zgodzę s i ę , ż e n ie mamy
i mieć n ie będziemy w łasnej p o e z j i narodowej
Rozumiał wiec Somow problem narodowości podobnie Jak A leksan-
d e r P uszkin .
' W dalszym c ią g u m anifestu omawia
Somow bogactwo i malowni-
c z o ść
"m ateriału o jc z y s te g o " ,
rozu m iejąc,
ż e n ie można ogran
i-czyć
s i ę j e d y n i e do m ateriału r o s y js k ie g o .
Z
zachwytem • mówi o
różn orodn ości
i p ię k n ie przyrody r o s y j s k ie j ;
o w iecznych
zmarz-lin a c h ,
b i a ł y c h n o cach,
zorzach p o larn yc h, równinach, o groźnych
3
W s zystkich tłu m aczeń te k s tó w r o s y j s k i c h doko nał a u t o r a r t y
-k u łu ; 0. K. S o m o w ,
0 ro m a n ticz e s k o j p o e z i i .
Opyt w t r i e c h
s t a t j a c h , S . - P o t e r s b u r g 1823, s . 79.
(
* I b i d . , s . 83-100.
•
5 I b i d . , s . 83.
^ F or.
A . S .P u s z к i n ,
0 n a r o d n o s t i w l i t i e r a t u r i e , f w: ]
P o łn o je s o b r a n i j e s o c z i n i e n i j w X t . , t . 6 , Moskwa—L eningrad 1951,
s . 171.
s k a ł a c h Kaukazu,
o sadach U k rainy ,
b rze g ac h Donu i P s o ł y , o g ł ę
-b o k ie j poe
2j i tk w ią c e j w s t a r o r u s k i e j h i s t o r i i ;
" . . . w y d a r z e n i a
dawnych l a t - p i s z e -
s ą odpowiedzią na z a r z u t , że n i ę p o s ia d a
-my podań h i s t o r y c z n y c h .
R os ja do W łodzim ierza
i za panowania
te g o
k s i ę c i a , w c z as a c h u d z ie l n y c h k s i ę s t w ,
podczas
najazdów
T ataró w ,
za czasów panowania Iwanów czy d y n a s t i i
Romanowów b y ła
polem ciekawych z a j ś ć ,
dorównujących n ie z w y k ł o ś c ią wydarzeniom
his to r y czn y m A n g l i i czÿ F r a n c j i ;
że s ą t o w y darzenia innego g a -
7
tu n k u , tym l e p i e j " .
Somow
r o z u m ia ł,
że o g r a n i c z e n i e s i ę do powyższych
k o n k r et
-nych
ź r ó d e ł n i e oznacza j e s z c z e s tw o rz e n ia
a u t e n t y c z n e j
p o e z j i
narodow ej;
aby wyjść poza c z y s to
fo r m a ln ą i n t e r p r e t a c j ę ,
po-t r z e b n y J e s po-t po-tw órczy g e n iu s z a r po-t y s po-t y .
N ajw aż n ie jsz y
wszakże w
somowowskim o k r e ś l e n i u i s t o t y narodow ości
J e s t p o s t u l a t zw
iąza-n i a
l i t e r a t u r y z życiem n ar o d u ,
z u s tn ą t w ó r c z o ś c ią
ludową,
s tw o r z e n ia l i t e r a t u r y n a ro d o w o - s a m o is tn ej , w olnej od obcych wzorów
i wpływów.
Wszystkim tym żądaniom narodowości w nowej p o e z j i ,
nazwanej
mianem r o m an ty cz n ej,
o dp o w iad ała,
według a u t o r a t r a k t a t u p o e z ja
P u s z k in a , z w łas zcza Jego "poematy połu dniow e" .
Młody P u s z k in - p i s z e Somow - z n a l a z ł inny s z l a k
prowadzący w t e n sam ś w i a t [ p o e z j i rom antycznej p r zy p . J . R.] . W j e
-go u tw o r ach ,
w ję z y k u i s t y l u widać w ię cej
cech narodowych.
P iękn e w i e r s z e P u s zk in a t o pachną surową p ó ł n o cą ,
to r o z p a l a
j e zn o jn e s ło ń c e p o łu d n ia .
F o eta o b j ą ł c a ł ą p r z e s t r z e ń k r a j u
o jc z y s t e g o i w swawolnych
ig r a s z k a c h swej
muzy p o k azu je go
nam t o z J e d n e j ,
t o z d r u g i e j s t r o n y :
z ja w ia
s i ę
na chło
d-nych b rze g ac h Bałtyku i potem n a g le r o z b i j a
nam iot pod p a l ą
-cym niebem Kaukazu,
l u b odpoczywa na kw ietnych d o l i n a c h k i
-j o w s k i c h 8 .
Egzotycznoś*ć
t a k zwanych "poematów południowych"
P u szk ina
b y ła d l a Somowa i je g o w s pó łczesny ch wykładnikiem
i c h narodowego
c h a r a k t e r u ,
wynikającym z
p o j ę c i a R o s ji j a k o wielo naro dow o ścio
-wego
imperium.
Z p o s tu la te m n arodowości i s a m o d z ie ln o ś c i l i t e
-r a t u -r y
ł ą c z y ł Somow z as a d ę u w o ln ie n i a j e j od " jarzma z a s a d " ,
od
kanonów dogmaxyzmu i naśladow n ictw a.
S ta w ia ją c
znak rów ności
między p o e z ją
romantyczną
i p o e z ją
7
o o m o wf
op* c l t . f s* 89*
*
0 I b i d . , s . 97.
narodową,
w y łoż ył krytyk w swej
pracy J e d n o lity program narodo-
w o-sam oistnej l i t e r a t u r y ,
k tó r ej stw o rz e n ie l e g ło u podstaw l i t e
-rack iego programu dekabrystów.
Poglądy O resta Somowa
r o z w in ię te
z o s ta ły w
szere gu prac i wypowiedzi (aż do
W issariona B i e liń
-sk ie g o ) o romantyzmie,
zw łaszcza zaś
w
k r y ty c zn o-teo r e ty c z n y c h
w ystąp ien ia ch dekabrystów^.
Współpraca
z
Puszkinem i z b l iż e n ie z
lit e r a t a m i
puszkinow-s k ie j p le ja d y puszkinow-s p r z y ja ły dalpuszkinow-szemu rozwojowi i p o g łę b ie n iu
m yśli
e s te t y c z n e j krytyka.
Charakteryzując
tw órczość Byrona w t r a k t a c ie "0 p o e z j i
roman-ty c z n e j" Somow p o d k r e ś la ł,
ż e p o e zję autora "Giaura"
wyróżnia
s i ł a w yrazu,— nowośó m y śli,
żywość obrazów,wynikające z- m
istrzow-sk ieg o ukazania
k olor ytu m iejscow ego,
to J e s t o s o b liw o ś c i
przed-stawianego kraju i narodu.
W
roku 1825 w
" L iś c ie do p r z y ja c ie
-la" u z u p ełn ia
Somow rozum ienie terminu
"koloryt
miejscowy"
stw ie r d z e n i ein,
ż e ty lk o t e obrazy
i o p is y
są udane, k tó r e
zry-sowane są z n atury.
W yjaśniając
z n ac z en ie wyrażenia "zrysować z
natury",
krytyk p o d k r e ś la ł,
i ż ma na uwadze n ie p r o s te ,
zwyczaj-ne kopiowanie r z e c z y w is t o ś c i,
le c z t e
" szcz ególn e c ec h y,
k tór e
r ysu ją n a sz e j wyobraźni opisywany kraj
i w s z y s tk ie Jego barwy i
4
4 .10
c ie n ie "
.
Zasadniczo
zm ienia s i ę i rozum ienie
lu d ow ości
l it e r a t u r y .
W kółku Puszkina w ie lk ie zn a c ze n ie przywiązywano do
tw ó r c z o śc i
ludow ej. • Autor "Eugeniusza O niegina" z a l e c a ł, aby mieć na uwadze
ludowe p ie ś n i i- b aśn ie
i
dowodził
ic h n ie z b ę d n o śc i d la
gruntow-nej znajom ości " o so b liw o śc i mowy r o s y j s k i e j " ^ .
' O rest Somow b y ł n ie t y lk o Jednym
łpierw szych z b ie r a c z y
ludo-wych p ie ś n i (m ia ł nawet 'zam iar z e sta w ić
i wydać ic h z b i ó r ) , a le
tak ż e sz c z o d r z e k o r z y s ta ł z n ich w swych utworach lit e r a c k ic h
.
0 głębszym n iż na początku pierw szego d w u d z ie s to le c ia XIX w.
9 Por. B. T r u b i e c k i ,
Pierwyj m a n ifie s t
russkogo ro-
mantizma.
UczenyJe z a p i s k i, K iszyniew 1960, s . 7 4.
10 0. M. S o m o w ,
Pisfoo к p r i j a t i e l u p r i
o t s y ł k i e
jemu
poemy " K alf o n" ,
"Syn o t ie c z e s t w a " 1825, s . 169.
1 ' P u s z k i n ,
P e ł n o j e s o b r a n i j e . s o c z i n i e n i j .
.
t . X, s .
147.
1; Ö. M. S o » o w,
P is k a к Maksimowiczu,
R u s sk ij arch iw n r
10, 1908, s » 265.
ro zu m ieniu lud owoś ci ś w iadcz ą
r e c e n z j e Somowa o utw orach Jakow-
lewa, Alipanowa i M ierzlakowa.
O cen iają c
" N o tatk i moskwiczanina"
1 "Tkliwą podróż po Newskim p r o s p e k c i e " , k r y ty k opo nuje przeciwko
wypowiedzi
r e c e n z e n t a czas opis ma
"Syn o t i e c z e s t w a " , k t ó r y u t r z y
-mywał,
że utwory t e n i e s ą prze zn a czo n e
d l a
k l a s
wyższychj
" . . . ś m i e s z n y z a r z u t - p i s z e - czyż
t r z e b a s p a l i ć w s z y s tk i e k a r c z
-my i podobne l o k a l e ze w szy stk im ,
co s i ę w n i c h p o r u s z a , J e
i
p i j e ,
i nawet
ludowe k lech dy
i
b a jd y t y l k o d l a t e g o ,
że a n i
one same,
a n i i c h b o h ater o w ie n i e
c i e s z ą
s i ę uznaniem l u d z i z
wyższych s f e r ? " 1 -5
C h a r a k te r y s t y c z n ą d l a t eg o o kr esu ( l a t a t r z y d z i e s t e )
Jego
t w ó r c z o ś c i
J e s t wypowiedź o k s ią ż c e K ułżyńskiego
"Wieś małoro-
s y j s k a " .
Somow o e t r o p r o t e s t u j e przeciwko k o n w e n cjo n aln e j, i d y l
-l i c z n e j
m an ie rze p r z e d s t a w ie n i a U krainy i ż y c i a j e j mieszkańców,
m an ierze b ę d ą ce j krokiem w s te cz ,
nawiązaniem do k aram zin ows klch,
s ielank ow y ch p o r t r e t ó w w ieśniaków1 4.
*
R o z p a t ru ją c
s t y l i z a c j e M ierzlakowa Somow z a p r z e c z a ,
jak oby
c h ar a k te ry s ty c z n y m
rysem p i e ś n i ludu r o s y j s k ie g o
b y ł
" sm ętek",
w s kazuje na
"żywość odczuć" j ak o na i c h w yróżnik.
M ierzlakow,
według
Somowa,
n i e p o t r a f i ł głęboko p r z e n ik n ą ć
w u c z u c ia p r o s
-t y c h l u d z i ,
a co za tym i d z i e ,
n i e z d o ł a ł praw dziw ie i c h p r ze d
-s t a w i ć .
W uwagach z a łąc z o n y ch do
a r t y k u ł u
" P ie ś n i
i
romanse
M ierzlakowa" p o d k r e ś l a ,
iż warunkiem koniecznym
d l a p ow stan ia
p i e ś n i ,
k t ó r e n o s ił y b y
ludowy c h a r a k t e r .
J e s t
"prawdopodobień-stwo uczuć i ludowe ic h w y r a że n ie " 1'’ .
Powyższy po gląd
rozw iną ł
k r y ty k w " P r z e g l ą d z i e l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j
p i e r w s z e j połowy 1829
r o k u " ,
g d z ie
k o n c e n t r u ją c s i ę na c h a r a k te r y s t y c e w i e rs z y A. D el-
w ig a, w y j a ś n ia
swój p unk t w i dz en ia na i s t o t ę
r o s y j s k i e j
p i e ś n i
lud ow ej;
" . . . p i s a r z
o s i ą g n i e ludowość
t y l k o w ted y,
s t w i e r d z a
Somow,
gdy
s tw o rzy t a k i e p i e ś n i ,
k t ó r e formą i t r e ś c i ą po dkr eś
-l a j ą
swą p r z y n a l e ż n o ś ć do ludu r o s y j s k i e g o , k t ó r e o d z w i e r c i e d l a
-1^ 0. M. S o m o w ,
O tw iet na z a p i s k i moskwicza,
S i e w i e r n a j a
p c z e ł a " 1828, n r 4 3 , s . 51.
0. M. S o m o w ,
Obzor r o s s i j s k o j
s ł o w i e s n o s t i
za
1827
god,
" S i e w i e m y je cw ie ty " 1827, s . 5 6-57 .
0. M. S o m o w ,
P i e ś n i i romansy M ierzlakow a, " G i r la n d a " ,
S . - P e t e r s b u r g 1831, n r 1 , s . 21.
j ą p r o s t e w ie j s k ie ż y c ie
i wyrażają n a m ię tno ści
lub u c z u c ia
>ti:
ta k . Jak wyrażają to n a s i w ie ś n ia c y w swych p ie śn ia c h "
.
W te n sposób u z a le ż n ia ł O rest Somow ludowość utworów l i t e
-rack ich od
zawartego w n ic h ładunku 'prawdziwego,
autentyczn ego
f o lk lo r u i p ostu lo w ał s tw o r z e n ie l it e r a t u r y b l i s k i e j r o s y js k ie
-mu narodowi (w szerokim s e n s ie te g o sło w a ). F o lk lo r b y ł d la
auto-ra m an ifestu
"0 p o e z ji romantycznej"
n ie a b s tr a k c ją , le c z Jednym
z przejawów ż y c ia i d z i a ła ln o ś c i narodu-ludu.
O rest
Somow pierw szy z w r ó c ił
uwagę na młodego Gogola1 7 . W
je g o tw ó r c z o śc i c e n ił
a r ty s ty c z n e w c ie le n ie
ideałów e s t e t y c z
-nych,
k tór e sam uporczywie propagował
w ar ty k u ła ch krytycznych
18
i s t a r a ł
s i ę w yrazić we własnych utworach
. Do Gogola z b liż a ło
go
z a in te r es ow a n ie tematyką ukraińską i ukraińskim
fo lk lo r em .
Będąc na początku
l a t t r z y d z ie s ty c h XIX w.
Jednym z n a jż a r liw
-szych popularyzatorów tw ó r c z o ś c i lud ow ej, w id z ia ł Somow drogę do
ludow ości
l it e r a t u r y r o s y j s k ie j w nawiązaniu do tem atyki
ukraiń-s k i e j ,
w p r zed staw ie n iu
przyrody U krainy,
ż y c ia lu d u ,
p i e ś n i ,
baśn i i obyczajów.
P o s tu la t
ludow ości
lit e r a t u r y warunkował n a jw a ż n ie jsz e te z y
l it e r a c k i e j t e o r i i Somowas
konieczn ość
narodowej
o d r ę b n o ś c i,
prawdziwości
i o r y g in a ln o ś c i li t e r a t u r y ,
naw iązanie do l a t o p i -
sów i do »fo lk lor u .
Już p ierw sze próby
p oe ty c k ie Somowa św iadczą o jeg o z a in te
-resow aniu
tw ó r c zo śc ią ludową.
W pierwszym d z i e s i ę c i o le c i u XIX w.
p i s a ł
b a jk i i w ie r s z e w duchu
ludowych p i e ś n i , w yk orzystując w
n i c h rytm ,
l e k s y k ę ,
zwroty p o e t y c k i e ,
metrum
w łaściw e
d la
utworów ludowych, s z c z e g ó l n i e d l a b y l i n .
Spuś cizna l i t e r a c k a
Somowa z o k res u z b l i ż e n i a z d e k a b r y s ta m i,
a p ó ź n ie j z Puszkinem,
s tan o w i
i n t e r e s u j ą c y przyczyn ek
do
s t u
-dium nad spożytkowaniem f o l k l o r u
p r ze z postępową l i t e r a t u r ę r o -
fiyjską pierw sz eg o t r z y d z i e s t o l e c i a XIX w.
U z as a d n ia jąc myśl o k o n ie c z n o ś c i w y k o rz y s ta n ia t w ó r c z o ś c i l u
-dowej, Somow p o d k r e ś l a ł ,
że a n a l i z a
j e j pozw oli
l i t e r a t o m do-
j______ __
0. M. S o m o w,
O b ozrien i.le r o s s i j s k o j
s ł o w i e s n o s t i
za
1829 g o l ,
- P e t e r s b u r g 1829, s . 65.
17 S o a p w,
P is 'm a к Kaksimowiczu.*.. , ' s . 265-266’.
Z.
W. K i r i l u k .
O re s t Soraow -
k r i t i k fca b i e l e t r l s t
p u s z k in s k o j e p o o h i, Kijów (9,65
,
s . 102.
głębnie:} poznać char ak ter lu d u ,
Jego z a in te re sow a n ia
i św ia to
-pogląd
,
W przedmowie do o p o w ie ści
"Baśń o skarbach"
p i s a ł :
" . . . o t o
c e l t e j op o w ieśc i:
zebrać Jak n ajw ię ce j ludowych podań i
w ierzeń znanych i popularnych wśród p r o ste go ludu w M ało ro sji i
na U k r a in ie ,
aby n ie z a g in ę ły i s łu ż y ły przyszłym archeologom i
poetom"2®.
Jednemu z pierw szych utworów opartych na pod staw ie r o sy js k ic h
w ierzeń ludowych - b ajc e
"Wilkołak" - nadał Somow o s tr ą p olem
icz-ną
te n d e n c ję , skierowaną przeciwko skrajnościom romantyzmu,
a
z w łaszcza
przeciwko konwencji romantycznej "pow ieści groz y" ,
ł ą
cząc j ą z walką przeciwko naśladownictw u, walką o sam oistn ość l i
-te r a tu r y r o s y j s k ie j.
Autor
"Wilkołaka" a p e lo w a ł, by n ie wymyślać
r ze cz y
niepraw-dopodobnych,
n ie naśladować cudzoziem skich wzorów, p ostu low ał
wy-z y s k a n ie tw ó r c wy-z o ś c i lu dow ej,
k tó r e j fa n ta s ty k a , odmienne od
fan-t a s fan-t y k i
"szalonego romantyzmu",
związana J e s t z żywą wyobraźnią
gminu;
"Swoje, mości panowie,
współpracownicy na
polu
p ióra i
p a p ie r u ,
będziemy tworzyć
swoje!
Chciałbym wam podarować
coś
nowego,
n ie by w ałego, a r o s y j s k ie w ilk o ła k i,
o
i l e pamiętam, n ie
s t r a s z y ły
j e s z c z e swym książkowym życiem dobrych lu d z i.
Chcę
wam dać
chwalebny przykład
i d la te g o wprowadzam na
scen ę n i e
-21
zwykłego r o s y js k ie g o w ilk ołak a"
.
Baśniowe
motywy i w ie r z e n ia
ludowe
spożytkow ał
a utor n ie
ty lk o d la
stw o rz en ia ciek aw ej fa b u ły .
Opowiadając
o niezw ykłych
wydarzeniach
ir o n ic z n ie ustosunkow ał s i ę do n ic h , wyprzedzając w
takim p o d e jś c iu do pierw iastków fa n ta styc z n y ch M ikołaja G ogola.
Fantastyka w b a jc e
Somowa
n ie in g e r u je w ż y c ie lu d z i jako g ro
ź-n a,
nadprzyrodzona s i ł a ;
baśniowe stw ory p r z y b ie r a ją c z ęsto k r oć
p o stać komiczną.
Opowiadanie o w ilk o ła k u ,
znanym w dem onologii
sło w ia ń sk ie j
jako i s t o t a z ł a ,
wrogo nastawiona do lu d z i,
p r z e k s z ta łc a
s i ę u
Somowa w ż a r t ,
źród ło
k tórego le ż y w k o n tr a ś c ie między p r o s to
-19 I b i d . , s . 87.
200« M* S o m o w,
B asn ia o k ł a d a c h ,
"Niew skij
almanach”
4830, s . 151.
182-duszną, b o ja ź liw ą naturą Artema ("krasnogo как maków c w ie t,
a
głupogo как g o r ie ł o j p ie ń " ), a wilczym Jego wyglądem.
W "Wilkołaku" szkicowo p fz ed sta w ia
Somow ż y c ie w ieśniaków ,
ic h z ain ter eso w an ia i t r o s k i ,
w yk orzystuje
elem enty p o to c z n e j,
barwnej mowy lu d z i z gminu,
J e j le k s y k ę ,
rytm ikę, sk ła d n ię i in
-to n ac ję :
. . . s t a r i k JermołaJ t r iż d y ob osz oł wokrug
pnia
i p r i każdom
obchodie borm otał w p ołgołosa tak o j zagowor:
na
morie
-
O k iea n ie ,
na o str o w ie B u ja n ie ,
na g o ło j
p o la n ie
s w i e t i t
m ie sią c
jasn yj na osinow yj p ie ń :
ok oło
togo pn ia c h o d it
wołk m ochnatyj, na zubach u n ie go w ie s s k ot ro gatyj “ .
Zapoznawszy s i ę z w ie lk ą i l o ś c i ą p i e ś n i ,
b y lin i p rz ysłów ,
n a j p e łn ie j
według Somowa o d z w ie r c ie d la ją c y c h c h a ra k ter i u c z u cia
narodu,
stw or zy ł p is a r z
s z e r e g udanych s t y l i z a c j i ludowych,
co
zgodnie z
panującymi tendencjam i e p o k i,
le ż a ło
na l i n i i nowej
p oe ty k i rom antycznej.
W
f o lk lo r z e
rosyjskim p o c ią g a ły Somowa również tem aty
boha-t e r s k ie .
Z ogromnym zainteresow aniem ś l e d z i ł p a tr io ty c z n e motywy
zawarte w tw ó r c z o śc i ludow ej.
Jak w utworach ludowych,
tak
i w
baśniach p is a r z a ,
p r o sty c hłop
r o s y j s k i
ok azuje
s i ę s i l n i e j s z y
i b a r d z ie j śm iały od k s ią ż ą t i wojewodów.
Dla w ię k s z o ś c i
b aśn i Somowa c h a r ak te r ystyc z n e J e s t łą c z e n ie
mctywów,
obrazów i s y t u a c j i w łaściw ych bylinom
z
baśniowymi.
Autor m anifestu
"0 p o e z j i romantycznej" n ie naśladow ał
c a ły c h
b a śn i czy b y li n ,
wyzyskiwał
je d y n ie p os zc z e gó ln e motywy i
obra-zy baśniow e,
z 'e p o su b ylin nego
zap ożyczając tem at w alki
ludu z
wrogimi s iła m i i metody J e j p r z e d sta w ie n ia .
•
3 o h ater o w ie r o s y j s c y ,
u c ie le ś n ia j ą c y p o tęg ę lud u , tak jak w
w ie lu b y lin a c h ,
są u Somowa
ludźmi o p r z e c ię tn e j
powierzchowno-ś c i , le c z obdarzonymi niezw ykłą s i ł ą 2^.
W ludowej
c h a r a k t e r o l o g i i
znany J e s t szer ok o
sposób h i p e r -
b o lic z n eg o p r z e d s t a w i e n i a b o h a t e r a ,
p rzy czym je g o s i ł a zazwyczaj
demonstrowana j e s t po przez o p i s a n i e te gó l u b innego czy nu , n i e
-współmiernego z r e a l n y m i,
f iz yczn y m i
możliwościami
cz ło w ie k a .
Ten sposób
tw o rz e n i a
c h a r a k te r u p o s t a c i po przez
i c h p o s t ę p k i i
22 S o m o w,
O b o r o t i e n ' , s . 206.
23 0. ;■*. S o m o w ,
Skazka o K ied w ied ieK o s to ło m ie i Iw anie
--kupir^ześkom s y n i e ,
“C a r s k o je s i e ł o " 1У30, з . 148.
d z ia ła ln o ś ć ,
zapożyczony przez Somowa z ludowego
eposu , wyzyskał
p óź n ie j M ikołaj G ogol,
r ysu ją c za porosk ich Kozaków
w
"Tarasie
B ulbie"24.
Inne w yróżn ik i
eposu ludowego,
jak w łaściw a bylinom
narra-c j a , narra-c h a ra k ter ysty narra-cz n e obrazy i s y tu a narra-c j e ,
w ystępują w "Opowieści
o odważnym w ite z iu Ukrom ie-tabuńczyku",
o p o w ie śc i
o
tym,
Jak
p r o sty r o s y j s k i c h ło p ,
p rz eja w ia jąc
n ie t y lk o s i ł ę ,
a l e i
odwa-g ę ,
rozum i pom ysłowość,
wywalczył wolność z ie m i r o s y j s k i e j .
P o d z ie la ją c
poglądy p is a r z y ,
pragnących wzbogacić
r o s y js k i
Język l i t e r a c k i ,
wykorzystywał Somow mowę ludową.
Wysoko c e n ią c
m istrzostw o śpiewaków ludowych,
p is a r z naśladow ał ludową manierę
n a rr acyjn ą,
baśniowe
"zaśpiewy" ("zacziny") i
"końcówki* ("kon-
cow ki"),
sto sow ał p r z ysłow ia
i p r z y p o w ia stk i. Te o s t a t n ie , n ie
-zbędne d la p ełn ego k o lo r y tu ,
b y ły je d n o c z e ś n ie sposobem
wyraże-n ia ludowej m ądrości i ocewyraże-ny przedstawiawyraże-nych faktów z puwyraże-nktu
wi-d z en ia luwi-du.
Znaczną c z ę ś ć sp u śc iz n y l it e r a c k i e j autora "Wilkołaka" sta n
o-wią p o w ie śc i
i
opowiadania o tem atyce u k r a iń s k ie j.
Somow,
Jako
Jeden z n a j b liż s z y c h poprzedników Gogola w opracowaniu
motywów
u k r a iń s k ich ,
wprowadził do li t e r a t u r y
r o s y j s k ie j s z e r e g
nowych
z da rzeń ,
obrazów,
p ojęć i różnorakich wiadomości
z ż y c ia
Ukrai-ny.
T a le n t O resta Somowa r o z w ija ł
s i ę w s f e r z e
i d e o l o g i i
deka-bryzmu,
stąd w nawiązaniu
do
tem atyki u k r a iń s k ie j upatrywać
na-25
le ż y n ie ty lk o oddziaływ ania czynnika b io g r a fic z n e g o
,
a le i
wpływów o k r e ś lo n e j grupy l i t e r a c k i e j .
R ozw ijając
problem b o h a te r a pozytywnego,
odpowiadającego
wy-mogom d e k a b r y s to w s k ie j k o n c e p c j i , p o s łu ż y ł s i ę p i s a r z t w ó r c z o ś c ią
ludową;
w f o l k l o r y s t y c z n y c h opowiadaniach o osiemnastowiecznym
r o z b ó jn ik u Harku3zy,
któremu f a n t a z j a ludowa p r zy p is y w ał a cechy
bojownika o
s p ra w ied liw o ść i obrońcy u c i ś n i o n y c h ,
d o j r z a ł
po-d a tn y m a t e r i a ł po-d l a s tw o r z e n i a p o s t a c i lupo-dowego m ś c i c i e l a .
W
l a t a c h 1827-1830 u k a z a ł a s i ę s e r i a
opowiadań Somowa,
poś-więconych przygodom
Siemiona Harkuszy.
W
f o l k l o r y s t y c z n y c h
p rz ek az a c h o nim p o c i ą g a ł
p i s a r z a
tem at w alk i
lu du pr/.eciwko
^ A. I . К a r p i e n к o ,
0 n a r o d n o s t i Gogola,
Kijów
1173,
s
1 2 2.
ciem iężcom ,
w związku z czym opracowywał on t y lk o
t e utwory, w
k tó r y c h r o z b ó j n i k p rz ed s taw ia n y b ył jako ludowy m ś c ic ie l, p om ijał
n a to m ia s t
t e ,
g d z ie występował Jako zło c zy ń ca . Somow wyzyskiwał
więc
motywy p r o t e s t u s p o łe cz n e g o ,
w alki o sp r aw ied liw osé
i
ma-r z e n i a o z em ś c ie, z aw ama-r te w t w ó ma-r cz o ś c i ludowej.
Harkusza
Somowa to jed n ostk a aktywna,
bohater romantyczny,
uw ikłany w porywając«,
barwne przygody,
zaskakujący ś m ia ło ś c ią
p r z e d s i ę w z i ę ć ,
świadom ie w alczący o sp ra w ied liw o ść.
Opowieści
p isa r z a o b fit u j ą c e w m a te r iał e tn o g r a fic z n y ,
za-poznawały c z y te ln ik a r o s y js k ie g o z
przyrodą U krainy,
z
typami
wieśniaków u k r a iń s k ic h ,
z ludowymi s tr o ja m i,
w ie r ze n iam i,
p ie ś
-niami i przypowiastkam i.
Obraz
ż y c i a ludu u k r a i ń s k ie g o
stw orzony p r z e z a u t o r a
"Hajda-maka" n o s i cechy r e a l i s t y c z n e ,
co n i e k o l i d u j e z ogólnym
roman-tycznym n a s t r o je m utworów.
Somow n i e i d e a l i z o w a ł ż y c i a
Ukraiń-ców,
bo p r z e c i e ż j a k sam pis-se:
" . . . p i ę ć d z i e s i ą t l a t temu Mało-
r o s j a b y ła k r a i n ą p o e ty c k ą ,
choć ż y c ie i z a j ę c i a j e j
mieszkańców
by ły [ . . . ] p r o z a i c z n e ,
Ja k d o w ie cie s i ę z moich opowiadań"2^ .
S zczeg óły obyczajowe,
o p i s y s tr o j ó w ludowych pomogły
Somowo-wi w s tw o r ze n iu żywych p o s t a c i ludu u k r a iń s k i e g o :
" . .. w a r k o c z e
z - p l e c i o n e w d r i b u s z k i 2^ ,
tęczowa p ł a c h t a ,
b i a ł y s u k ien n y
kon-28
