A C T A 1 U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S __ ______________ ... F O L I A O E C O N O M I C A R0 , 1089
Alicja Jarugowa*, Jerzy Mar c Inkowski * *
UWAGI D O EWOLUCJI FUMKCJI RA CH UNKOWOŚCI W POLSCE \
W gos po da rc e so cjalistycznej funkcje rachunkowości $3 ściśle związane z kolejnymi etapami roiwoju spo łe cz no -gospodarczego, struk-turą gospodarki oraz z zastosowanpn m e c h a n i z m e m ekon om ic zn ym . S t o -pień i zakres realizacji owych funkcji jest w dużej m i e r z e a r t y -kuł owany w obowiązujących pla na ch kont, zasadach rachunkowości i kontroli oraz prze ja wi a się w u p r a w n I en I ach głó wn ych I bi eg ły ch księ gowych, ich prestiżu. Nie bez wpł yw u na stopień realizacji fun-kcji rachunkowości pozos ta ją kw al if ik ac je kadr k s i ę g o w y c h i d o s t ę p -na Im technika przetwarzania danych.
Hi storycznie, jak wiadomo, nacisk był poł oż on y na k o n t r o l - n e ^funkcje rachunkowości, tj. po cz ąt ko wo ochro nę mien i a i r o z l i -czanie osób m a t e r i a l n i e odpo wi ed zi al ny ch , a następnie k o n t r o -l ę c y b e r n e t y c z n ą sprzężenia zwrotnego, tj. kon trolę wyko na ni a zadań I zasadności Ich us talania we dług k r y t e r i u m g o s -podarności, wre szcie ko nt toię efektywności alokacji I w y k o rzystania zasobów. Funk cj a I n f o r m a c y j n a rachu nk ow oś ci , dzięki jej systemowym wła śc iw oś ci om , ma coraz większ e znacze ni e nie tylko dla rachunkowości w skali ma kro- (tzw. statystyki społecznej), lecz łakże i to coraz bardziej dla po dejmowania decyzji w mi krop'odmi o- c,ie. Na mi kroe f ek t ywność Jest b o w i e m po ło żo ny nacisk w reformie g o -spodarczej o s t atnich lat. W ar tykule podj ęt o prób ę za ry sowania e w o -lucji podsta w o w y c h funkcji rachunkowości na tle p rzemian społeczno- g o s p o d a r c z y c h w Po lsce Ludowej.
Prof. zw. dr hab., Kat e d r a Ra ch un kowości U Ł . • *
Dr,adiu nk t, Katedra Rachunkowości UL.
II
W działalności operacyjnej Informacje rachunkowości k i e r u j ą u w a g ę na zakłócenia, ods tę ps tw a od planu itp. W decy zj ac h a- daptacyjnych, śródrocznych Informacje rachunkowości, a głównie r a -chunku kos z t ó w I wyników uła tw ia ją r o z w i ą z y w a n i e p r o - b I © m ó w opłacalności np. kooperacji, przyjmowani a do da tkowych zamówień czy korekty programu produkcji czy różnicow an ie cen s e z o -nowych. W dec yz jac h d ł ugookresowych Informacje rachunkowości są na ogół niewysta rc za ją ce i wyst ęp uj ą obok' danych n I e finansowych z otoczenia, ze wzg lę du na duży m argines niepewności, co • Ilu st ru
-je tab. 1 .
Ra chunkowość stanowi podst aw ę informacyjną dla szeroko r o z u m i a -nego rozra ch un ku gospo dar cz eg o z u s t a l a n i e m udziału z a i n t e r e s o -wa nych stron w wygospod aro -wa ne j na dwyżce eko nom icznej. Jako element każdej organizacji (przedsiębiorstwa, Instytucji) ra ch un ko wo ść o d -wzorowuje nie tylko jej związki z otoczeniem, lecz także strukturę wewnętrzną oraz podział praw i odpowi ed zi al no śc i za efektyw no ść gospodaro wa ni a. Z tych wzg l ę d ó w ra ch un ko wo ść stanowi trzon, rdzeń, nieo dz ow ny fundament w s pomaganych ko mp uterowo sy st em ów
informa-1
cyjny ch za rz ądzania .O ile w pla no waniu informacje rachunkowości (m. In. o re lacjach ekon omicznych) nie są na ogół uje dn olicone, to w rachunkowości ex post dla kontroli podleg aj ą one w większości k r a j ó w ujedn o l i c e n i u przez plany kont, standardy, zasady itp. W ost atnich latach ma to m i e j s c e także w skali m i ę d z y narodowej przez agendy afiliow an e przy ONZ oraz w EW G I w pewnej m i e r z e w RWPG. Twor ze ni e r e -gulacji rac hu nk ow oś ć i (wraz ze spraw oz da wc zo ść ią i ko ntrolą) s t ano-wi bar dz o odp ow iedzialne ekonomi cz ni e i społeczn ie zadanie, tym większe, im szerszy jest zasięg pośredniego, n iesce nt га I izowanego planowania i kierowania gos po da rk ą socjalistyczną. K o n ieczne jest b o w i e m zac ho wa ni e k r y t e r i u m d o b r a I n t e r e s u s p o ł e - c z e ń s t w a jako' całości przy dużej samodzielności p r z e d s i ę -bio r s t w ni erzadko pr eferujących swój interes grupowy.
^ Z ob. szerzej A. J a r u g o w a " , J. S k o w r o ń s k i , R a -chun ek kos z t ó w w systemie in fo rm acyjnym p r zeds iębi o r s t w a , W arszawa 1982; W. J . P o d о I s k i , B u c h g a Iti erski i uchet v usloviyakh ASU, Finansy, M o s c o w 1976; R. J. T r i c k e r, Ma nagement
Poziomy decyzji a s y s t e m rachunkowości Taktyczne (kierownicze)
Decyzje dotyczące w y k o r z y s t a -nia p o s i adanych zasobów i procedur ich kontroli, system rachunkowości jest w y -korzystywany do k o n t r o l : к i er own i cze j. przez b u d ż e t o wanie (tzw. standardowy r a -chunek k o s z t ó w i doch odów zorientowany po dmiotowo i w ie IoszczebI owo jraz r a c h u -nek pokrycia dla decyzji taktycznych: kupić, w y t w o -rzyć, dodatkowa produkcja itp. kontrola m a j ą t k u o b r o -towego), również ustalanie ■netod: rutynowych procedur,
zakupu, sprzedaży, wyceny itp.
St r a teg i czne
Decyzje o celu dz iałania p r z e d -siębiorstwa, jego poli tyce w przew ioywanych warunkach anian
{Korzystnych i nieko rzyst- nych), np. zmiana t e c h n o l o -gii, lokalizacji, skali itp. Лутасапе są raczej oane ad hoc zazwyczaj dot yczące o t o czenia. Rachunkowość f i n a n -sowa i zarządcza dostarcza wskafn i ków o przewidywanej płynności, zdyskontowanej stopie zwrotu, miar o p ł a c a l -ności, stabilności i wypłacal-ności .
Operacy jne
Decyzje powtarzalne, u m o ż l i wiające tworzenie o p e r a cyjnych systemów r a c h u n -kowości dla pl anowania i kontroli, np. rachunek k o s z t ó w n o r m a tywnych dla kontroli inżynierskie j (p r z e d m i otowe j I
Krótki horyzont czasowy: godziny, minuty.
Niepewność ni ewielka lub żadna
Decydent wyprzedza działanie o dni lub tygodnie: średni ho ryzont do 1 roku.
Pewi e n stopień niepewności co do przyszłych zdarzeń
Długi, często wieloletni h o r y zont czasowy, d ł u g o o k r e s o -wych decyzji o takichże
skutkach.
Duża niepewność co do p r z y s z -łych zdarzeń
Duża skala zasobów narażona jest często na ryzyko. Decyzje wymagające wyobraźni,
kreatywności (heurystyczny p r o c e s )
M ała część zasobów narażona na ryzyko _,
Proces decyzyjny jest z g ó ry określony, często r e guły są ustalone; d e c y -zje są programowalne
Ź r ó d ł o : Opracowanie
Wi ększa część zasobów narażona na ryzyko
Decyzje wymagają działalności ludzkiego intelektu w celu identyfikacji potrzeb i a- nalizy a lternatywnych r oz-wiązań (dobrze
ustruktura-I i z o w a n e ) w ł a s n e .
Rac hun ko wo ść dzięki sta nd ardom tak u k i e r u n k o w a n y m sprzyja h a r m o -nizacji Interesów jednostki, interesów grupow yc h I społeczeństwa
jako całości. Na tym tle powstaje obok real iz ow an eg o przez r a c h u n kowość rachunku (r o z r a c h u n k u ) odpowied zi al no śc i za e konomiczny e f e k -tywność także nowy zakres rachunku społecznej odpowiedzia ln oś ci prz ed siębiorstw, tj. rozl ic za ni e przed s i ę b i o r s t w z ich wp ływu na o- toczenie zewnętrzne I wew nę trzne nie uj mowanego ilościowo w r a c h u n -kowości klasycznej. Rac hu ne k odpowiedz ia ln oś ci społecznej można zde-finiować Jako identyfikację, pomiar I ko munikowanie wpł yw u p r z e d -siębiorstwa na zewnę tr zn e i wewnętrzne otoczenie. Obok miar fin an-sowych stosuje się też m i ary jakościowe kosztów, korzyści, u ż y t e -czności, np. niszcze ni a środowiska natural ne go , nieza s ł u ż o n y c h k o -rzyści z niskiej jakości wyrobów, m i e r z o n y c h st an em zdrowia ludności, liczbę reklamacji itp. W Pol sc e ów rachunek polega dotęd na pozasy- ste mo wy m ko ry gowaniu wy ni ku finansowego o ko szt y I korzyści spo ł e c z -ne, na zywane ost at ni o kosztami I stratami nieuz as ad ni on ym i.
O dpowiednia s t r u k tur а I izacja rachunkowości p r zeds iębio r stw po-zwala na w y pracowanie jednolitego systemu mi kro- i m a k r o rachunko-woścl. Taka próba została w n a s z y m kraj u podjęt a w Planie Kont 1976.
2
Prace w ONZ toczę się w tej sprawie od dawna .Burzliwemu rozwojowi praktyki rachunkowości towarzyszy wzrost badań naukow ych nad ogólnę teorię rachunkowości, m a t e m a t y c z n y m m o -de l o w a n i e m rachunkowości wspoma ga ne j komput er ow o, p r o j e k t o w a n i e m i , sterow a n i e m systemami Informacji dla planowania I kontroli, dla kie-rowania ' I sterowan ia organizację. Badania ob ej mu ję również stan- dardy ilościowe i jakościowe rac hu nkowości, ich w p ływ na zachowanie organizacji i sp oł ec zno-gospodarcze rez ul ta ty działania. Jest to ro-dzaj praw oz na ws tw a w o dniesieniu do kreowania zasad i stand ar dó w rachu nk ow oś ć i.
Pra kt yk a gosp od ar cz a pokazuje, że zbyt u j ednolicone mierniki o- ceny l zasady rac hu nk u nie od po wiadaję specyfice funkcjonowania wielu organizacji gospodar cz yc h. N a uka powin na z a tem przyg ot ow ać kry te ri a i zakres dopuszczalnego różnicowania. Jest to zgodne ze st w i erdzeniem M a r k s a , że "ks ięgowość jako środek kontroli i m y ś l o -wego ujęcia proc es u staje się tym bardziej ni eodzowna, im bardziej proces odbywa się w skali społecznej i zatraca czysto indywidualny
A Sys t e m of National Accounts, Dep ar tm en t of Ec on omic and S o -cial Affairs, Series F, No 2, Rev. 3, N e w York 1968.
charakter; staje się więc bardziej nie od zo wn a w produkcji k a p i t a l i -stycznej aniżeli »/roz dr ob ni on ej produkcji rzemieś lni cz ej i c h ł o p -skiej, bardziej nie od zo wn a w produkcji kolek ty wn ej niż kapltali st
y--.3 c z n e j “
Ze wzglę du na og ra niczone ramy art ykułu zostaną rozwinięte tyl-ko niektóre charakterystyczne cechy rachunkowości w systemie na- kazowo-rozdzi e I c z y m oraz w ramach obecnej reformy.
1 I I
R achun k o w o ś ć w Po lsce w okresie p o w o j e n n y m już od 1 I 1946 r. została objęta Jedno I i tym P Ianem K o n t . Był on oparty na r o z w i ą z a -niac h niemie c k i c h stos ow an yc h na ziemiach p o lskich w czasie wojny. D rug a reforma (1951-1952) po le ga ła na w p r o w a d z e n i u dla gałęzi g o s -podarki naro do we j ra mo wy ch plan ó w kont op ar ty ch na r o z w iązaniach ZSRR. Kolejne zmiany nas tę powały w 1959 r. przez powrót do J e d n o l i -tego Pl anu Kont dla w s z y stkich p r z e d s i ę b i o r s t w I instytucji b u d -żetowych oraz w 1976 r. z u w z g l ę d n i e n i e m d o d atkowo m. In. zmian w systemie f i n a nsowym oraz z w p r o w a d z e n i e m dwóc h k r ę g ó w k o sztowo-wy- nl ko wych dla cel ó w mi kro- I m a k r o e k onomicznych. M i m o wi elu zmian Jednolity P lan Kont 1976 jest stosowany także obecnie.
W pierw sz ej fazie rozwoju gospodarki socja li st yc zn ej centraln ie były wy z n a c z a n e cele (nakazy) i rozdzi el an e środki dla Ich r e a l i z a -cji. Za rz ądzanie było w i e Ioszc ze bl owe I tak też p r z e b iegały kanały
informacji p I an I s tycznych i s p r a w o z d a w c z o - k o n t го I n y c h . Przedsiebior- stwo p rzemysłowe było ogr an iczone do funkcji t e c h n i c z n o p r o d u k -cyjnych, ope rując danymi cenami zakupu I danymi cenami zbytu. Jego operac yj ne decyzje spr ow ad za ły się do wyk onania da nego pr og ramu p r o -dukcji przy r a c j o n a M z a c J I tych kosztów, na które m i a ł o wpływ, czyli na przetw a r z a ń ie da ne go " w e j ś c i a “ na pr z e p i s a n e szczeg óło we "wyjście".
R egu ł ą był o pełne wykor z y s t a n i e zdolności wyt wórczych. Funkc je zaopat rz en ia I zby tu wykony w a ł y specjalne centrale. D z i a ł a l n o ś ć in- w e s t y c y j n o - r e m o n t o w a była ca łkowicie oddzie l o n a od działalności ek sp loatacyjnej i tylko na tej os tatniej sku pi on a była uwaga
przed-3
K. M a r к s, Kapitał, t. II, Mos k w a 1949, s. 131 (wyd. ros.). O g r a n i c z a m y się do p r z e d s i ę b i o r s t w przemysł ow yc h.
s ię b i or s t w a . M i e r n i k i e m działalności przedsię bi or st wa była poczętko- wo produkcja globalna, a następnie pr odukcja towarowa, ab/ w latach sie demdziesiątych przejść na produ kc ję netto i zysk.
Pań st wo wa forma własności środków produkcji uc zy niła p r z e d s i ę -bior st wo su bp odmiotem podmiotu, jakim jest państwowy sektor g o s p o -darki. M a r k sowska teoria reprodukcji i teoria wartości opartej na pracy legły u pods ta w wartościowa ni a. W om a w i a n y m systemie d o m i n o -wała orienta cj a na makr o e f e k t y w n o Ś ć i racjonalność e k o n o m i c z n o s p o -łeczny zawartą w planie n a r o d o w y m i reg ulacjach prawnych. W tych warunkach rachun ko wo ść prze d s i ę b i o r s t w c h a rakteryzowała się główilet
1 ) ściśle określonymi normatywnymi przepisami w zakresie pojęć, plan u i korespondencji kont oraz układu sprawozdań;
2 ) wycenę w kosztach historycznych i cenach nabycia z okresowym 8 - 1 0 letnim doszacowywaniem wartości do cen reprodukcji; wyc en ie
nie podl eg ał a ziemia; f
3 ) pełny integrację rachunkow>iti finansowej i rac hu nk u kosztów; A) s tosowaniem wyłęczni e peł ne go rac hunku kosztów i p r z e c i ę t n e -go, pełn eg o kosztu jednostkowego; or ie nt ac ję wewnętrzny rachunku kosz tó w na nośniki (rzeczowy prz eb ie g produkcji) przy pomi ja ni u pod miotowego przek ro ju wed łu g o ś rodków odp ow ie dz ia ln oś ci ; nie było pod zi ał u na koszty stałe i zmienne;
5 ) stosowaniem tylko w niewielkim zakresie rachunku kosztów n o r m a -tywnych, skierow anego wył ącznie przedmiotowo;
6 ) odrębnym zestawem kont dla gospodarki inwe'stycyjno-remontowej i działalności eksploa ta cy jn ej , m a ł y m z a i n t e r e s o w a n i e m płynnością i zdolnościę płatniczę;
7) przewagę funkcji kontroli m i e n i a i m o n i t o r o w a n i a wykonania za-dań pla nu nad funkcjami informacyjnymi, pr ze wagę m i ała ko nt rola r e -alizacji plan u w jednostkach naturalnych, gdyż pieniędz, ceny, ta-ryfy itp. pełn ił y rolę biernę.
4 Poc zęwszy od końc a lat pięćdzi es iętych podejm o w a n o różne próby zwię ks ze ni a za interesowani a pracow n i k ó w p r z e d s i ębiorstw p o d n o s z e -ni e m gospodarności i s z erszym u d z i a ł e m m e t o d e k o n omicznych w za- rzędzaniu gospodarkę. Na js il ni ej próby te prz ej awiały się w latach sie demdziesiątych, zwłaszcza w przemyśle. Z relacjonowanie podwyżek płac z p r z y r o s t e m wartości dodanej spo wodowało rygor y s tycznę w e -ryfika cj ę wyn ik u w celu w y e l i minowania nieza s ł u ż o n y c h korzyści. W
tymże okre sie ro zw in ię ty został fundusz spożycia zbi or ow eg o oraz fundusze socjalne p r zeds iębi o r stw. Czyn ni k pracy znalazł wię c
swo-je odbicie znacznie pełniejsze niż zobowiązania z tytułu płacy za zużycie siły roboczej. Jednakże i w tym okresie izolacja p r z e d s i ę -biorstw od zmi en iających się gwałtownie cen światowych bardzo s Ię pow iększyła, co tłumączyło się koni ec zn oś ci ą stabilizacji cen de- talicznych dla konsumentów. Informacyjna funkcja rachunkowości była tym sam ym jednakże bardzo og ra niczona dla dok on yw an ia rach un kó w o- płacalności eksportu, nowej technologii, nowego pro duktu itp.
Def or mac je wartości limitujące informacyjną funkcję r a c h u n k o w o ś ci, a do pew neg o stopnia także kontrolną w ystępowały głównie na s k u
-tek i
- stosowania sztucznie stabilizowanych, na zbyt n i s k i m p o z i o -mie, cen r.a surowce i paliwo (szczególnie importowane), a także n i e -prawidł ow ych relacji tych cen;
liczenia amortyzacji od wartości Środków trwałych nie a k t u a l i -zowanej od 1961 r . j
- przy ję ci a zasady wyceny m a j ą t k u w ko sz ta ch histo r y c z n y c h w y -tworzenia lub cenach nabycia, która to zasada przy szybkich z m i a -nach technologii i og ól ne go poziomu cen na świecie nie zapewnia z a -cho wa ni a zasobów przedsiębiorstwa w d łuższym okresie;
- stosowania cen pali w i energii nie pokryw a j ą c y c h k o s z t ó w ich poz yskan i a ;
- n i e uwzględniania zmian w sile nabywczej pieniądza;
- zróżnicowanej dostępności środków na po szczególne czynniki produkcji wskutek ich limitowania oraz na dzi ał alność bieżącą e k s -plo atacyjną i na dzi ał al no ść inwestycyjną, co czyn ił o krajow ą jed-nostkę pieni ężn ą " 1 złotego" niewspółmierną.
W rezultacie nie wys tę powała wym ie rn oś ć i w s p ó ł m i e r n o ś ć celów i środków, co jest w a r u n k i e m stosowania rachunku eko no mi cz ne go , a więc racjona ln ych w y b o r ó w ekonomicznych.
Reform a społeczno-gospodarcza 1982 r. w prowadziła m. in. zmiany zmier za ją ce w ki er unku u s a m odzielnienia pr ze ds iębiorstw, ich s a m o f i -nans ow ania w d ł u g i m okresi e i nadała s a m o rządom p r a c o w n i c z y m z n a -czne prawa w zarządzaniu. W y e l i m i n o w a n o lub zn ac zn ie ograni c z o n o pośrednie szczeble zarządzania. Mie j s c e nakazów i rozdzi e I n i c twa zaj-m u j ą pozi ome więzi ekon om ic zn e i ko ntrakty rządowe. Obok cen u r z ę -dowych da nych z ze wn ąt rz p r z edsiębiorstwa m a j ą p r awo ustal ać ceny regul ow an e i ceny umowne. Cz ęściej ure al ni a się kurs wymian y k r a j o -wej waluty. Bank bada płynn oś ć środków pr ze ds iębiorstw, które z braku wyp ła calności podle gaj ą sanacji lub m o g ą zba nk ru to wa ć. W y
-dłużył się horyzont planowan ia przedsiębiorstw. Sę oiie poddane pełnemu rozrachunkowi zarówno za ef ektywną alokację, jak i zużycie zaso bó w na wytwa rz an ie społecznie akce pt ow an yc h produktów. P r z e d -siębiorstwa m o g ę i mu szę jednocześnie adaptować się do dyn am ic zn yc h zmian w otoc ze ni u zewnętrznym, Stęd koniecz ne sę informacje dla
u
-stalania efektywności tych dostosowań, np. przyro st y kos z t ó w osię- ganych pr z y r o s t ó w dochodów, alterna tyw ny ch korzyści itp. Stanowi to wezwanie do rozwoju rachunkowości, a zwłaszcza ra ch un ku kosztów. Ten ostatni musi dostarczyć Informacji do: wyb or u o ptymalnego w a r i a n-tu pr og ra mu produkcji we dł ug k r y t e r i u m maksyma I izacji wy ni ku brut-to, opłacalności kooperacji lub wyt wa rzania we w ł a s n y m zakresie, kalkulacji opłaca ln yc h cen re gu lo wa ny ch i umownych, opłacalności e k s -port u itp. Oznacza to zapot rz eb ow an ie na inne jakościowo info r-macj e rachunkowości, wymaga ję ce jej r e k o n s t r u k c j i
,
a zw łaszcza r a-chunku k o s z t ó w i dochodów.
Zmiany zachodzęce w rachunkowości m o żna sch ar ak teryzować p o k r ó t -ce następujęcoi
1. IMastępiło zmniejszenie zakresu normatywnych regulacji, z w ł a -szcza w odn ie sieniu do rachu nk u kosztów.
2 . Dokonano ograniczenia zakresu I c z ę s t o t l i w o ś c i sprawozdań ze- wnę t r z n y c h .
3. Przep r o w a d z o n o ak tu al iz ac ję wartości zapasó w śro dk ów o b r o t o -wych i środków trwałych (1 I 1984 r.) z możliw o ś c i ę rozli cz eni a podw yż sz on ej wartości amortyzacji na 3 lataj rozważa się m o ż liwość wp r owadzenia indeksacji.
4. W p r o w a d z o n o ogranicz eni e wartości zapas ów produkcji nie za ko ń- czonej 1 wyr o b ó w go towych o kos zt y ogó ln oz ak ład ow e, traktowane ja -ko -koszty stałe, zmn i e jszajęce w całości wyniki da ne go okresu, z mo ż l i w o ś c i ę rozlicz en ia p o w s t a ł e j •różnicy na trzy lata.
5. Moż l i w e jest obecnie stosowanie, na pot rze by decyz y j n o - k o n - trolne prze ds ię bi or st wa , ra chunku kos z t ó w zmien ny ch i w i e l o s t o p n i o -wego ra ch un ku kos z t ó w i wynik ów do stosowanego do wiel o w y m i a r o w y c h struktur o r g a n i z acyjnych I zmi enn eg o otoczenia. Oznacza to w p r a k -tyce ró wn ol eg łe stosowanie ra ch un ku kosztów zmiennych, ra ch un ku k o -sztów pełn ych i uw zg lę dnianie kosz tó w utr ac onych korzyści. W d ł u g i m b o w i e m okresie tylko znajomość koszt ów pełny ch poz wa la na p r z e t r w a -nie i wzrost, tj. na od na wi anie substancji zasobowej i jej posze- r zan i
6
.6. Na stępuje wy odrębnianie obok środków odpowiedzi a Iności za k o -szty także oś ro dków odpowiedzialności z a wyniki. Zmierza się w k i e -runku uczyni en ia przedsiębi o r stw ośrodkami odpowie dz ia ln oś ci za za-inwestowanie, co oznacza przesu ni ęc ie akcentu kontroli g o s p o d a r n o ś -ci na samofina ns uj ąc e się przedsiębiorstwa.
7. Do konano wpr owadzenia w miejsc e zasady roszczeń iówej (morroria- łowej) zasady przyc ho du pie ni ęż ne go jako mom e n t u sprzedaży w o k r e -sach rocznych (do 25 I ) .
8. Nast ąp ił o rozszerz an ie partycypacji pracow n i k ó w w wyn ik ac h działalności, szczególnie przez zrel ac jo no wa ni e przy ro st u płac do przy ro st u produkcji sprzedanej netto, co wy maga skompliko wa ny ch o- blic ze ń I weryfikacji przez dy pl om owanych bi egł yc h księgowych, któ-rzy obecnie są podporządkowani Izbom Skarbowym. D a lszego d o s k o n a l e -nia wewnętr zn yc h rozwi ąz ań rachunkowości wymaga obsłu ga informacyjna autonomicznych ze społów pr ac ow niczych (brygad) oraz, co jest je sz -cze istotniejsze, samorz ąd ów pracowniczych. St atystyczne s p r a w o z d a -ni d finansowe tylko w ba rdzo ogran i c z o n y m zakresie spełniają ż ą d a -nia nowych, istotnych uży tkowników informacji.
9. Z astosowano obok podat ku obrotow eg o także podatek doc ho do wy oraz podatek od p o n a d normatywnych wypłat w y n a g r o d z e ń i szereg d a l -szych mody fi kac ji tego ostatniego, co po wo du je z a p o t r z ebowanie na nowe struktury informacji finansowej dla rach un kó w decyzyjnych, kwantyfikacji wiel u w a r iantów planu przeds ięb io rs tw a, cz ęs to przy wiel u ogr an iczeniach^.
10» W p r o w a d z o n o kat egorię kosztów u z a s adnionych jako po dstawę wyj ściową do kalkulacji cen oraz kate go ri ę kos z t ó w i strat n i e u z a
-sadnionych, które zwiększ aj ą podstawę podat ku dochodowe go , . z m i e -rzając do eliminacji na rzecz budż et u państwa n i e z a s ł u ż o n y c h k o -rzyści prz ed się bi or st w, często p r zerzucających na społ ec ze ńs tw o swą nie go sp oda rn oś ć, złą jakość, z a n i eczyszczanie śro do wi sk a itp. Są to el em ent y ra chunku odpowiedzia ln oś ci społecznej p r z e d s i ę b i o r s t w określ on e w przepisach państw a soc ja listycznego. W y m a g a j ą one jed-nak starannej we ry fikacji w ocenie wk ładu p r z e d s i ę b i o r s t w a do d o -chodu narodowego. Jak z tego wynika, nastę pu je rozwój funkcji
infor-Por. A. J a r u g o w a , Rac hu ne k kos z t ó w w z arządzaniu p r z e d -siębiorstwem, Wa r s z a w a 1986; A. J a r u g o w a , J. S k o w r o ń -s k i , Rac hunek kos z t ó w w systemie In formacyjnym przedsiębiorstwa, W a r s z a w a 1986.
mac yj nej rachunkowości oraz wzbo ga ce ni e jej funkcji kontrolnej o pełnie jsz ą kontrolę gospodarności z za sa dnością decyzji p o d e j m o w a -nych na po ziomie p r zedsiębiorstw włącznie. Za ry so wuje się r a c h u n -kowość zarządcza, służąca efektywnej alokacji zas ob ów I pe łn ie js ze go
Ich wy ko rzystania. Ponadto z opartej głównie na informacjach z r a -chunkowości analizy ekonomicznej wykształca się analiza finansowa.
Refo rm a gospod ar cz a spowodowała zarówno zwię ks ze ni e stopnia skomp lik ow an ia rachunkowości przedsi ęb io rs tw , Jak i gwał to wn y wzrost zapot rz eb ow an ia na kadry ksi ęg owych o n ajwyższych kwa li fi ka cj ac h. Nas tępuje zrozumienie roll I zn aczenia tej służby oraz p o w o l -na odb udowa jej prestiżu społecznego. W realizacji założeń r e -formy nas tę pu je wiele ograniczeń. E konomiczne reguły postępo wa ni a n akł ad aj ą się z administ ra cy jn ym i. Całe gałęzie gospod-irki są je-szcze deficytowe. f * leko jest Jeje-szcze do osiągn ię ci a cen równowagi itp. W tych warun ka ch rola księgowych, a zw łaszcza gł ównych k s i ę -gowych, jest często dwoista. Są pod n a c i s k i e m zarówno Inte-resów przed si ęb io rs tw a, jak i władz fiskalnych. Jest to jedna z prz yc zyn deficytowości zawodu, a także przechodzenia osób m ł o d y c h z przed s i ę b i o r s t w p aństwowych do firm polonijnych^.
IV
W s p ó ł c z e ś n i e wyr aź ni e zaznacza się po trzeba odróżn ie ni a! systemu rachunkowości, któ ry ge neruje informacje zm ni ej szające niepewność, od regulacji pra wnych rachunkowości (standardów) z ich s p o ł e c z n o e k o n o -micznymi konsekwen cj am i. W p i e r w s z y m przypa dk u teoria powi nn a u ł a t -wić odp ow ie dź na pytanie, który spec yf ic zn y sys te m rachunkowości le-piej służy c e l o m Inf or ma cy jn ym w o kreślonych w a r unkach (np. różne podejś ci e do w a r t o ściowania w w a r unkach znacznych zmian cen, różne typy rac hunku kos z t ó w i efektów). Natomiast w d r u g i m prz ypadku od teorii ocz ekuje się odpowiedzi na pytanie, które zasady (standardy) w okr eś lonych war unkach satys fa kc jo nu ją cele e konomiczne i s p o ł e c z ne dzięki ana lizie a priori! wp ły wu tych zasad (standardów) na e f e k -tywność decyzji 1 redys try bu cj ę nadwyżki m i ę d z y z a i n t eresowane g r a -py społeczne.
6 Zob. szerzej A. P o ł e ć, Czas pracy głó wnych k s i ę g o w y c h (o- mó w i e n i e wyn i k ó w ankiety), w tym samy m zbiorze.
R achunk ow oś ć jest nauką stosowaną, nor matywnie uwarunkowaną. Jej rozwój wsp ół czesny charakt ery zu je się s k u p ieniem uwagi na p r
o-. 7
j e k t o w a n i u zarówno systemu, jak i regulacji prawnych. W harmonizacji interesów wi elu grup prz ej aw ia się sp ołeczna funkcja ra-chunkowość i .
Alicja Jarugowa, Jerzy Marcin ko ws ki
SOME REMAR KS TO E V O L U T I O N OF AC COUNTING FU N C T I O N S IN POL A N D
The scope and con tents of ac co un ti ng functions are closely conne-cted with the socio-economic, f in a n c i a I-banking and I ega I - in s t i tu - tional sys te m In the country in w h ich a given e n t e r p r l s e o p e r a t e s . F r o m among numerous functions of accounting, Its control and In for-m at i v e functions are ran ke d foremost. They can be found In every
soci o-economic system but they undergo, however, maj or t r a n s f o r m a -tions a l o n g w i t h growin g complex it y of the envi ro nm en t and forms of ent erprises activity. These two functions of a c c o unting have under-gone a m a r k e d ev olution in Poland. Due to very d e tailed and u n i -form pre sc ri ptions and pr oc ed ur es of accounting and reporting, as well as those concerning the functions of chief accountants and au-ditors, the changes o c c urring in functions of a c c o unting may be characterized on the basis of perce iv ed control and Information needs a r tIctI ated in frequently cha ng ed legal norms, what c o n s t i t u
-tes the object of the per formed analysis.
7
P o r . S y s t e m informacyjny rachunkowości, red. A. J a r u g o - w a, Łódi 1985.
