A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D 2 I E N S I S
FOLIA HISTORICA 13, 1983
Julian K. Ja n czak
PROBLEMY DEMOGRAFICZNE W SI ŚRODKOW EJ POLSKI W OKRESIE LIKW IDACJI STOSUNKÓW DOMINIALNYCH
T em atyk a i skład uczestników o b ecn ej konferen cji stw arzają do brą o k azję do zw rócenia uw agi na p ew n e dodatkow e, słabo dotąd d o s trzegan e u w aru n k o w an ia sp raw y ch łopskiej w K rólestw ie Polskim . C ho dzi o potrzebę ro zp atry w an ia lej sp raw y i szeroko ujm ow anych sto sunków ag ra rn y c h zarów no przed, ja k i po uwłaszczieni-u w zw iązku ze sferą zjaw isk dem ograficznych na wisi. O dnośnie do o k re su przed uw łaszczeniem chodzi o bliższe o b jaśn ien ie problem u, czy p ro je k ty i działania w zakresie reform .pozostaw ały w jakim ś ściślejszym zw ią zku z rozw ojem dem ograficznym , tzn. czy m ożna w ted y stw ierdzić ist nienie p resji czynnika dem ograficznego na to, że kw estia u reg u lo w an ia sto sunkó w na wsi nie schodziła w zasadzie z p orządk u dziennego n a j w ażniejszych problem ów do załatw ienia ; w o d niesien iu do o k re su po uw łaszczeniu — o ro zpatrzenie kw estii w p ływ u reform y uw łaszcze n iow ej na przebieg procesów dem ograficznych na wsi, reakcji ludności w asp ekcie ru ch u n a tu ra ln e g o i m obilności te ry to ria ln e j na p rze p ro w adzone w latach sześćdziesiątych XIX w. reform y oraz w p ływ u czyn nika dem ograficznego na dalsze p rzek ształcen ia w s tru k tu rz e sp ołeczn ej i a g ra rn e j wsi. Podniesiony problem m a zresztą znaczenie b ard ziej g e n e ralne, bo w iąże się z postulatem d o strzeg an ia i u w zględniania roli czy n nik a dem ograficznego w dziejach P olski1. W p rak ty c e badaw czej, poza pracam i tem atycznie bliskim i zagadnieniom dem ografii h istory cznej, nie jest to bow iem dotąd w ym óg realizow any w d ostatecznym stopniu.
W ażn ą rolę p rzy p isu je czynnikow i dem ograficznem u Z bigniew K u chowicz. N a p rzy k ła d w konkluzji rozw ażań o stan ie biologicznym lu d
1 W ypow iadając się na ten temat S. B o r o w s k i , O potr zebie badań nad p rze
szłością demograficzną Polski, „Przeszłość Dem ograficzna Polski 1967, t. 1, s. 3
pisał: „Procesy dem ograficzne b yły zaw sze wspóideterm inantą przemian gospodar czych, społecznych, politycznych i kulturalnych".
ności P olski2 stw ierd za o n złagodzenie działania n iek tó ry ch tzw. ham ul ców re p re sy jn y c h w d ru g iej połow ie XV III w., a g e n e ra ln ie pop raw ę stan u biologicznego. W p ły n ęło to w pew nym sto p n iu k orzystnie na sto sunki dem ograficzne. Przyrosit n a tu ra ln y nie był jed n a k duży z p o w o du w yso k iej w dalszym ciągu um ieralno ści niem ow ląt, um ieralności z pow odu o sp y i gruźlicy. Stw ierdza też istnien ie w spółzależności m ię dzy stan em gospodarki a stosunkam i ludnościow ym i. Ze stopniow ym od rab ian iem s tra t ludnościow ych doznanych w przeszłości n ależy jego zdaniem łączyć pow olny w zro st g o sp o d arczy w d ru g iej ,p o łow ie XV III w. P rzyśpieszenie tem pa w zro stu dem ograficznego i gospodarczeg o n a s tą piło dopiero w końcu tego w ieku, a wiięc było zibyt późno na w y ró w n an ie zaległości w tych dziedzinach. Polska została zd ystan so w an a przez pań stw a sąsiednie, co m iało bardzo pow ażne n astępstw a, m. in. polityczne. Było to m ianow icie jednym z w ażnych czynników , k tóre zaw ażyły n a p rzeb ieg u w y d a rz eń w ostatn im dziesięcioleciu XV III w. N ie k o rz y stn e w sum ie k ształto w an ie się Stosunków ludnościow ych po w inno być w ięc b ra n e pod uw agę w analizie (przyczyn u p ad k u Rzeczy pospolitej. U w zględnienie tego czy n n ik a m oże pogłębić rozum ienie i w łaściw ą in te rp re ta c ję p io c e s u dziejow ego.
W d ru g iej połow ie XV III i w XIX w. w trw ający m niezm iennie od stuleci p orządku rozw oju ludności n astą p iły b ardzo ipoważne zm iany, o k reśla n e m ianem rew olucji dem ograficznej lub m o d ern izacją dem o graficzną. Z jaw isko to jest różnie definiow ane, m. in. jak o d łu g o trw a ły proces w zm ożonego p rz y ro s tu n a tu ra ln e g o zap o czątk ow any ustan iem działania ham ulcó w ^rep resy jn ych rozw oju ludności, a zakończony w p ro w adzeniem ham ulców o c h a ra k te rz e prewencyjnym®. Do ham ulców re p resy jn y c h zalicza się klęski n ie u ro d z aju i głodu, e p id e m ie i w ojny, zaś ham ulce p rew e n cy jn e odnoszą się do liczby i rozkładu potom stw a w czasie, regulacji uro dzeń , o d raczan ia m ałżeństw i'tp. B ezpośrednią przyczyną rew olucji dem ograficznej b y ło załam anie się w ysokiego po ziomu um ieralności i jej ten d en cja spadkow a. Do jpośrednich n ależały p rzyczy n y tego przełom u, a więc: zanik epidem ii, u sta n ie głodów o raz w ojen, d łu g o trw ały ch i o szerokim zasięgu. Dalszym i pośrednim i p rz y czynam i były: p o stęp w m ed y cy n ie i higienie, w zro st liczby p e rso n e lu służby zdrow ia i szpitali, w iększa p ro d u k cja i leip&ze zao p atrzen ie w żyw ność.
2 Z. K u c h o w i c z , Z badań nad stanem bio logic znym sp o łeczeń stw a po lskie go
od schyłku XVI do końca XVIII wieku , Łódź 1972, s. 128— 135.
* S. B o r o w s k i , Emigracja i rów now aga społeczn a podcza s rewolu cji dem o graficznej w Europie Ś r o d k o w e j i w nie których krajach sąsiadu jących , „Przeszłość
W a rto przyto czyć podstaw ow e u stalenia d otyczące tych zagadnień w n ie k tó ry c h k rajach . W A nglii p rzy czy n y rew olucji dem ograf i czmej n a w a rstw ia ły ślę p i ze z dwa stulecia, a sam o zjaw isk o w y stą p iło sto sunkow o n ajw cześn iej, bo już w dru g iej p o ło w ie XV III w.4 W zw ią zku z tym na przełom ie w ieków p o w sta ły pow ażne napięcia społeczne z pow odu d y sp ro po rcji m iędzy przyrostem ludności a przy rostem śro dków jej u trzym ania. Przyw rócenie rów now agi dokonało się przez uprzem ysłow ienie, em ig rac ję zam orską i sp ad ek płodności. O bniżyła się przez to p resja dem ograficzna na ry n ek siły roboczej.
W w ielu k raja ch Europy Środkow ej hamuùoe re p re sy jn e zanikły d o p ie ro na przełom ie lat sześćdziesiąty ch i sied em d ziesiąty ch XIX w. Po w stały w ten siposób w arun k i do o bniżenia się poziom u um ieralności. T o w arzyszyła tem u w zm ożona ak ty w n o ść gospodarcza i u p rzem ysło w ie nie. P rzeprow adzone w tym czasie lub w cześniej reform y a g ra rn e s ta n o w iły silny bodziec dla p ro d u cen tó w rolnych i w rezultacie n astąp ił tak że w zrost p rod uk cji żyw ności.
Ja k ustalił Tadieusz Ładogórski, n a Ś ląsku w ysoki p rzy ro st n a tu ra l ny n astąp ił już w p ierw szej połow ie XIX w .5 G ospodarka i in sty tu c je społeczne znalazły się w ów czas po d przem ożnym w pływ em czynnika dem ograficznego. W poszczególnych reg io n ach było w ięcej ludności, aniżeli m ożna było w ów czesnych w aru n k ach racjo n aln ie zatrudnić, odpow iednio w yżyw ić i pom ieścić w mieszikaniach. Przy w olno p o stę p u jąc e j u rb an izacji i stosunkow o n ieliczn ej em ig racji szybko w z ra sta ła lilcziba m ieszkańców wsi i g w ałto w n ie w zm agały się p ro c e sy ich pro- letary zacji. Z najdow ało to w yraz m. in. w e w zroście liczby robotników w iejsk ich i po stęp ujący m ro zd ro b n ien iu gospodarstw , pogłębionym jesz cze w łączeniem części ziem w łościańskich do obszarów dw orskich. To stanow iło sp ołeczn ą po d staw ę ro sn ącej rad y k alizacji ludności w iejskiej, k tó ra w y ład o w ała się zw łaszcza w m ch a c h chłopskich W iosn y Ludów’. W konkluzji T. Ładogórski stw ierdza, że n a ra s ta ją c e na wsi ciśnienie dem ograficzne rad y k alizu jące i rew o lu cjo n izu jące maisty chłopsk ie było isto tną cechą rozw oju dem ograficznego tej epoki. W p ły w ało o n o na p rzem iany w stru k tu ra c h społecznych w si i rów nolegle p rze b ieg a ją ce refo rm y a g ra rn e .
W łaściw a doba m odernizacji dem ograficznej n astała na Ś ląsku do p ie ro o d p rzełom u lat sześćd ziesiąty ch i sied em dziesiątych XIX w.» k ie dy w spółczynnik zgonów spadł na trw ałe do poziom u 30%o i poniżej.
* Ibidem, s. 245—247.
5 T. Ł a d o g ó r s k i , Ludność, [w:] Historia Śląska, red. S. M i с h a 1 к i e-w i c z , t. 2, 1763— 1850, cz. 2, 1807— 1850, W roclae-w 1970, s. 84— 125; i d e m , Ludność
Śląska na prz eło mie dw óch epok, ibidem, t. 3, 1850— 1918, cz. 1, 1850— 1890, W roclaw
W zm agające się w te d y nadal ciśnienie dem ograficzne było ro zład ow y w ane przez rozw ój p rzem ysłu i urb an izację, rozw ój handlu i innych usług o raz em ig rac ję w g łąb N iem iec liub za ocean.
W y p o w ia d ają c się n a ben tem at S tanisław Borow ski stw ierdza, że reform y p rzep row adzon e na ziem iach p o lsk ich pod panow aniem p ru s kim w p ierw szej połow ie XIX w. zw iększyły pojem ność ludnościow ą w szystkich regionów , p rzyczyniły się do wzrostu, produkcji glo balnej i to w aro w ej żyw ności i społecznego podziału p ra c y 6. W dalszej k o n sekw encji sipowodowalo to zw iększony p rzy ro st n a tu ra ln y , a w p o łą czeniu z w ynikam i p rzesunięć m iędzy grupam i społecznym i — zw ięk szenie liczby ludności b ezrolnej. Cala ludność w iejsk a w y w ie ra ła silny n acisk na ów czesną s tru k tu rę a g ra rn ą p rzez w y su w an ie żądań w obec w łasn ych rodzin p o sia d a jąc y c h ziemię, przez staw ian ie po stu lató w o ch ara k te rz e społecznym i przez zw iększenie p o p y tu na ziem ię7. W re zultacie n astęp o w ało ro zd rab n ian ie gospodarstw . Em igracja .i u rb an iz a cja zm niejszyły n acisk dem ograficzny na stru k tu rę agrarn ą.
Przechodząc do zasygn alizo w ania ty c h kw estii w w aru n k ach K ró le stw a Polskiego trzeba w pierw szym rzędzie zw rócić uw agę na n a jb a r dziej e le m e n ta rn e czy nn ik i e g z y ste n cji ludności i jej rozw oju, czyli na p ro d u k cję globalną i tow arow ą żyw ności, a przed e w szystkim na poziom konsum pcji spożyw czej. Było to przedm iotem b ad ań T adeusza Sobczaka. W konkluzji szczegółow ych obliczeń stw ierd ził o n 8, że w p ie r w szej połow ie XIX w. w y ży w ienie ludności b y ło n iew y sta rcz a ją c e . P ro d u k cja była bow iem na takim poziom ie, że ledw o sta rc za ło na p o k o n y w anie pogran icza n ied o statk u . W y sta rcz y ł n a w e t częściow y nieurodzaj, by w k ra ju odczuw an o dotkliw y b rak żyw ności, a w rezultacie co n a j m niej ciężki przednów ek. W p o ró w n a n iu ze stan em w poprzednim stu leciu stan o w iło to jed n a k mimo w szystko pew ną popraw ę i p rzy b rak u epidem ii pow odow ało w zrost dem ograficzny. W p rz y ję te j przez T. Sob czaka skali poziom ów w y ży w ien ia — led w o d o stateczny, dostateczny, p ełn o w arto ścio w y i docelow y — w yżyw ienie, w o k resie K sięstw a W a r szaw skiego kształto w ało się m niej Więcej w połow ie w yży w ien ia dos tatecznego, w dziesięcioleciu przed reform ą uw łaszczeniow ą ok. 70% tego wyżywienia., w latach o siem d ziesiąty ch dochodziło praw ie do n o r my, a w o statnim dziesięcioleciu u biegłego w ieku przekroczy ło nieco poziom uzn any za d ostateczny. W id ać z tego, że p ra w ie cały przyro st
• S. B o r o w s k i , Stosunki agrarne na ziemiach polskich w ch o d zą c y c h w skł ad
R zeszy N iem ieck iej w latach 1870— 1914, [w:] Zarys historii gospodarstw a w iejsk ieg o w Polsce, t. 3, W arszaw a 1970, s. 86—90.
7 /6 idem, s. 115.
1 T. S o b c z a k , Przełom w konsu m pcji s p o ż y w c z e j w K rólestw ie Polskim w XIX wie ku, W arszaw a 1968, s. 253— 254.
konsum pcji spożyw czej d o ko n ał się w d ru g iej połow ie XIX w., a zw ięk szenie tem pa p rzy ro stu n astąp iło po reform ie uw łaszczeniow ej.
Ja k w tej sytiuacji p rzed staw iała się, n ajo g ó ln iej biorąc, sp raw a roz w oju dem ograficznego K rólestw a Polskiego? Naileży n a w stęp ie zau w a żyć, że w tej dziedzinie je s t jeszcze d alek o do u staleń, k tó re b y n ie w zbudzały p ow ażnych zastrzeżeń. Badania n ad u stalen iem p o dstaw o w ych faktów są bardzo zapóźnione. Dopóki n ie zostaną zapropo n ow an e dane pew niejsze, trzeba się z konieczności posługiw ać m ateriałam i ofi cjalnej, w ątpliw ej jakości staty sty k i. Z ostały o n e p rzed staw io n e w tab. 1. T a b e l a 1 Rozwój zaludnienia K rólestwa Polskiego w latach 1820— 1900
Zaludnienie 1820 1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890 1900
Ludność w min 3,5 4,0 4,5 4,8 4,8 5,8 7,0 8,2 9,7
W zrost w % 13,6 12,3 7,2 0,6 20,5 19,4 17,5 18,1
Ź r ó d ł o : S. S z u l c , W a r to ś ć m a te r ia łó w s ta t y s t y c z n y c h d o ty c z ą c y c h s ta n u lu d n o ś c i b. K r ó le s tw a P o ls k ie g o , W a r i z a w a 1920, i . 213.
M ożna na pew no m ieć p o w ażne w ątpliw ości do tego, czy w ielkość w skaźników w poszczególnych d ziesięcioleciach o dpow iada do kładnie w zrostow i rzeczyw istem u i czy isto tn ie w XIX w. liczba m ieszkańców K rólestw a P olskiego się p o tro iła 9. W sto p n iu trud ny m do o k re ś le n ia p rzy o becnym sta n ie b adań na w ysokość w sk aźn ik ó w w zrostu w pływ ało do- k ład n ie jsz e ujm ow anie sta n u zaludnienia. Choć liczb y ab so lu tn e, a w ięc i w skaźniki w zro stu m ogą być w przyszłości po d d an e korekcie, to roz k ład w ielkości w skaźników w -czasie w y d a je się dosyć znam ienny. C h o dzi tu o w y so k ie w skaźniki w zrostu w latach d w udziestych i trz y d z ie s tych, bardzo pow ażne załam anie w dw óch n a stę p n y c h dziesięcioleciach i po now n y w zro st o d lat sześćdziesiątych XIX w.
N iezm iernie c h a ra k te ry sty c z n e są rów nież d otychczasow e u stalen ia dotyczące różnic w rozw oju dem ograficznym poszczególnych części K rólestw a. Różnice te g e n e ra ln ie w y ra ż a ły się w w yższym tem pie w zrostu ludności w zachodnich w ojew ództw ach (guberniach), zw łasz cza w w oj. kaliskim i m azow ieckim , czyli p óźniejszej gub. w arszaw sk iej. Było to w ynikiem zarów no m igracji m iędzy regionalnej, ja k i w iększej na zachodzie K rólestw a pojem ności ludnościow ej. W szy stk ie dane w sk a zują także, że przez cały XIX w. tem p o p rzy ro stu ludności m iejskiej
• Np. analiza urzędow ej statystyki ~г początku XIX w. pozw oliła I. G i e y s z t o- r o w e j, W s t ą p do demogratil staro polskiej, W arszaw a 1976, s. 89 skorygow ać stan zaludnienia Królestw a Polskiego w 1820 r. z 3,5 do 4,6 min.
było w yższe niż ludności w iejsk iej. W latach 1810— 1827 lu dność m iast w zrosła o pon ad połow ę, w lata ch 1827— 1858 o trzecią część, a do lat dziew ięćdziesiątych uleg ła p o d w o je n iu 10. W tym czasie ludność wieij- ska zw ięk szała się odpow iedn io o 16, 15 i 77%. W liczbach ab so lu tn y ch p rzy ro st ludności w ie jsk ie j był je d n a k w ty m czaisie znacznie wyższy, nie m ów iąc o tym, że rów nież w w ie lu m niejszych m iastach część m ieszkańców zajm o w ała się rolnictw em .
Zm iany, k tó re się w XIX w. d ok o nały w sferze sto sunków d em o g ra ficznych K rólestw a Polskiego., wiyraźniej w idać w kszitałlow aniu się w spółczynników ru c h u n a tu ra ln e g o (tab. 2). ‘
T a b e l a 2
W spółczynnik ruchu naturalnego ludności w K rólestw ie Polskim w latach 1820— 1900
W spółczynnik 1821— 1830 1831— 1840 1841 — 1850 1851— 1860 1861— 1870 1871— 1890 1881— 1890 1891— 1900 Urodzeń 45,8« 46,8“ 42,4 42,5 44,0 41,3 40,3 41,1 Zgonów 30,3® 33,lb 33,8 38,5 29,6 27,5 25,9 25,5 Przyrostu nat. 15,5° 13,7b 8,6 4,0 14,4 13,8 14,4 15,6 a L a ta 1822— 1827. b O d 1832 r . Ź r ó d ł a : AGAD, RSKP, e y g n . 109# 110 i 111» I. G l e y u t o r o w a , W s tą p d o d e m o g r a fii s ta r o • p o ls k i e j, W arszaw a 1976, s . 67.
O w sp ó łczynn ikach ru ch u n a tu ra ln e g o m ożna by pow iedzieć to s a mo, co p o p rzedn io o liczbach s ta n u zadudnienia,, tzn. że są n iez b y t p e w nym przybliżeniem 1 że w p rzyszłości m ogą zostać po w ażn ie sk o ry g o w a ne. W każdym razie nie u leg a żad n ej w ątpliw ości, że' p rzy śp ieszen ie tem pa w zro stu dem ograficznego n astą p iło w y łącznie p rzez sp a d e k sto py zgonów. T rw ała ten d e n c ja spad k o w a w tej dziedzinie rozpoczęła się o d lat sześćdziesiątych XIX w. Pom yślnie k ształto w ał s ię też w spółczyn nik p rzy ro stu n a tu ra ln e g o w lata ch d w u d ziesty ch i trz y d z ie sty c h tego w ieku. W n astęp ny m d w ud ziesto leciu po raz o sta tn i u ja w n iły się w du żej skali ham ulce re p re sy jn e w ro zw o ju ludności.
J a k z kolei p rze d staw ia ły się zm iany w sto su n k ach społeczn ych i w stru k tu rz e a g ra rn e j w si K ró lestw a P olskiego w ciągu XIX w.? O tóż w szyscy badacze zgodnie p o d k reśla ją , że cechą c h a ra k te ry sty c z n ą sto sunków na wsi przed uw łasaczenio w ej b y ł sy ste m aty c zn y w zro st liczby ludności b ezrolnej. O cen ia się, że je j o d s e te k w śró d o g ó łu ludności
10 J. L e s k i e w i c z o w a , Stosunki gosp odarcze I społeczne w K s ię s tw ie War szaw skim I K ró les tw ie Polskim, [w:] Zarys historii g o spodarstw a w ie j s k ie g o w Polsce, t. 2, W arszaw a 1964, ». 322— 323.
ch łopskiej zw ięk szył się z 27 w k o ń cu lat d w u d ziesty ch do 40 w k o ń cu lat pięćd ziesiąty ch , a w liczbach a b so lu tn y c h m iała o n a w te d y o siąg nąć s ta n p o n a d 1,3 m in o só b 11. W tym sam ym o k re s ie o g ó ln y sta n po sia d a n ia ziem i przez chłopów k u rczy ł się n a sk u te k ek sp an sji fo lw ar ku, a ró w n ocześn ie żyw iołow o p rze b ieg a ł p ro c e s podziałów rodzinnych. U w łaszczenie nie p opraw iło s tru k tu ry a g ra rn e j c h a ra k te ry z u ją c e j 's i ę istnien iem w ielk iej liczby g o sp o d a rstw k arło w aty ch , niesam odziel? nych. P rzeciw nie, p o w stało w iele n o w y c h te g o ro d za ju gospo darstw . Zm iany w tej stru k tu rz e w n o w y ch w a ru n k a c h m iały skom pliko w an y c h a ra k te r, p o n iew aż u w a ru n k o w an e b y ty w ielom a czynnikam i. Je d n a k że w dokon ującym się p ro cesie rozw arstw ien ia p rze w aż a ją c a część gos p o d a rstw chłopskich b yła zagrożona spadk iem do n iższych kateg o rii o b szaro w ych , a części zag rażała całk o w ita u tra ta ziem i. O ile w ięc sam o uw łaszczen ie siln ie zm niejszyło ro zm iary ludności b ezrolnej, to w n a stę p n y c h dziesięcioleciach p o p rze d n ia te n d e n c ja p o n o w n ie się u jaw niła, choć na ogół w znacznie m n iejszej skali. N a po czątk u X X w. m iało być n a wsi ok. 18% ludności b e z ro ln e j12. ,
Po p rze d staw ie n iu w n a jo g ó ln iejszy ch z a ry sa c h p o d staw o w y ch fa któw z dziedziny rozw oju dem ograficznego i zm ian w stru k tu rz e sp o łeczno-gospodarczej w si n a le ż y w rócić do p y tań po staw io n y ch n a po czątk u n in iejszy ch rozw ażań. T ak w ięc w zasadzie w e w szy stk ich p ra cach, któ re d o ty czą zag ad n ień w iejsk ich tego o k resu , dużo uw agi p o św ięca się tak ż e problem om dem ograficznym . Chodzi je d n a k o to, że kw estie dem og raficzn e z je d n e j stro n y , a geneza i p rzeb ieg reform , zm iany w stru k tu rz e społecznej wsi i stru k tu rz e g o spodarstw z d ru g iej stro n y często stan o w ią zagadn ien ia n iejak o rów noległe, ty lk o w m a łym sto p n iu w zajem nie ze so b ą pow iązane, a w n ie k tó ry c h p rzy p a d k a c h zupełnie izolow ane.
W n ajw ięk szy m sto p n iu d o ty cz y to w łaśnie d ziałań zw iązanych z reform am i. Podnoszone są w te j kw estii dw a czynniki; k o n sek w en cje p o lityczn ej zależności o d zacofanej Rosji c arsk iej i eg o isty czn a p o s ta w a ziem iaństw a. C zynnik d em ograficzny p o jaw ia się ty lko p o śred n io w tedy, g d y n a d a je się duże znaczen ie tym zm ianom w stru k tu rz e lu d ności chło p skiej w o k re sie przeduw łaszczeniow ym , k ie d y pro w ad ziły do g w ałto w neg o w z ro stu liczebnego b ezrolnych. W z ro st ten b ył ,,czyn nikiem ro zsad zający m '' o d w e w n ątrz u stró j feu d aln y 13 i u łatw iający m p rze p ro w a d z en ie dalszych, g r u n t o w n i ejszych zm ian w sto su n k a c h w
iej-» Ib id em , s. 349—350.
i i к , G r o n l o w s k l , S to s u n k i agrarne w K ró le s tw ie P o lskim w la ta c h 1870— —1914, [w:] Z a rys h isto rii gospodarstw a..., t. 3, s. 37.
skich. N ato m iast o prócz czynników n a tu ry ekonom icznej, p olity czn ej bądź ideologicznej — e le m en ty m otyw acji d ecy d en tó w spośród ziem iań stw a i w ładz carsk ich — w p o w szechnym p rzek o n an iu na p rze p ro w a dzenie reform w ielki w pływ w y w ie ra ł naciisk w tym k ieru n k u ze stro ny chłopów . Na przy k ład H. B rodow ska pisze, że częściow e reform y w do b rac h rządow ych były ,,w ym uszone pod naciskiem skarg chłopów na w yzysk dzierżaw ców i pow szech neg o żądania o czy n szo w an ia"14. D ysku sje n a ten tem at w o rg an a c h u staw odaw czych nie p rzy n io sły żadnych w yników , ale w K rólestw ie ,,d o jrz e w a ły siły ruchu chłopskiego, g ro żące rew o lu cją i zm uszające rząd carski do ureg u lo w an ia stosunków wsi z d w o rem "15. W ty ch w a ru n k a ch w iadom ości o n iepokojach w G a licji przy śp ieszy ły w ydan ie ukazu czerw cow ego 1846 r. W n astęp n y ch lala ch zrozum ienie p o trzeb y ureg u lo w an ia sp ra w y chłopskiej w ynikało m. in. z tego, że „p o tęg u jące się n iezad o w o len ie i o p ó r wsi coraz b a r dziej u tru d n ia ły funkcjo n ow an ie pańszczy źn ian ego fo lw a rk u "16, a na o stateczn e decyzje o u w łaszczeniu duży w pływ w y w a rł ruch chłopski lat 1861— 186217.
W y d a je się, że przyczyn rosnąceg o o p o ru chłopskiego przeciw ist niejącym stosunkom i zm ianom p o d yk to w an y m in te rese m ziem iaństw a n ie sposób w pełni zrozum ieć bez uw zględnienia czynnika dem ograficz nego. N ależy sądzić, że n ależał on d o zespołu podstaw ow ych czynn i ków po w o d u jący ch w ielo stro n n e zm iany w tra d y c y jn y m układzie sto sunków w iejskich i p o staw ie chłopów . N a stro je n iezadow olenia i opór w w a ru n k a ch p o stę p u ją ce g o rozw arstw ien ia, rozdro bn ienia gosp od arstw i w zro stu liczby bezro lny ch rodziły sdę ze św iadom ości niepew ności losu g o sp o d arstw i zagrożenia p od staw e g zy sten cji. U bytek ziem i w po siad an iu chłopów w wyni'kiu ek sp an sji folw ark u nie jest w y starczającą przesłan k ą do w y tłu m aczenia zachodzących zmian. Bo chociaż w zrost zadudnienia nie był w ted y jeszcze zbyt w ysoki, to trzeba pam iętać O'itym, że do lat sześćdziesiąty ch istn iały niew ielkie możdiwości
rozładowjywa-14 H. B r o d o w s k a , Historia społeczn o-g ospodarc za chło pów pols kic h w za borz e ro syjskim , [w:J Historia chło pów polskich, red. S. I g n a r, t. 2, O kre s zabo rów, W arszawa 1972, s. 292. Zdaniem L e s k i e w i c z o w e j , op. cit., s. 329, w cza
sie pow stania listopadow ego nie uregulow ano spraw chłopskich, poniew aż „zbyt słaba okazała się lew ica sejmu pow stańczego i opór chłopski".
15 B r o d o w s k a , op. cit., s. 293. 16 L e s к i e w i с z o w a, op. cit., s. 330.
17 В r o d o w s k a, op. cit., s. 294. O gólną formułą związku m iędzy oporem chłopskim a reformami w yraziła J. L e s k i e w i c z o w a , Włościanie, [w:] Przemia n y społeczn e w K rólestw ie Polskim, red. W. K u l a , J. L e s k i e w i c z o w a , W roc
ław 1979, s. 71, pisząc, że m. in. w postaw ie w si w obec pow inności na rzecz folw ar ku „tkwiła geneza reform podejm ow anych na skalę pojedynczych m ajątków, donacji, dom eny państw ow ej, a w reszcie ca łeg o kraju".
nia w zględnego przelud n ienia na wsi. W zględne p rzeludnienie m usiało w ięc w rezu ltacie pow odow ać w zrost napięć i w pew nym sensie o d e g ra ło rolę czynnika m otorycznego p rzek ształceń społecznych i e k o n o m icznych.
Po uw łaszczeniu sy tu a c ja uległa zm ianie. C hociaż ob jaw y m o d ern i zacji dem ograficznej — trw ała ten d en cja spadkow a sto p y zgonów i w zrostow a p rzy ro stu n a tu ra ln e g o — w pełni się ujaw niły, to doszły no w e w ażne ele m en ty rzu tu jące na sy tu a c ję na wsi. P ostęp w ro lnic tw ie um ożliw iał in tensyw niejszą u p raw ę ziemi, w pew nych o k resach n astęp ow ał n aw et p rzy ro st ziemi w p o siad an iu chłopów , a rów nocześnie p o w stały m ożliw ości rozładow yw ania p rzelu d nien ia w si i tym sam ym zm niejszania nacisk u dem ograficznego na stru k tu rę a g ra rn ą w w y nik u urbanizacji i em ig racji z ag ran iczn ej18.
W lite ra tu rz e do tyczącej pro b lem aty k i sp ołeczno-gospodarczej wsi w idoczne są duże różnice w tra k to w a n iu czynnika dem ograficznego w o d n iesie n iu do Śląska i W ielkopolski — zw łaszcza w p racach T. Ła- dogórskiego i S. B orow skiego — o raz w odniesieniu do K rólestw a Pol skiego. W y n ik a to przed e w szystkim z d ob rego rozpoznania p ro b lem a tyki rozw oju dem ograficznego ziem poliskich pod, panow aniem pruskim , co z kolei było u łatw io n e ilstnienieim d o b rej lub b ardzo dobrej s ta ty s ty ki stanu i ru ch u n a tu ra ln e g o ludności. S y tu acja K rólestw a Polskiego pod tym w zględem jest diam etraln ie odm ienna i' d latego o sta tn io I. G ieysztorow a w y su nęła p o stu lat rewiziji i koreklty danych u rzę d o w ych, któ re nie o d p w iad ają obecnym w ym agan iom 19. P race tak ie zo sta ły p odjęte przez S ekcję D em ografii H istory cznej K om itetu N auk D em o g raficznych PA N 20. Pom yślne zak oń czenie tych prac, czyli u sta le n ie danych o stan ie i ruchu ludności racjo n aln ie uzasadnionych, może m ieć duże znaczenie dlla badań innych dziedzin życia sp o łeczn eg o i g ospo darczeg o w ubiegłym stuleciu, a głów nie dla p ro b lem atyki z a sy g n a li zow anej w tych rozw ażaniach.
U niw ersytet Łódzki
11 G r o n i o w s k i , op. cit., s. 35. 10 G i e y s z t o r o w a , op. cit., s. 66.
Ju lia n K. J a n c za k
LES PROBLÈMES DÉMOGRAPHIQUES DE LA POLOGNE CENTRALE A L'ËPOQUE DE LA LIQUIDATION DES RAPPORTS DOM ANIAUX
Dans le discours, on a abordé le problèm e de la réalisation d’une opinion, qu'on partage en général dans la pratique des recherches scientifiques, que l'exam en de typ es divers de la dépendance entre la population et l'économ ie est une tâche Importante de l'histoire et que les processus dém ographiques étalent fonction et en mêm e temps force m otrice des transformations économ iques et sociales. Car on constate que dans les travaux présentant la gen èse, le cours et les résultats des arrangements des rapports à la cam pagne au Royaume de P ologne au XIXème s. et dans d'autres travaux du dom aine des relations campagnardes, les conditionnem ents dém ographiques n'étaient pas pris en considération d’une façon satisfaisante. Cet état de ch oses résulte de la connaissance insuffisante du cours des processus démographiques à l ’éch elle du pays et plus encore à l'éch elle des régions particulières.
Il n'y a aucun doute qu'à l'époque de l'affranchissem ent av a it lieu l'accroisse m ent considérable de la population, plus grand qu'au siècle précédent, mais toujours inégal dans le temps. Dans les conditions où il y avait peu de possibilités de trouver un em ploi hors de l'agriculture, la m obilité de la population était presque nulle et la quantité de terre en p ossession des paysans diminuait systém atiquem ent en faveur des m étairies, c'était un facteur important m enant à l'ém iettem ent des ex p lo itations agricoles et à l'accroissem ent du nombre de la population sans terre. Par conséquent, cette situation était cause des troubles sociaux qui forçaient les proprié taires fonciers et les autorités d'état aux réformes. Après l'affranchissem ent, dans le développem ent de la population du Royaum e de Pologne se firent vcdr les tandances propres à la période de la révolution démographique a vec toutes les conséquences de ce phénom ène. La pression démographique sur la structure agraire était adoucie surtout par le s effets directs ou indirects d'ém igration de la population dans le s v ille s et à l'étranger.
