Biuletyn patrystyczny

Wincenty Myszor, Magdalena

Kamila Błaszczak, Andrzej

Obrycki, Tadeusz Kołosowski

Biuletyn patrystyczny

Collectanea Theologica 64/1, 87-96

B I U L E T Y N Y

I

R E C E N Z J E

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 64 (1 9 9 4 ) nr 1

BIULETYN PA TRY STYCZNY

Zaw artość: I. P U B L IK A C J E . 1. F o n tes C h ristian i. - 2. Ż y c ie i d z ia ła ln o ść św . Bernarda z C la irv a u x . - 3. H isto r ia sp o łe c z n a s ta r o ż y tn e g o R zy m u * .

1. P U B L I K A C J E 1. F o n tes C hristiani

O R IG E N E S : In L u c a m h o m ilia e, H o m ilie n zu m L u k a seva n g eliu m . Ü b e r se tz t und ein g eleitet v o n H erm a n J o s e f S i e b e n . F reib urg, B asel, W ien , B a r celo n a , R o m , N e w Y o r k ,

F o n te s C h ristia n i ( = F C 4 /1 -2 : 1 9 9 1 /1 9 9 2 , 535 p p ).

H o m ilie d o E w a n g elii w g . św . Ł u k a sz a O ry g y n esa n ie za c h o w a ły się w greck im orygin ale. P o z o sta ły ty lk o fra g m en ty p rzek a za n e w cy ta ta c h i k a te n a c h . C a ło ść d zieła , czy li 39 h o m ilii p rzetłu m a cz y ł n a ję z y k ła ciń sk i H iero n im . H o m ilie te n ie sta n o w ią g łó w n e g o d zieła eg z e g e ty c z n e g o O rygen esa, są je d n a k św ia d ec tw em je g o k azn od ziejsk iej d z ia ła ln o śc i i d u sz ­ p a stersk ie g o z a a n g a ż o w a n ia . H . J. S i e b e n, tłu m a cz i a u to r w stę p u p r z y g o to w a ł w y d a n ie b a rd zo p o ż y te c z n e d la stu d ió w n ad O ry g en esem . W e w stęp ie z refero w a ł o b e c n y stan w ied zy n a tem at O rygen esa, a z w ła szcza n a tem a t p o w sta n ia ty ch h o m ilii. W w ię k sz o śc i sw o ic h tw ierd zeń p o w o ła ł się n a o p in ię ta k ich z n a w c ó w O ry g en esa dzisiaj ja k P. N a u tin i H . C rou zel. C z ę sto referuje o d m ie n n o ść ich o p in ii n a ten tem a t. S i e b e n p rzed sta w ił w ięc k r ó tk o ( s .7 - 13) b io g ra fię O rygen esa, j e g o tw ó r c z o ść h o m ile ty c z n ą (s. 13-24), a zw ła szcza h o m ilie d o Ł u k a sza (2 5 -3 3 ). P o c z y n ił u w a g i n a te m a t s p o s o b u tłu m a czen ia p rzez H ie r o n im a (3 3 -4 6 ), n a tem a t p rzek a zu tek stu (4 7 -5 3 ). O trzy m a liśm y w ięc ty p o w y , sta n d a r d o w y w stęp , k tó r y w p o d o b n y m u k ła d z ie p o w ta rza się m niej w ięcej w e w szy stk ich to m a c h F o n tes C h ristia n i. T e k st łaciń sk i i z a c h o w a n e fragm enty greck ie p rzed ru k o w a ł S i e b e n za w y d a n ie m М а х а R a u era w G C S 4 9 , Berlin 1959, ale w y k o r z y sta ł ta k ż ew y d a n ie w S o u r c e s C h rétien n es 87. P aryż 1962. W ży cio ry sie O rygen esa S ieb en o d n o to w a ł p o g lą d N a u tin a , że p ierw szy p o b y t O rygen esa w C ezarei sp o w o d o w a n y b y ł w zra sta ją cą k rytyką je g o te o lo g ii ze stro n y o fic ja ln e g o K o śc io ła w A lek sa n d rii. P o d a ł tez p o g lą d C ro u zela , że p o b y t ten o z n a c z a ł ta k ż e p r ó b ę O rygen esa u n ik n ięc ia p rześla d o w a n ia u c z o n y c h z a cesarza K a rak alli. O ry g en es o p u śc ił o sta teczn ie A le k sa n d r ię w ed łu g C ro u cela w 2 3 3 , lu b w ed łu g N a u tin a 2 3 4 rok u . O ry g en es p ró cz stu d iu m t e o lo g ii słu ży ł także w d u szp a ster stw ie. S i e b e n p rzed sta w ił g o ja k o h o m ile tę . Z in form acji p r z y to c z o n y c h przez a u to r a o d b y w a ły się d w a rod zaje n a b o ż e ń stw , E u ch a ry stia i n a b o ż e ń st­ w o S ło w a B o ż e g o o d b y w a ło się ra n o , przed p ó jściem lu d zi d o p racy. P r a w d o p o d o b n ie r o z p o c z y n a ło się m o d litw ą , n a stęp n ie c z y ta n o fragm ent ze S ta r eg o T e sta m e n tu , zdaje się p o k o lei z danej k sięgi, b ez p o d z ia łu n a w yb ran e p ery k o p y . N a s tę p o w a ła h o m ilia , p oca łu n ek p o k o ju i m o d litw a k o ń c o w a . Z eb ran i d u c h o w n i w raz z b isk u p em za sia d a li w o k ó ł o łta rza , d ia k o n i p rzeb yw ali z lu d em p iln u ją c p o rzą d k u zeb ran ia. Z u w a g O ry g en esa w y n ik a , że słu ch a cz e n ie za w sze byli u w a żn i i zd y sc y p lin o w a n i. P rzem aw iający m ia ł w ręk u tek st biblijny. S tą d m o ż n a w yjaśn ić d łu g ie c y ta ty w h o m ilii. O rygen es p o słu g iw a ł się tek stem S ep tu a g in ty w ed łu g w łasnej redakcji. Jeśli c h o d z i o h o m ilie d o N o w e g o T e sta m e n tu , t o w ed łu g N a u tin a b y ły w y g ła sz a n e w cza sie n a b o ż e ń stw a eu ch a ry sty cz n e g o w n ied zielę, śr o d ę i p iątek. W n ied zielę b yły to trzy czytan ia: ze S ta r eg o T e sta m en tu , D z ie jó w A p o sto lsk ic h lu b L istó w o ra z z E w a n g elii. Z k r ó tk o śc i h o m ilii d o Ł u k a sza O rygen esa w y n ik a , że m u sia ły być w y g ła sz a n e w nied zielę, g d y h o m ile ta lic z y ł się z d łu g o ścią in n y ch c z y ta ń , a lb o w y g ła sz a ł je O ry g en es w śr o d ę i p ią te k w ieczo r em , w cza sie E u ch arystii, g d y nie c z y ta n o te k stó w ze S tarego T e sta m en tu , b ą d ź p o d c z a s p o r a n n e g o n a b o ż e ń stw a , g d zie h o m ilia m o g ła b y ć tym sam ym d łu ższa . N a u tin u sta lił c z a s w y g ła sz a n ia h o m ilii d o Ł u k a sza n a la ta 2 3 9 -2 4 1 . W ed łu g

F . F o u r n ier h o m ilie te z o s ta ły w y g ło sz o n e w la ta ch 2 3 3 -2 3 4 . T e n o sta tn i p o g lą d p o d z ie la tak że S i e b e n , g d y o d w o łu je się d o n o ta tk i E u ze b iu sza , że O ry g en es w y g ła sz a ł je przed u k o ń czen iem 6 0 ro k u ży cia . Jeśli uw agi N a u tin a są słu szn e, to O ry g en es w y g ła sz a ł sw e h o m ilie w n ied zielę, śr o d y i p ią tk i d o o c h r z c z o n y c h ch i^ eścijan . F o u r n ier je st jed n a k zd a n ia , że w y g ła sz a ł je p rzed e w sz y stk im d o k a te ch u m en ó w . S a m e h o m ilie zak ład ają treść, k tó r a m o ż e b y ć p r zezn a cz o n a ta k d la ch rześcijan ja k i k a te c h u m e n ó w .

S i e b e n p rzed sta w ił ta k ż e za g a d n ien ie w y b o r u h o m ilii. W ia d o m o że h o m ilie nie ob ejm u ją całej E w a n g elii Ł u k a sza . P ierw sze 33 h o m ilie o b ejm u ją Ł k 1-4,27 n ie b ez op u szcz eń tek stu . N ie d o ty c z ą Ł k 1,32-38; 2,3-7; 2 ,1 7 -2 0 . H o m ilie 3 4 -3 9 ob ejm u ją ty lk o w yb ran e fragm enty: Ł k 10,25-37; 12,58n; 1 7,33.20.21; 19,29-45; 2 0 ,2 7 -4 0 . Brak o sta te c z n e g o w y ja ś­ n ien ia d la te g o p ro b lem u . W y b o ru m ó g ł d o k o n a ć sam tłu m a c z H iero n im . M o g ły b y ć też w y g ło sz o n e p rzez O ry g en esa w c a ło ś c i, a w yb ran e d o p rzek a zu ręk o p iśm ien n iczeg o ty lk o n iek tó r e. W K o m e n ta rzu d a M a te u s za O ry g en es w s p o m in a ł, że n a p isa ł d w ie h o m ilie d o Ł k 15,3-7 i 14,1 2 -2 4 . T y m cza sem n ie m a ich w tym zb io rze. M a x R a u e r , w y d a w ca tek stu o r y g in a ln e g o d o sz e d ł d o p rzek o n a n ia , że w y b o r u d o k o n a n o b a rd zo w cze śn ie, a le sp raw ca jest n ie zn a n y . T łu m a c z e n ie H ie r o n im a p o w sta ło d la p o tr z e b d u c h o w y c h p o b o ż n y c h n iew iast: P a u li i E u sto ch iu m . M o ty w H ie r o n im a - ja k sugeruje S i e b e n - m ó g ł b y ć tak że in n y. H iero n im c h c ia ł b y ć m o ż e u k a za ć z a le ż n o ść K o m e n ta rza d o Ł u k a sza św . A m b r o ż e g o . P o d o b n ie u c z y n ił tłu m a c z ą c O D uchu ś w ię ty m D y d y m a , a b y u k a za ć z a le ż n o ść d zieła A m b r o ż e g o o tym sam ym tytule.

D la n a s c z y te ln ik ó w H o m ilii O rygen esa n ajw ażn iejsza je st jed n a k treść te o lo g ic z n a w y ja śn ień . S i e b e n w sk a zu je na d u c h o w o ść je g o p o u c z e ń . P o b o ż n o ś ć O rygen esa je st w y ra źn ie c h ry sto ce n try czn a . In n y m rysem ty ch H o m ilii je st m a r io lo g ia . W e w p ro w a d zen iu d o p o lsk ie g o tłu m a c z e n ia H o m ilii O ry g en esa (por. O R Y G E N E S , H o m ilie o E w an gelii św .

Ł u k a s z a , p rzek ła d i o p r a c o w a n ie St. К а 1 i n к о w s к i, P S P 36, W arszaw a 1986) ks.

S t a r o w i e y s k i o b sze rn ie p o tr a k to w a ł (s. 5-2 9 ) m a r io lo g ię O rygen esa ja k o d ok tryn ę. W a rto jed n a k p a m ię ta ć , żc m a o n a tak że w a rto ść d u c h o w ą d la p o b o ż n o śc i m aryjnej.

P ró cz ty ch p o d sta w o w y c h za g a d n ień d o k tr y n a ln y c h S i e b e n zw róci! u w a g ę n a ta k ie treści ty ch h o m ilii ja k k u lt Jan a C h rzciciela, a n io łó w , zn a czen ie c n ó t te o lo g ic z n y c h i m o ra ln y ch . K a ż d y z ty ch te m a tó w m o ż e b y ć p rzed m io tem o so b n e g o stu d iu m . P rzesz k o d ą w lek tu rze d zieł O ry g en esa dzisiaj m o ż e b y ć je d n a k je g o m e to d a aleg o ry czn a . P rzyzn ać trzeb a, że o d str a sz a n a w e t z a w o d o w y c h b ib listó w , k tó r zy ja k d o tą d lek cew a żą d o r o b e k m yśli p atrystyczn ej w eg zeg e zie. Z w y k ły m czy teln ik ie m d zieł O ry g en esa n a su w a się p rzyp u szczen ie, że p rzez a leg o rię m o ż n a z P ism a św . w y d o b y ć w sz y stk o , d o w o ln e te m a ty i treści. O rygen es nie ty lk o sto s o w a ł aleg o rię, a le za sta n a w ia ł się n ad nią teo rety czn ie, stw o r z y ł za sa d y alegorii (por.

O za sa d a c h IV .2 ). P rzed e w sz y stk im za k ła d a ł, że B ó g p rzem a w ia w P iśm ie św . n a różn e

sp o s o b y . N ie o d rzu ca ł sensu h isto ry czn eg o ja k to cza sa m i d zisiaj m u się zarzuca. B ó g p rz e m ó w ił ta k ż e p rzez sy m b o l i ob raz, k tó r y n a leży w ła śc iw ie o d c z y ta ć . Sw ojej interpretacji n ie a b so lu ty z o w a ł, n ie p o d a w a ł ja k o jed y n e j. C z ę sto zn a jd z iem y w je g o w y k ła d zie sło w a :,,ń y ć

m o ż e , j a k się w y d a je ”. N a d to ro zu m ia ł o d c z y ta n ie P ism a św . ja k o p ro ces i w ysiłek w ew n ętrzn y

c z ło w ie k a . L ek tu ra P ism a św . ściśle łą czy ła się i b y ła za le ż n a o d form acji d u ch ow ej czło w iek a . W y d a n ie d w u ję zy czn e H o m ilii O ry g en esa , o p a tr z o n e zn a k o m ity m i in d ek sa m i ter­ m in o lo g ii łaciń sk iej i greck iej, in d ek sem : rzec zo w y m , b ib lijn ym i o so b o w y m , n a jn o w szą b ib lio g r a fią , m o ż e się p rzy słu ż y ć tak że c e lo m n a u k o w y m . O b y się g n ę li p o nią także b ibliści.

J O H A N N E S C H R Y S O S T O M O S , C a te c h e se s b a p tism a le s, T aufkatech esen , ü b ersetzt u n d ein g eleitet v o n R ein er K a c z y ń s k i F reib urg, B a sel, W ien , B a rcelo n a , R o m a , N e w Y ork : H erd er. F o n tes C h ristia n i 6 /1 -2 , 1992, 520pp.

E d ycja tek stu k a te ch ez ch rzcieln y ch Jan a C h r y z o sto m a w serii F on tes C h ristia n i sta n o w i p rzed ru k w y d a n ia z S o u rces C h rétien n es to m u 50 b is i 366. O d w o łu ją c się jed n a k d o d w u to m ó w i n a jn o w sz y c h o p r a c o w a ń sta n o w i p o d su m o w a n ie b a d a ń n ad tym zb io rem d zieł Jana C h r y z o s to m a , k tó r e w ła śc iw ie w n a sz y m w iek u z o s ta ły o d k r y te i szerzej u d o stę p n io n e b a d a n io m . W ed ycji tek stu o r y g in a ln e g o , a ta k ż e w tłu m a czen iu n iem ieck im , k tóre m u to w a rzy sz y K a c z y ń s k i p o d a je w ięcej in form acji z o b e c n e g o sta n u badań n iż p o d a w a ły to w ty m m iejscu in n e to m y serii. C z ę sto o d w o łu je się d o u sta leń sw o ic h p o p rzed n ik ó w , to jest A . W a g n era , A . P ié d a g n e la i L. D o u tr e le a u . P o lsk i p rzek ła d ks. W . K a n i w y k o r z y sta ł ty lk o to m o p r a c o w a n y p rzez W a g n era (por. S a k ra m e n ty w ia ry . K r a k ó w 1970, s. 140-205).

Jan C h r y z o s to m w y g ła sz a ł k a te ch ezy w A n tio c h ii ja k o prezbiter. W ty m sa m y m o k resie d o k a n d y d a tó w d o ch rztu w y g ła sz a ł k a te ch ezy ta k ż e in n y prezbiter, p rzyjaciel Jana, T e o d o r , p ó źn iejszy b isk u p M o p su e stii. K a c z y ń s k i o p o w ia d a się za p rzy p u szc zen iem , że ci dwaj w y g ła sz a li k a te ch ezy w ró ż n y c h la ta ch . Jeśli c h o d z i o Jana C h r y z o sto m a to p rzy p u szcza się, że pierw szą k a te ch ezę (w u k ła d z ie w y d a n ia i tłum aczen ia!) w y g ło sił w 387 roku. B y ło to p o u c z e n ie zw y k łe, dla o g ó łu w iern y ch , w śró d k tó r y ch byli ta k ż e k a te ch u m en i. Jest to w ięc k a te ch eza ch rzcieln a w szerszym zn a czen iu . K a te c h e z ę jed n a k Jan w y g ło sił w W ielk ą Środ ę, a w ięc w ok resie b ezp o śr e d n ie g o p r z y g o to w a n ia się k a te c h u m e n ó w d o ch rztu . Stąd w iele w niej w niej u w a g zw ią za n y ch z ty m w yd arzen iem . W y ja śn ia ł, c o zn a czy b y ć o ch rzcz o n y m i w ierzącym . O sa m y ch sa k ra m en ta ch nie m ó w i w iele. P rzestrzega je d n a k p rzed n a w ro tem d o p o g a ń stw a .

C ztery n a stęp n e k a te c h e z y w y g ło sił C h r y z o sto m w 388 r o k u i t o d la całej gm iny ch rześcijańsk iej, p ierw sze trzy d la k a te c h u m e n ó w , a czw a r tą ta k ż e d la o g ó łu ch rześcijan. I tym razem w y ja śn ia w ięcej w zw ią z k u z litu rgią. W y ja śn ia , co zn a czą z o b o w ią z a n ia ch rzcieln e. K o lejn e siedem k ate ch ez Jan C h r y z o sto m w y g ło sił w cza sie m ięd zy 389 a 397 ro k iem . T y lk o d w ie p ierw sze z tej gru p y z w ią za n e są w p ro st z p r z y g o to w a n ie m d o ch rztu . T rzecia z o sta ła w y g ło sz o n a n a W ie lk a n o c i ty lk o z tej racji zaw iera p ew n e n a w ią za n ie d o w y d a rzeń , to jest a lu zje d o sa k ra m en tó w inicjacji.

K a c z y ń s k i streszcza w e w stę p ie treść p o sz c z e g ó ln y c h k a te ch ez. W dalszej części w stęp u p rzed sta w ia ch rześcija ń sk ą inicjację w A n tio c h ii w cza sa ch Jan a C h r y z o sto m a . T e g o rod zaju p o u c z e n ia n ie o d zw iercied la ją je d n a k z c a łą d o k ła d n o śc ią w szy stk ich p rzy g o to w a ń . P rzed e w szy stk im w iele sp raw o c z y w isty c h b y ło d la ó w cze sn y ch słu ch a cz y zro zu m ia ły ch . Jan C h r y z o sto m nie w yjaśn ił p rzed e w szy stk im p raw d w iary za w a rty ch w C red o , c o b y ło zw y k le p rzed m io tem k ate ch ezy ch rzcieln ej. K a c z y ń s k i w yjaśn ił to id ą c za su g estią W egn era, że Jan ja k o p rezb iter nie c h cia ł w c h o d z ić w k o m p eten cje b isk u p a. S a m y ch o b r z ę d ó w sak ra m en ­ ta ln y c h nie w yjaśn iał w e d łu g ich k o lejn o ści, stąd rod zą się tru d n o ści w d o k ła d n y m ich o d tw o r z e n iu . K a te c h e z y p o w ie lk a n o c n e n ie m ają ściśle m y sta g o g ic z n e g o zn a czen ia , ja k to p o św ia d cza ją k ate ch ezy C yryla J e r o z o lim sk ie g o a lb o A m b r o ż e g o . U Jan a C h r y z o sto m a są to raczej o g ó ln e p o u c z e n ia o z o b o w ią z a n ia c h m o ra ln y ch , k tó r e n o w o o c h r z c z e n i zaciągn ęli w o b e c B oga.

W p o u c z e n ia c h ty ch m o ż e m y je d n a k o d c z y ta ć g łó w n e z a ło ż e n ia te o lo g ii sak ram en talnej. C h rześcijań sk a inicjacja w ó w c z a s n ie b y ła ty lk o celebracją trzech p o d sta w o w y c h sak ram en ­ tów : ch rztu , b ierzm o w a n ia i E u ch arystii. L itu rgię p o p rzed za ł c z ę sto w ielo letn i ok res p r z y g o to w a n ia . O sta tn ia faza p rzy p a d a ła na o k res W ielk ieg o P o stu . Jan C h r y z o sto m często w sk a z y w a ł n a p a sc h a ln y a sp ek t te o lo g ii sak ram en tów : o d sy m b o lik i w yjścia z n iew o li egip sk iej p o w y d a rzen ia z b a w cze C h ry stu sa i ży cie K o śc io ła . N ie w szy stk ie g m in y chrześcijań ­ sk ie sto so w a ły w ó w c z a s n a m a szcze n ie p o ch rzcieln e, n a m a szcze n ie b ierzm o w a n ia . W yd aje się, że K o ś c ió ł w A n tio c h ii je sz c z e nie s to s o w a ł teg o sak ram en tu . Jan C h r y z o sto m p o u c z a ł w ięc o ch rzcie i E u ch arystii. Jeśli m ó w ił o p ieczęci, to zdaje się, m iał n a m yśli sak ram en t chrztu. P o z a tym ch rzest u n ie g o n o si c a ły szereg in n y ch o k r e ś l e ń : .k ą p ie lo d r o d z e n ia " ,,,ośw iecen ie" ,

„ o b rz e z a n ie " , „ k r z y ż " , „za n u rzen ie" . K a ż d e z tych o k reśleń za w iera n ie c o in n y a sp ek t treści.

S z e r o k o m ó w ił o sk u tk a ch sa k ra m en tó w .

N ie m ie c k ie tłu m a czen ie K a c z y ń s k i o p a tr z y ł w y b ra n y m i u w a g a m i k o m en ta rza w sk a z u ją c ró w n ież n a ró żn e w ersje tek stu . B ib lio g ra fia źró d eł i o p r a c o w a ń w szy stk ich d zieł Jan a C h r y z o sto m a o ra z in d ek sy w ed łu g sta n d a rd u s to s o w a n e g o w tej serii, za m y k a ją tę p o ż y te c z n ą nie ty lk o d la p a tr o lo g ó w k sią żk ę, k tó r y m d o sta r c z a tek stu ź r ó d ło w e g o d o d a lszy c h stu d ió w , ale ta k ż e w sz y stk im , k tó r zy in teresu ją się litu rgią i k ate ch u m en a tem (n e o k a tech u m en a tem !) d aje n o w e i o ż y w c z e inspiracje.

C Y R I L L V O N J E R U S A L E M , M y sta g ic a e ca tech eses. M y sta g o g isc h e K a tec h e sen , ü b ersetzt und ein g eleitet v o n G e o r g R ö w e k a m p , F on tes C h ristia n i 7, F reib u rg ... H erder

1992, 197pp.

W k o lejn y m sió d m y m to m ie F o n tes C h ristia n i G . R ö w e k a m p d o k o n a ł p u b lik acji g reck ieg o tek stu k ate ch ez m y sta g o g ic z n y c h C yryla J e r o z o lim sk ie g o , n ie m ie c k ie g o tłu m a cze­ n ia o ra z o p r a c o w a n ia c a ło śc i w e d łu g sta n d a rd u s to s o w a n e g o w tej serii. G reck i tekst z a d n o ta cja m i filo z o fic z n y m i p o d a ł za w y d a n ie m w S o u rces C h rétien n es (w yd . A . P iéd a g n el, to m 126, 1966). N a u w a g ę za słu g u je o b sze rn y w stęp (s.1 -9 1 ). D la p o lsk ie g o czy teln ik a ,

p a tr o lo g a i h isto ry k a liturgii o d n o tu jm y n ajw ażn iejsze u sta len ia R ö w en k a m p a . P ierw sze za g a d n ien ie to k w estia a u to r stw a k ate ch ez m y sta g o g ic z n y c h . P ierw sze o sie m n a śc ie k atech ez razem z p r o k a te ch ezą są n iew ą tp liw ie a u to r stw a C yryla J e r o z o lim sk ie g o . W y g ło sił je ja k o b isk u p w 348 lu b 3 5 0 rok u . A u to r stw o n a stęp n y ch , o w y c h p ięciu m y sta g o g ic z n y c h o d X V I w iek u z racji ro żn y ch d a n y ch w ręk o p isa ch o ra z in n y ch o k o lic z n o śc i p od d a je się w w ą tp ­ liw o ść . P rzypisuje się je n a stęp cy C yryla J a n o w i. R ö w e n k a m p zebrał p o d sta w o w e a rg u m en ty za i p rzeciw a u to r stw u C yryla. W h istorii tek stu d o p ie r o o d VI w iek u w y m ien ia się k a te ch ezy razem ja k o c a ło ść . P rzeciw a u to r stw u C yryla p rzem aw iają w zg lęd y w ew n ętrzn e, a w ięc d a n e o litu rgii, te o lo g ia , zw ła szcza te o lo g ia ch rzcieln a. S zczeg ó ln ie w a żn y w yd aje się a rgu m en t w sk a z u ją cy na zw ią zek tej te o lo g ii z m y ślą O ry g en esa . W ia d o m o , że Jan J ero zo lim sk i n a stęp ca C yryla b y ł zw o le n n ik ie m O ry g en esa ja k o m nich. W śród a rg u m en tó w za a u to r stw em C yryla p rz y p o m in a się najczęściej p rzek a zy r ę k o p iśm ien n e, c h o c ia ż p ojaw iają się ręk o p isy z im ie n iem Jana, a lb o z o b y d w u im io n a m i. M o g ło to o z n a c z a ć , że Jan w y g ło sił k a te ch ezy w ed łu g p o m y słu C yryla. K a te c h e z y C yryla b yły ty lk o szk ica m i, zap isam i ste n o g r a fó w , k tó r e Jan o p r a c o w a ł. W K a tech ezie 18,33 zn ajdu jem y notatk ę: „ P o ś w ię ty m ,

zb a w c z y m dniu P a sc h y , j u ż o d p o n ie d zia łk u b ę d zie c ie co d zien n ie c h o d zić p o M s z y do św ię te g o m iejsca zm a r tw y c h w sta n ia , b y ta m z a w o lą B o ż ą p o słu c h a ć je s z c z e d a lszy c h k a te c h e z " ( p o t., tł.

W . K a n ia . P SP 9. 1973, s. 2 9 8 ). C yryl z a p o w ia d a ł w ięc p ięć k a te ch ez, o chrzcie d w ie, 0 n a m a szcze n iu je d n ą . O tajem n icy o łta rza czy li o E u ch a ry stii je d n ą oraz k atech ezę ,j a k

w p r z y s z ło ś c i za c h o w a ć p o s ta w ę w czyn a ch i słow ach " . Jed n a k to o sta tn ie stw ierd zen ie nie

zg a d za się z treścią o statn iej p iątej k ate ch ezy , k tóra p o d o b n ie ja k czw a r ta jest o E u ch arystii. Jest to jed n a k ty lk o je d n a z w ielu tru d n o ści. C yryl m ó g ł w y g ło sić k ate ch ezy m y sta g o g ic z n e , a Jan n a p isa ł je sz c z e inne o tej sam ej treści, tym bardziej że p ro g ra m k a tech ez m y sta g o g ic z ­ n y ch b y ł m niej w ięcej u sta lo n y i o d p o w ia d a ł treścio m , ja k ie w J ero zo lim ie g ło sz o n o w drugiej p o ło w ie IV w iek u . P rzytaczając te i inne d o w o d y R ö w e n k a m p p rzy całej z ło ż o n o ś c i p ro b lem u 1 b rak u rozstrzygających d o w o d ó w , o p o w ia d a się za a u to r stw e m ty ch k ate ch ez ja k o k atech ez Jan a J ero zo lim sk ieg o .

W dalszej części w stęp u R ö w e n k a m p p rzed sta w ił c a ło ś ć chrześcijańskiej inicjacji w J ero zo lim ie. T a część w stęp u będ zie sz c z e g ó ln ie p o ż y te c z n a d la h isto r y k ó w liturgii oraz ch rześcija ń sk ich a r c h e o lo g ó w .

Z szeregu za g a d n ień te o lo g ic z n y c h w stęp u w zg lęd n ia ty lk o w y b ra n ą tem a ty k ę, a w ięc zw ią zek z so te r io lo g ią n au k i o sa k ra m en ta ch , p rzede w sz y stk im ch rztu , op isu je d u c h o w o ść ch rześcijańsk ą w zw ią zk u z ch rztem . D la h isto ry k a te o lo g ii c e n n e b ęd ą in form acje o J e r o z o li­ m ie, ja k o p ew n y m cen tru m te o lo g ic z n y m p o d k o n iec IV w iek u . Jest to o tyle w ażn e, że w łaśn ie w tym w iek u d o J ero zo lim y p rzyb yw a co ra z w ięcej p ielg rzy m ó w , k tó r zy n a stęp n ie p rzen o szą w iele w z o r ó w litu rg icz n y c h i te o lo g ic z n y c h d o in n y ch o śr o d k ó w . C iek a w e są uw agi R ö w e n k a m p a o zw ią zk u w alk i K o śc io ła z w id o w isk a m i teatraln ym i, a rozw ojem litu rgii, jej w id o w isk o w o śc i. N a su w a ją się jed n a k p ew n e p ro b lem y . Jeśli w IV w ie k u n a leża ło ta k d o k ła d n ie i sta le w yjaśn iać litu rgię, to u d zia ł w iern y ch ju ż n ie b y ł tak sp o n ta n iczn y i g łę b o k i, a sta n św ia d o m o śc i religijnej w iern ych b y ł p rzed m io tem trosk i d u szp a ster zy ,

T o m zam yk ają: sta ra n n ie w yb ran a b ib lio g r a fia źró d eł i o p ra co w a ń , indeksy: b iblijny, o so b o w y , p o ję ć g reck ich i rzec zo w y . Praca n iew ą tp liw ie p o d k a żd y m w zg lęd em p o ży teczn a .

D id a ch e, Z w ö lf-A p o s te l-L e h re , ü b ersetzt und ein g e le ite t v o n G e o r g S c h ö l l g e n : T ra d itio A p o s to łk a , A p o sto lisc h e Ü berlieferu n g H ip p o litu s. ü b ersetzt u n d ein g eleitet v o n

W ilh elm G e e r l i n g s , F o n tes C h ristia n i 1. F reib urg... H erd er 1991, 358 pp.

T o m z ed ycją i tłu m a czen iem D id a ch e i T ra d y c ji A p o s to lsk ie j H ip o lita otw iera d w u języ czn ą serię F o n te s· C h ristian i. T o m y jed n a k w y c h o d z ą nieregu larn ie, n ie w ed łu g n um eracji za p la n o w a n ej. (T o m y F C 2,1 -2 z k o m e n ta rze m O ry g en esa d o L istu d o R zy m ia n ju ż się u k a za ły , a le brak k o n ty n u a cji, o m ó w im y je c a ło ś c io w o ). D w u a u to r ó w p r z y g o to w a ło te w a żn e źr ó d ło w e tek sty . G . S c h ö l l g e n w p ro w a d za n ajp ierw o g ó ln ie d o p ism pierw szych trzech w ie k ó w , k tó r e to p ism a m o g ą u c h o d z ić za św ia d ec tw a p o c z ą tk ó w p raw a k o śc ie ln e g o . P ró cz D id a c h e i T ra d y c ji A p o s to lsk ie j d o tej gru p y p ism n a leżą syryjsk ie D id a sk a lia , A p o s to lsk i

P o rzą d e k K o ś c ie ln y , czy li T ra d y c ja A p o s to ls k a z k o ń c a III lu b p o c z ą tk u IV w iek u . W e

w p ro w a d zen iu d o D id a ch e p rzed sta w ił ta k ie za g a d n ien ia ja k k w estię ty tu łu tek stu , treść d zieła i p o sz c z e g ó ln e w y ró żn ia ją ce się p ro b lem y . W kw estii „d w u d r ó g ” S с h ö 11 g e n p rzed staw ił p o g lą d w ię k sz o śc i u cz o n y c h , to zn a czy , że w y w o d z i się ten m o ty w z z a g in io n e g o traktatu

N a u k i o dw u d rogach się g a ją ceg o tradycji ży d o w sk iej. N a ż y d o w sk ie p o c h o d z e n ie m o ty w u ,

a n a w et treści w skazuje brak isto tn y c h e le m e n tó w ch rześcijańsk ich , a w ięc p o sta c i Jezusa C h ry stu sa , je g o śm ierci i z m a rtw y ch w sta n ia . Z a p ew n e o w a ch rześcija ń sk a w ersja m a sw e S it:

im L eb en w p r z y g o to w y w a n iu d o ch rztu p o g a n , g d y w y k o r z y sty w a n o p o d o b n y sp o só b

p r z y g o to w y w a n ia p r o z e litó w ży d o w sk ic h .

N a s tę p n ie o m a w ia in form acje D id a c h e na tem at liturgii ch rztu i E u ch arystii. E u ch arystia sta n o w i k o lejn y p ro b lem te g o u tw o ru . R o z d z ia ły 9 i 10 n a leżą d o najtru d n iejszych fra g m e n tó w w interpretacji. S ą to m o d litw y d zięk czy n n e w k o le jn o śc i, c o je st b a rd zo w ażn ym elem en te m p ro b lem u , z a k ielich (9 ,2 ), z a chleb ła m a n y (9 ,3 ) i na k o n ie c w ieczerzy o g ó ln e d zięk czy n ien ie (1 0 ,2 -6 ). M o d litw y te nie zo sta ły n a p isa n e p rzez a u to r a D id a c h e . Są przek azem litu rg icz n y m , k tó r y sw ym p o c z ą tk ie m sięga ż y d o w sk ic h m o d litw d z ięk czy n n y ch . M o d litw y te ty lk o w szerszym zn a czen iu m o ż n a za liczy ć d o m o d litw eu ch a ry sty cz n y c h , brak w n ich słó w u sta n o w ie n ia eu ch arystii i o d n ie sie n ia d o m ęki i śm ierci Jezusa. W stęp S c h ó l l g e n a z a w iera ca ły szereg teg o rod zaju k w estii. P o zw a la ją o n e n a o g ó ln ie jsz y w n io se k , że D id a c h e m im o b ad ań w ielu lat zaw iera jeszc ze sp o r o za g a d ek . E dycja te k stu g reck ieg o z o sta ła op arta n a za sa d z ie e d itio m in or, czyli w ed łu g recenzji je d n e g o tek stu i id zie za w y d a n ie m w S ou rces

C h rétien n es (W . R o rd o rf, A . T uilier, t. 2 48. P aryż 1973). P o d a je je d n a k w aparacie

k ry ty czn y m inne lekcje, a w k o m e n ta r z u o b ja śn ien ia rzeczow e.

W . G e e r l i n a g e p r z y g o to w a ł p u b lik ację T ra d y c ji A p o s to lsk ie j H ip o lita . T u rów n ież p o jaw iają się tru d n o ści z red ak cją tek stu . U tw ó r n ie za c h o w a ł się w greckim o rygin ale. Z o sta ł o d z y sk a n y o sta te c z n ie p o stu d ia ch E. Sch w artza i R . H . C o n n o lle y e g o . A u to r stw o H ip o lita p rzy jm o w a n e p rzez część b a d a czy n ie zn ajdu je u zn a n ia w śród w ielu w sp ó łc z e sn y c h i p o zo sta je n a d a l spraw ą otw a rtą . R ó w n ie ż ty tu ł d zieła A p o s to lik e p a r a d o s is je s t nam z n a n y z zew n ątrz, ze sp isu d zieł u m ie sz c z o n e g o n a rzeźbie sie d z ą c e g o n au czy ciela lub filo z o fa , k tó r y to sp is łączy się z H ip o lite m R z y m sk im , c h o ć ró w n ież w sp o s ó b n ieo czy w isty . W ew n ętrzn e zw ią zk i utw oru z in n y m i d ziełam i H ip o lita n ie są ró w n ież je d n o z n a c z n e . T e k st je st p o św ia d c z o n y p rzez wersje orien ta ln e , k o p ty jsk ą , syryjską, ara b sk ą i etio p sk ą . N ajb liżej o ry g in a łu w yd aje się być k o p ty jsk a . Ł a c iń sk a redakcja sięg a V w iek u , c o p o z w a la p rzy p u szc za ć, że tłu m a czen ie m o g ło p o w sta ć w IV w iek u . P ew n ą p o m o c ą m o g ą słu ży ć u tw o ry , w k tó ry ch w y k o r z y sta n o tekst T radycji. Są to: 3 8 k a n o n ó w H ip o lita z p o c z ą tk u IV w iek u z E g ip tu , K o n s ty tu c je A p o sto lsk ie z Syrii, T esta m en tu m D o m in i. N a b a zie d w u ła ciń sk ich p r zek a zó w B o tte p rzed staw ił w u k ład zie sy n o p ty czn y m w y d a n ie w w ię k sz o śc i tek stu ła c iń sk ie g o w S o u rces C h rétien n es i ta w ersja stała się p o d sta w ą w y d a n ia w F o n te s C hristiani.

W ażn iejsze d la c zy teln ik a n ie -p a tr o lo g a b ęd ą in form acje o treści d zieła o ra z zw ią za n e z tym p rob lem y. W ed łu g G e e r l i n g s a treść d zieła d o ty c z y trzech za k resó w . C h od zi o stru k turę K o śc io ła , litu rgię sa k ra m en tó w ch rztu i E u ch arystii o ra z u sta leń K o śc io ła 0 u czta ch k o ście ln y ch , cza sie m o d litw y , b ło g o sła w ie ń stw a c h i d y sc y p lin ie kleru. P rzyczyną p o w sta n ia u staleń b yły n ie p r a w id ło w o śc i i b łęd y. Jed n ak in fo r m a cje o treści w szczeg ó ła ch ró żn ią się w p o sz c z e g ó ln y c h w ersjach tek stu ła c iń sk ie g o ja k i o rien ta ln y c h . Z w iązki p o sz c z e g ó ln y c h u rzęd ó w k o śc ie ln y c h w takiej relacji źród łow ej u k a za ł G e e r 1 i n g s w o d p o w ie d n im w yk resie (p o r . s. 176). P o d o b n ie p rzed sta w ił k ate ch u m en a t (s. 183) i ryt ch rzcieln y (s. 196). T ra d ycja A p o s to ls k a ja k o u tw ó r o ten d e n c ja ch -k o n serw a ty w n y ch ukazuje o b ra z K o śc io ła o k o ło rok u 200. Z d a n y ch ty ch w y n ik a , że ju ż w ó w c z a s k sz ta łto w a ł się p o d zia ł w iern ych na d w ie g ru p y, kler i lud. W yraźn ie zo s ta ły z a ry so w a n e k o m p eten cje b isk u p a 1 zak res je g o w ła d zy , nie b ez w p ły w u m o d e lu a rcy k a p ła n a ze S ta r eg o T e sta m en tu . R ó w n ież za g a d n ien ia sp o łec zn e w śró d chrześcijan u leg ły stab ilizacji. W p ra w d zie ch rześcijanie nadal sta n o w ią m ałą grupę ludzi o d d z ie lo n y c h o d reszty sp o łe c z e ń stw a przez n iech ęć i w ro g o ść. S am i jed n a k m ają ju ż sw o je p ro b lem y , zw ła sz c z a z p rzy jm o w a n iem k a n d y d a tó w d o chrztu, k tó r zy m uszą p rzek raczać o w ą p rzep a ść d zielą cą ch rześcijan o d sp o łe c z e ń stw a C esarstw a. W tym zak resie m o żn a ro zu m ieć ry g o ry sty c zn e ro zw ią za n ia w p rzep isach d o ty c zą cy ch k a te c h u m e n ó w . T ra d y c ja A p o s to lsk a d o w o d z i je d n o c z e śn ie , ja k d a lece ch rześcijanie trw ali je sz c z e w w ew n ętrzn ym św ie cie p o g a ń sk ie g o d u ch a. W sk azu ją na to r o z b u d o w a n a d e m o n o lo ­ g ia , eg z o r c y z m y , chrzest ro zu m ia n y ja k o w y z w o le n ie o d sza ta n a i o d d z ie le n ie o d św iata. Tak w ięc z w y d a n ia i o p r a c o w a n ia teg o u tw o ru m o ż e sk o rz y sta ć nie ty lk o p a tr o lo g , litu rgista czy p ra w n ik , ale tak że h isto ry k K o śc io ła , d u szp a ster stw a i d u c h o w o śc i. W y d a n iu tek stu to w a rzy sz y d o b re tłu m a czen ie n iem ie ck ie . W w yjaśn ian iach rzec zo w y ch a u to r o d sy ła najczęściej d o literatury p rzed m io tu . C a ło ść k o ń czą b ib lio g r a fia i in d ek sy.

A U G U S T I N U S , D e u tilita te creden di. Ü b er den N u tze n d es G lau ben s, ü b ersetzt und ein g eleitet A . H o f f m a n , F o n tes C h ristia n i 9 , F reib u rg ... H erd er 1992, 220 pp.

T o m zaw iera w c z e sn e d z ie ło A u g u sty n a ze zb io ru p ism a n ty m a n ich ejsk ich . P o w sta ło m ięd zy p o c z ą tk ie m 391 ro k u a sierp niem 392. D z ie ło A u g u sty n za d e d y k o w a ł H o n o r a tu so w i, p rzy ja cielo w i z c z a só w stu d ió w , m a n ic h e jczy k o w i. P ism o m a ch arak ter p ro trep ty c zn y , to z n a czy n a k ła n ia ją cy H o n o r a tu sa d o przyjęcia ch rześcija ń stw a . Z aw iera w ięc p o d tym kątem ujętą p o le m ik ę z m a n ic h e iz m em . A u g u sty n jed n a k się g n ą ł sp raw p o d sta w o w y c h . M a n ich ej­ czycy p o le m iz o w a li z K o śc io łe m g ło sz ą c w y ż sz o ść w ied zy rozu m ian ej ja k o ,,g n o z a ”, nad w iarą, k tórą g ło sił K o śc ió ł. W tym k o n te k śc ie m a n ic h e jczy c y „ w ie d z ie li” , czy m je st Stary T e sta m en t, g d y ty m cz a sem d la ch rześcijan w ó w c z a s , a p ew n ie i dzisiaj S tary T e sta m en t jest p ro b lem em , k tó r y m o ż n a i n a leży r o zw ią zy w a ć na p ła sz c z y ź n ie w iary. C h o d z iło także 0 m e to d ę d o w o d z e n ia i d o c h o d z e n ia d o praw d y.

W o b sze rn y m w stęp ie d o d zieła A u g u sty n a A . H o f f m a n zajął się p o d sta w o w y m i p ro b lem a m i, k tó r e z w y k le d o w stęp u n a leżą , a w ięc cz a s i o k o lic z n o śc i p o w sta n ia dzieła, m a n ic h e iz m w A fry ce P ó łn o cn ej w cza sa ch A u g u sty n a , o d p o w ie d ź A u g u sty n a na krytykę m a n ic h e jczy k ó w , tu w sz c z e g ó ln o śc i w k w estii P ism a św . i w iary. T e k st ła ciń sk i d zieła H o f f m a n za cze rp n ą ł z w y d a n ia J. Z a c h a w C S E L 2 5 , 1, 3-48. R ó w n ie ż ap arat krytyczn y z o s ta ł przejęty z te g o w y d a n ia . T ekst łaciń sk i m o ż e b yć za tem p rzy d a tn y za stęp cz o za pierw sze w y d a n ie. K o m e n ta r z r zec zo w y d o n iem ie ck ie g o tłu m a czen ia raczej sk ro m n y . A le a u to r to m u sz e r o k o w y p o w ie d z ia ł się w e w stęp ie. N ic d z iw n e g o , je st a u to r e m p ra cy d o k to rsk iej (M ü n ster) na tem a t m a n ic h e iz m u w A fry ce. A le d la c z e g o z r ez y g n o w a ł z lep sz eg o k om entarza? In form acje o m a n ic h e iź m ie w A fr y c e p o jaw iają się n iem a l w e w sz y stk ic h d zieła ch A u g u sty n a 1 tu, w k o m e n ta r z u m o ż n a b y ło w sk a z a ć n a p araleln e w y p o w ie d z i. O d p e w n e g o cza su m a m y tak że p o lsk ie tłu m a czen ie teg o d zieła A u g u sty n a O p o ż y tk u w ia ry d o k o n a n e p rzez Jana S u l o w s k i e g o w P S P 54, 1990, s. 3 3-65 (tłu m a czen ie g ru n to w n ie z rew id o w a n e p rzez redakcję P SP ). D z ie ło w F o n tes C h ristia n i o p a tr z o n o w b ib lio g r a fię, w y k a z c y ta tó w , in d ek sy w s z e lk ie g o rod zaju . B a rd zo p o m o c n y w d a lszy c h stu d ia ch n ad A u g u sty n e m b ęd zie indeks rzeczo w y .

B R U N O , G U I G O , A N T E L M , E p istu la e ca rtu sia n a e. Frühe K a rtä u a se rb rie fe übersetzt u n d ein a g a e le ite t v o n G isb ert G e r s h a k e , F o n te s C h ristia n i 10. F reib u rg ... H erder 1992. 211 pp.

R ed a k to rzy serii F o n te s C h ristia n i id ąc w śla d y w y d a w c ó w S o u rc e s C h rétien n es w łączyli d o zb io ru źró d eł w a ż n y c h d la d ziejó w te o lo g ii tak że p ism a śr ed n io w ie czn e, tu listy p ierw szych k a rtu z ó w . Są to źró d ła p ierw szo rzęd n e d la p o z n a n ia p o c z ą tk ó w ż y c ia k a rtu z ó w , ale także w a żn e źró d ła dla p o z n a n ia d u c h o w o śc i śred n iow ieczn ej. C h o d z i o p ism a B r u n o n a , z a ło ż y c ie ­ la k a rtu z ó w , listu G u ig o , p ią te g o p o B r u n o n ie p r z e ło ż o n e g o w C h artreu se, listy A n telm a , n a stęp cy H u g o n a II, b isk u p a w G ra n d e C h artreu se, a w cześn iej p r z e ło ż o n e g o w C hartreuse p o śm ierci G u ig o .

D la p o z n a n ia d u c h o w o śc i k a rtu z ó w n ajw ażn iejsze w y d a ją się p ism a B r u n o n a . U r o d z o n y o k o ło 1030 ro k u w K o lo n ii b y ł w R eim s w y b itn y m sc h o la sty k ie m i d z ia ła ł ta m n iem al 2 0 lat ja k o n a u czy ciel i k iero w n ik sz k o ły katedralnej b ęd ą c ta k ż e k a n o n ik ie m w kap itu le. A u to r w stęp u stw ierd za je d n a k , że B r u n o n m im o tak w ie lk ie g o zn a czen ia n au k i i u rzęd ó w nie był k a p ła n em . P u n k tem z w ro tn y m w je g o karierze b yły la ta k ry zy su w R eim s, g d y rządy k o śc io łe m o b ją ł sy m o n ia c k i M a n a ss e s z C o n n a y . W k a p itu le n a stą p ił ro zła m , a B ru n o n udał się n ajp ierw n a w y g n a n ie w la ta ch 1 0 7 7 /7 8 , a w o k resie p o 1081 a przed 1083 razem z to w a rzy sz a m i z ło ż y ł ślu b y i p o d ją ł ży cie m o n a sty c z n e ty p u erem ick ieg o . N ie b y ł to jed n a k erem ity zm w śc isły m z n a czen iu . M n isi ż y li w p ew n y m sto p n iu razem . N ie był to także a d o p to w a n y d o erem ity zm u d u ch zre fo r m o w a n y c h k la sz to r ó w b en ed y k ty ń sk ic h . B runon ch cia ł ży ć ja k erem ita i p u steln ik , ale razem z in n y m i. O sta teczn ie o sia d ł w C h artreu se (stąd p o lsk ie k artuzi) w p o b liż u G ren o b le. N a w e z w a n ie p a p ie ż a U r b a n a II je d z ie na ja k iś cza s d o K a la b rii, tam za k ła d a d a lsze d o m y k a rtu z ó w . Z m arł w 1101 ro k u , c o w ed łu g z w y cz a jó w śr ed n io w ie czn y ch o d n o to w a ł R otu lu s, czy li p ism o o k ó ln e n a ca łą E u ro p ę, k tóre in fo r m o w a ło o śm ierci z n a k o m ity c h i z n a n y ch ludzi. P ism a B r u n o n a z a m ie sz c z o n e w 10 to m ie F on tes

C h ristia n i p o c h o d z ą z o k resu je g o p o b y tu w e K a la b rii. T e k st ła ciń sk i z o s ta ł p rzed ru k o w a n y

za 88 to m e m S o u rces C h rétien n es. C h o d z i o: L is t d o R u d o lfa , L is t do k a rtu z ó w i W yzn an ie

z a c h ę c a sw e g o a d resata d o o p u sz c z e n ia św ia ta , w y k ła d a p ię k n o życia m o n a sty c z n e g o i u za sa d n ia zn a czen ie id e a łó w erem ityzm u .

W dalszej części to m u zn ajdu jem y listy p ią te g o p rzeora z C h artreu se, G u ig o . W e w p ro w a d zen iu d o d ziesięciu listó w z a c y to w a n o n ajw ażn iejsze ź r ó d ło d o b io g ra fii, w tym fra g m e n t z k ron ik i M a g istra . G u ig o b y ł p rzeo rem w la ta ch 1110 - 1137. P o za listam i n ap isał

C on su etu d in es C a rtu sia e, M e d ita tio n e s i V ita H u gon a z G ren oble. N a z a in tereso w a n ie

za słu g u ją je g o k o n ta k ty z B ern ard em z C la irv a u x . W stęp oferuje sz c z e g ó ło w e w p ro w a d zen ia d o p o sz c z e g ó ln y c h listó w , to jest: 1. L is t o ży c iu e rę m ic k im , 2. D o H u g o n a W ie lk ieg o M is tr z a

T em p la riu szy, 3. D o p a p ie ż a In n o cen teg o II, 4. D o W ilh elm a, k się c ia A k w ita n ii, 5. D o k a rd y n a ła H eim erich a , 6. D o sy n o d u z J u a rre w ro k u 1133, 7. D o P io tr a , o p a ta z C lu n y, 8. D o k a r tu z ó w z D u rbon . 9. D o a rc y b isk u p a z R e im s. W y d a n ie tek stu i tłu m a czen ie n iem ieck ie

za w iera ty lk o siedem zd a ń k om entarza!

W y d a n ie w cze sn y ch źró d eł k a rtu z ó w za m ieszc za dalej d w a listy k o lejn e g o przeora C h artreu se (w la ta ch 113 9 -1 1 5 1 ) A n te lm a . Jest to list d o n ie z n a n e g o bliżej m ło d e g o cz ło w ie k a n a tem at k a rtu z ó w o ra z list d o k ró la L u d w ik a V II.

W za łą czen iu d o te k stó w k a rtu z ó w w y d a w ca p r z y g o to w a ł ła ciń sk i te k st·i n iem ie ck ie tłu m a czen ie p a m fletu p e w n e g o d u c h o w n e g o z R eim s p rzeciw R u d o lfo w i, b isk u p o w i z R eim s. D u c h o w n y ó w z o sta ł w c z a sie n ieb ezp ieczn ej c h o r o b y z m u sz o n y p rzez b isk u p a d o rozd an ia m ajątk u (p e w n ie n iep raw n ie n a b y te g o !) u b o g im i to p o d g ro źb ą o d m o w y sak ra m en tó w i ch rześcija ń sk ieg o p o g rzeb u . L ist u ja w n ia in n e tło reform y k oście ln ej te g o o k resu . U w a g i o zw ią zk u urzędu z g o d n o śc ią i p o z io m e m m o ra ln y m hierarchy, k ry ty k a p o słu szeń stw a , k w e stia su m ien ia i u b ó stw a , w sz y stk o to czy n i tek st b a rd zo in teresu jący ta k ż e dla h istoryk a. C a ły to m za m y k a ją ja k zw ykle: b ib lio g r a fia źró d eł i o p r a c o w a ń , in d e k sy w s z e lk ie g o rodzaju w ed łu g m o d e lu p rzy jęteg o w tej serii.

N a k o n iec k ró tk ie g o o m ó w ie n ia k ilk u to m ó w tej interesującej serii F o n tes C h ristia n i ciśn ie się pytanie: k ied y n a s w k a to lick iej P o lsc e , sta ć b ęd zie n a w y d a n ie d w u języczn ej serii k la sy k ó w te o lo g ó w i ży cia d u ch o w eg o !?

ks. W in ce n ty M y s z o r , W a rsza w a

2

W n a jn o w szy m B u lletin d e litté ra tu r e ecclesia stiq u e X C I II /I z 1992 ro k u ^znajdujemy szereg a rty k u łó w p o św ię c o n y c h d z ia ła ln o śc i i ży ciu św . B ernarda z C la irv a u x . Św . Bernard u ro d ził się o k o ło 1090 rok u . P o b ier a ł n a u k i w sz k o le k a n o n ik ó w regu larn ych w C h âtil- lon -su r-S ein e. N a stę p n ie w stą p ił d o k la szto ru c y ster só w w C itea u x w raz z b raćm i i p rzy­ ja c ió łm i. Z a ło ż y ł w 1115 ro k u k la szto r w C lairvau x i b yl je g o o p a te m d o k o ń c a ży cia (1 153), w y w ierając isto tn y w p ły w sw o ją p o sta w ą i g ło sz o n ą n a u k ą n a p o g łę b ie n ie ży cia za k o n n e g o (zw ła szc za na u p raw ian ie k o n tem p la cji), zresztą nie ty lk o u C y stersó w , a le i u B e n e d y k ty n ó w .

W e w sk a z a n y m p ow yżej to m ie znajduje się p o p ierw sze artykuł: G e o r g e s’a P a s - s e r a t ' a , L a venue d e s a in t B e rn a rd a T oulou se e t le s d e b u ts de l ’a b b a y e d e G ra n d selve (D r o g a św . B ernarda d o T u lu zy i p ierw sze k rok i o p a c tw a w G ra n d selv e). A u to r sz c z e g ó ln y n acisk k ła d zie n a w p ły w B ernard n a m ło d e o p a c tw o w G ra n d selv e (p o w sta ło w 1114 rok u ). M ó w i 0 z a le ż n o śc i u sta len ia regu ły, jej sz c z e g ó łó w , o d n au k i Ś w ięteg o . S am i z a ś m n isi u w a ża li ją za p rzezn a czen ie. H a g io g r a fo w ie p rzech o w a li p am ięć o p rzy ja cio ła ch Ś w ięteg o : o o p a cie A lek sa n d rze , tw ó rcy k a n o n u k o lo ń sk ie g o i o m n ic h u G u ilh e m ie z M o n tp e lie r. Bernard p r o w a d z ił czy n n e ży cie w łą cza ją c się w e w szy stk ie w a żn iejsze sp ra w y k o śc ie ln e i p o lity cz n e E u ro p y ja k o d o ra d ca p a p ie ż y , k r ó ló w i k siążąt.

O tej d zia ła ln o ści sz e r o k o p isze G erm a in S iccard , L e m o in e e t le s p rin c e s (M n ich 1 k sią żę ta ). Św . Bernard g ło sił te o lo g ię p o k r e w ie ń stw a m ięd zy K o śc io łe m a k siążętam i. R o z b u d o w a ł tak że teorię „ d w u m ie c z y ”, k tó r y m i p o słu ż y ł się św . P io tr d o o b r o n y C h rystu sa. P a p ież reprezentując c a ły K o ś c ió ł d y sp o n u je d w o m a m ieczam i: m ieczem w ła d zy d u ch ow ej (k tó ry zach o w u je d la K o ś c io ła ) i m ie c z e m w ła d zy św ieck iej (k tó r y p rzek azu je cesa rzo m i k ró lo m ). W ła d cy św ie ccy otrzy m u ją c ta k ą o d p o w ie d z ia ln o ść b y li z o b o w ią z a n i d o o b ro n y ch rześcijaństw a, czy n ien ia sp ra w ie d liw o ści, ła d u sp o łe c z n e g o i p o k o ju w p a ń stw ie. Bernard rad ził c zy n ien ie sp ra w ie d liw o ści p rzez m iło sierd zie, u zn a w a ł w ie lk o ść m a łż e ń stw a , k tó r eg o

n iero zerw a ln o ść b rał w o b r o n ę . J eg o a u to r y tet sp ra w ił p rzy w ró c en ie w ła d zy p ra w o w item u p a p ie ż o w i In n o c e n te m u II, w cża sie k o n flik tu m ięd zy e le k to r a m i p a p ie s k im i/ 1 130). W o sta tn ic h la ta ch ż y c ia n a w o ły w a ł d o organ izacji drugiej krucjaty w o b r o n ie Z iem i Św iętej. Z k o lei p rzez w ła sn y p restiż d o p r o w a d z ił d o p o tę p ie n ia A b e la r d a i A rn o ld a z Brescii.

O tych w y d a rzen ia ch traktuje a rty k u ł Pierre’a R i с h e ’ a , S a in t B e rn a rd e t l'h érésie (Św . B ernard i herezje). B ernard o sk a rż y ł A b ela rd a o herezję, c h o ć nie b y ło m ięd zy n im i w ro g o ści, łą czą c g o z gru p am i o d rzu ca ją cy m i b ez um iaru w ię k sz o ść o b r z ę d ó w , p rzede w szystk im ch rzest d zieck a i m a łż e ń stw o . B ernard g ło sił n a u k ę h erety k o m , d ając im je szc ze szan sę, bez sk a zy w a n ia ich n a śm ierć. P o d k o n ie c ży cia to w a rzy sz y ł p a p iesk iem u p o selstw u w je g o misji n a P o łu d n ie , g d zie h erezja m ia ła o p a rcie w śró d m iejsco w y ch n o ta b li, k tó r zy m ieli n a u w ad ze ja k o cel g łó w n y za b ó r d ó b r k o ście ln y ch . T o także d zięk i a u to r y te to w i o p a ta z C lairvau x

o sią g n ię to d o b re rezu lta ty m isji w T u lu zie i A lb i.

B ę d ą c przy te m a c ie A lb i R o b ert С a b i é w A n ca ien s m o n a stè re s d e 1’A lb ig e o is (D a w n e k la szto ry w o k o lic a c h A lb i) p ró b u je p rzed sta w ić b a d a n ia nad w iek iem k la szto ró w n a tym terenie. P o to c z n e p rzek a źy p o p iera n e przez h isto r y k ó w m ó w ią o istn ien iu czterech k la szto ró w ju ż w cza sa ch M ero w in g ó w : je d n e g o m niszek w T r o cla r i trzech m ęskich: w A lb i, V ieu x i T r o cia r, k tó r e łą c z y ł kult św iętych : S lavi, E u g en s i S ig o lè n e . U s ta lo n o jed n a k p o sp ra w d z en iu d o k u m e n tó w , że n ie b y ło p o d k o n ie c X I w . m n ic h ó w w T roclar. P o d o b n ie też b y ło z V ieu x . N a to m ia s t istn ia ł w ó w c z a s k la szto r w A lta rip a n a p o łu d n ie o d A lb i. W X II w . m iał m iejsce je d y n y w sw o im rod zaju fe n o m e n , k tó r y ju ż p óźn iej nie m iał się w ięcej pojaw ić; siecią k la szto rn ą w C lu n y i d ru gą w C iteà u x k iero w a ły d w ie o so b is to ś c i w y ró żn ia ją ce się sw ą św ię to śc ią , a je d n o c z e śn ie n ie sk a ż o n e am bicją czy św ie ck o ścią .

P isze o tym D e n is G r i v o t, S a in t B e rn a rd e t P ie rre le V énérable (Ś w ięty Bernard i P iotr C zcig o d n y ). P rzed sta w ia tu p o d o b ie ń stw a i ró żn ice w sty lu ży cia m o n a s ty c z n e g o cy ster só w i b e n e d y k ty n ó w . B ernard i P io tr p ro w a d zili szero k ą w y m ia n ę k o resp o n d en cji u d o w a d n ia ją c racje sw o je g o z a k o n u : Bernard ja k o reform ator i id ea lista . P io tr za ś ja k o czło w iek m iłu jący p o k ó j. O baj w stą p ili d o z a k o n u m ając w ielk ie p o w o ła n ie k a p ła ń sk ie , a także łą czy ła ich o b u w ielk a ch a ry zm a . N a to m ia s t m ieli zu p ełn ie in n e n a sta w ien ie d o A b elard a: Bernard p rzez sw ój w ielk i a u to r y tet c h c ia ł k o ń c o w e g o ro zstrzy g n ięcia sp raw y n a w ielk im sy n o d zie kleru. P iotr z a o fe r o w a ł za ś A b e la r d o w i sp o k ó j m n ich a w k la szto rze w C lu n y , g d zie m ó g ł nau czając i żarliw ie się m o d lą c d o k o ń c z y ć sw e życie. P o m im o k o n flik tó w obaj w ielcy sz a n o w a li w za jem n e p o g lą d y .

L e m o i, la co m p a ssio n e t la co n tem p la tio n (Ja, w sp ó łc z u c ie i k o n tem p la cja ) J ea n ’a

L e c l e r q ’ a t o k o lejn y artyk uł. A u to r p rzyb liża n a u k ę św . B ernarda. T e trzy słow a: „ja ” , „ w sp ó łc z u c ie ” , „ k o n te m p la c ja ” sta n o w ią eta p y na d ro d ze d o C h rystu sa. Bernard w idzi w n ich w za jem n ą w sp ó łz a le ż n o ść , d zięk i której p ra w d ziw y ch rześcijanin , sz czeg ó ln ie za ś m n ich p o w in ie n zn a le ź ć sw ą d r o g ę d o C h rystu sa. B ó g b o w ie m d aje n am praw a, ja k żyć. O n także je st P raw d ą. N a le ż y ró w n ie ż u w ierzyć w to i z a a k c e p to w a ć , g d y ż c z ło w ie k m a w ielk ą p otr zeb ę w ew n ętrzn ej p rzem ia n y p rzez p ra g n ien ie sa m e g o B o g a , k tó r ą m o ż e w yrazić w w ierze k ierując się słu żb ą dla in n ych .

K o le jn y p ro b lem ro zstrzy g a A n d ré L o u f, S a in t B ern ard, f u t - i l un icon oclaste? (C zy św. Bernard b y ł o b razob u rcą?). H isto r y c y sztu k i i te o lo g o w ie cza sa m i w ahają się, czy za liczy ć Bernarda d o p o p iera ją cy ch o b r a z o b u r stw o . P rzyczyn iają się d o te g o w y p o w ied zi n a tem at p rzep ych u , o b fito śc i rzeźby i m a la rstw a w k o śc io ła c h k la szto rn y ch . Bernard u w ażał, że b o g a ta i w y tw o r n a d ek o ra cja p rzyciąga w zrok w iern ych , p rzeszk a d za ją c im w m o d litw ie. P rób uje w y tłu m a c z y ć so b ie o b e c n o ść b o g a te g o w y stro ju w k o śc io ła c h (p ię k n o ść d o m u B o ż e g o n a J eg o ch w a lę ), ale p rzeciw sta w ia się tem u w k la sz to r a c h , g d zie n ależy sk u p ić m yśli ty lk o n a m o d litw ie i k o n tem p la cji. Bernard nie jest p rzeciw n y „ św ię ty m o b r a z o m ” , a le stara się w y z n a c z y ć g ra n icę ich ro zp rzestrzen ia n ia , przynajm niej u C y stersó w .

E x is te -t- il un a r t cistercien ? (C zy istn iała sz tu k a cy stersó w ? ) p y ta w sw ym artyk ule Jean

R o c a c h e r . D la c y ste r só w w sz y stk o c o cie sz y ło o k o , czy ra d o w a ło zm y sły , b y ło pych ą życia i m iło śc ią d o św ia ta , tym sam ym n iew id zia ln y B ó g b y ł p o z b a w io n y czci Jem u należnej, a d u ch lu d zk i o d r y w a n y o d o b ie k tu sw e g o z a in tereso w a n ia . J e d n o lito ść w y m a g a n a przez c y ste r só w b yła śc iśle p rzestrzegan a i p raw ie w szy stk ie o p a c tw a cy ste r só w w y b u d o w a n e były w ed łu g id e n ty c z n e g o p raw ie p la n u . N a jw a żn iejsze b y ło p rzed ło żen ie nad o b raz w ew n ętrzn ych p rzem y śleń . P o d o b n ie b y ło z reform ą liturgii p r zep ro w a d zo n ą p rzez św. Bernarda. Z a ­ p r o p o n o w a ł o n p o w r ó t d o ź ró d eł, to jest d o R e g u ły św . B e n e d y k ta . P rzep ro w a d ził g ru n to w n ą

p o p ra w ę zasad liturgii. O strzejsze je d n a k z a sa d y w sp r a w o w a n iu litu rgii eu ch arystyczn ej s to s o w a ło C lu n y . C ystersk a litu rgia przetrw ała jed n a k a ż d o S o b o ru T r y d e n c k ieg o , ch o c ia ż d o d n ia d zisiejszeg o p o z o sta je zw yczaj m o n a s ty c z n y w ła sn e g o o d m a w ia n ia L itu rgii G o d z in .

N a ten tem at pisze G erard D u b o i s , L itu rg ie cistercien n e (L iturgia c y ste r só w ). Jean C h risto p h e «· T raduire S a in t B e rn a rd (P rzek ład d zieł św .'B ern ard a) sy g n a lizu je u k a za n ie się n ow ej orygin aln ej edycji k o m p le tn e g o p rzek ła d u d zieł św . B ernarda. T łu m a czen ie na język fran cu sk i d o k o n a n e z o s ta ło p rzez z e sp ó ł tłu m a czy z tek stu ła c iń sk ie g o . C a ło ść znajduje się w 32 to m a c h S o u rces C h rétien n es.

M a g d a le n a K a m ila B la szc za k , W a rsza w a

3. Historia społeczna starożytnego Rzymu

Z m ia n y p o lity c z n o -e k o n o m ic z n e o sta tn ic h lat w n a szy m kraju w y w a rły ta k ż e w p ły w na p o lsk i ryn ek w y d a w n iczy . W śr ó d m n ó s tw a literatury ty p o w o sensacyjn ej z n a la z ło się m iejsce dla p iśm ien n ictw a n a u k o w o , a w tym także dla p rzek ła d ó w z n a k o m ity c h o p ra co w a ń i m o n o g r a fii a u to r ó w o b cy ch .

Jedną z ta k ich p ozycji je st H is to r ia sp o łe czn a sta r o ży tn e g o R z y m u w p rzek ła d zie A n n y G i e r l i ń s k i e j w y d a n a p rzez S A W W w 1991 rok u . Jej a u to r y tetem je st w y b itn y u czo n y w ęg iersk ieg o p o c h o d z e n ia G e z a A 1 f ö 1 d y. W 1965 ro k u ze sta tu sem u ciek in iera p o lity c z ­ n e g o o sie d lił się w R F N , a b y k o n ty n u o w a ć p racę n a u k o w ą . O b ecn ie je st św ia to w ej sła w y u c z o n y m , p ro feso re m h isto rii starożytn ej n a u n iw ersy tecie w H eid elb erg u .

P raca sk ład a się z sied m iu r o z d z ia łó w p o św ię c o n y c h sp o łe c z n y m u w a ru n k o w a n io m ro zw o ju sta r o ż y tn e g o R zy m u . H is to r ia sp o łe c zn a sta r o ży tn e g o R z y m u zo sta ła p r z e ło ż o n a na w ię k sz o ść ję z y k ó w z a c h o d n io e u r o p e jsk ic h , z ro b iła karierę św ia to w ą . N a g ru n cie p o lsk im w y p ełn ia o n a g łęb o k ą lu k ę w p iśm ien n ictw ie d o ty c z ą c y m sta r o ż y tn e g o R z y m u . P róby p rzyb liżen ia zag a d n ień sp o łe c z n y c h sta r o ż y tn e g o R zy m u p o d ją ł się o s ta tn io w sw o ic h p racach je d y n ie T . Ł o p a s z k o , H is to r ia sp o łe czn a rep u b lik a ń sk ieg o R z y m u , W arszaw a 1987; T e n ż e , Z a r y s d zie jó w sp o łe czn ych C e sa rstw a R z y m s k ie g o , L u b lin 1989.

A lfö ld y je st p rzeciw n ik iem m a rk sisto w sk ic h k on cep cji p o jm o w a n ia d ziejó w i sp o łe c z e ń ­ stw a. H isto rię sp o łec zn ą traktuje ja k o p rzem ia n y d o k o n u ją c e się w p o sz c z e g ó ln y c h gru p ach sp o łec zeń stw a rzy m sk ieg o , z a r ó w n o j e g o elit, ja k i „ d o łó w ” , a w a n se sp o łe c z n e i p o lity c z n e , a c o z tym z w ią za n e sp o łec zn ą i p o lity c z n ą rolę o k r e ślo n y c h gru p z a w o d o w y c h .

C elem H isto r ii sp o łe c zn e j sta r o ż y tn e g o R z y m u je st za p o z n a n ie c z y te ln ik ó w zajm u jących się stu d iam i nad sta r o ż y tn o śc ią , h isto rią o g ó ln ą czy też n a u k a m i sp o łe c z n y m i, z najw ażn iej­ szym i p ro b lem a m i rzym skiej h istorii sp o łec zn ej. P ozycja ta jest ró w n ie ż w a r to śc io w y m u zu p ełn ien ie m w ied zy z za k resu sta r o ż y tn o śc i p o w sz ech n ej d la h isto r y k ó w K o śc io ła , p a tr o lo g ó w o ra z o só b zajm u jących się a r c h e o lo g ią ch rześcija ń sk ą c z y też ch rześcijańsk im i n a u k a m i sp o łec zn y m i.

P ew n y m b rak iem tej k siążk i je st n iep ełn e p o tr a k to w a n ie u d zia łu ch rześcijaństw a w tw o rzen iu z a r ó w n o k u ltu ry an tyczn ej ja k i w p ro cesa ch sp o łe c z n y c h z a c h o d z ą c y c h w o sta tn ic h w iek a ch p rzed u p a d k iem C esa rstw a R z y m sk ie g o . D o p ie r o o sta tn ie rozd ziały p r z y n o sz ą m ateriały i in fo r m a cje o d n o sz ą c e się b e zp o śr ed n io d o ch rześcija ń stw a .

A u to r w skazuje, że „ ch rześcija ń stw o o b ie c y w a ło p o c ie c h ę i zb a w ie n ie , lecz także zd e c y d o w a n ie za sp a k a ja ło g łęb sz e p o tr zeb y te o lo g ic z n e , m o ra ln e i litu rg icz n e” . W tym A lfö ld y upatruje p rzyczyn y w ielkiej ek sp a n sji ch rześcijaństw a.

T a k że zb y t m ały n acisk p o ło ż o n o na p rzy czy n y i n a stęp stw a tz w ,„ p r z e ło m u k o n sta n ty ń - sk ie g o ” , czy li ed y k tu (a p o p r a w n ie m ó w ią c resk ryp tu ) to lera n cy jn eg o z 313 rok u . A u to r a n a lizu je w p ły w K o śc io ła , a sz c z e g ó ln ie j e g o w y b itn y ch h iera rch ó w , n a p o lity k ę C esarstw a R z y m sk ie g o . J ed n o cześn ie w sk a z u je, że d r o g a a w a n su w słu żb ie K o śc io ła n ie w y n ik a ła z faktu sz la c h e tn e g o u ro d zen ia , lecz z racji w y k sz ta łc e n ia , zd o ln o śc i o r a to rsk ich czy orga n iza cy jn y ch . P o k a z a n a też zo sta ła d y sp ro p o rcja p o m ię d z y zan ik ającym św ia tem p o g a ń sk im a w ciąż rozszerzającym się kręgiem k u ltu r o w o - religijnym ch rześcijań stw a. P o g a ń sk i se n a t R zy m u z o sta ł p rzeciw sta w io n y ch rześcija ń sk iem u se n a to w i „ N o w e g o R z y m u ” , czy li K o n sta n ­ ty n o p o la . M im o , że a ry stok racja rzy m sk a n a p o c z ą tk u V w . u zn a ła ju ż d o m in a cję now ej w ia ry , to je d n a k w cią ż p ro w a d ziła z n ią u k rytą w a lk ę. D o p ie r o f ilo z o f B o e cju sz (zm . 524 r.) ju ż p o u p a d k u C esa rstw a R z y m sk ie g o p o g o d z ił tradycję a n ty c z n ą z ch rześcijańsk im

g lą d em . W śr ó d in te lig en cji p o IV w . a u to r w y ró żn ia a lb o w o ju ją cy ch p o g a n , a lb o g orliw ych ch rześcijan, z a r ó w n o z w o le n n ik ó w o r to d o k sji, ja k i „ u p o rc z y w y c h ”, h erety k ó w . T e o sta tn ie d w ie g ru p y zw a lc z a ły się w najbardziej zajad ły sp o s ó b .

M im o że roli ch rześcija ń stw a a u to r p o św ię c ił p ro p o rcjo n a ln ie zn a czn ie m niej m iejsca niż in n y m za g a d n ie n io m , to jed n a k m o ż n a za u w a ż y ć d o b rą z n a jo m o ść d zieł sta ro ży tn y ch pisarzy ch rześcijańsk ich . A u to r p o w o łu je się lub cytu je d zieła ta k ich tw ó r c ó w , jak: A u g u sty n , Jan C h r y z o sto m , A m b r o ż y , C yp rian , O rozju sz i w ie lu in n ych . T o n iep ełn e p o tr a k to w a n ie ud ziału c h rześcijań stw a w za c h o d z ą c y c h p ro cesa ch sp o łec zn y ch n ie w y n ik a je d n a k ze św ia d o m eg o p o m in ię c ia czy negacji te g o fa k tu , a le raczej ze sk u p ien ia się n a za g a d n ien ia ch sp o łec zn y ch R zy m u rep u b lik a ń sk ieg o i w cz e sn o c e sa r sk ie g o . Jed n a k w a r to ść tej p o zy cji z racji p rzyb liżen ia n a jn o w sz y c h w y n ik ó w b a d a ń d o ty c z ą c y c h za g a d n ień sp o łe c z n y c h sta r o ż y tn e g o R zy m u , jest o g r o m n a i zasługu je n a p o le c e n ie ta k ż e d la u c z o n y c h i stu d e n tó w zajm u jących się n au k am i k o ście ln y m i.

A u to r w P rze d m o w ie d o p ie r w sz e g o w y d a n ia n iem ieck ieg o (1 9 7 5 r.) prób u je w yjaśn ić p o ję cia zaw arte w ty tu le sw o je g o dzieła. H isto r ia sp o łe c z n a nie je st p o p ro stu ty m , co p o z o sta ło b y p o w yk reślen iu z p o d ręczn ik a h isto rii p o lity cz n e j. P rzed m io tem b a d a ń h istorii sp ołeczn ej są stru k tury sp o łe c z n e , a w ięc trw ałe c z y n n ik i, o k reśla ją ce ch arak ter d a n eg o sp o łec zeń stw a , u w id a czn ia ją c e się w je g o p o d z ia le n a w a rstw y , sta n y lub klasy. N ie m o ż n a też u to ż sa m ia ć rzym skiej h isto rii sp ołeczn ej ty lk o i je d y n ie z h isto r ią struktur sp o łec zn y ch w zm ien ia ją cy m się tery to ria ln ie p a ń stw ie rzym sk im . T rzeb a ta k ż e u w zg lęd n ić sto su n k i sp o łe c z n e n a teren ach p o d rzy m sk im p a n o w a n ie m lub w p ływ em .

R zy m sk a h isto r ia sp o łe c z n a ob ejm u je o k res a rch a iczn eg o sp o łe c z e ń stw a R zy m u , historię rep u b lik i od IV w . p .n .e . m niej w ięcej d o drugiej w o jn y p u n ick iej, zm ia n y stru k turaln e w II w. p .n .e. , ok res w c ze sn o cesa rsk i, k ryzys C esa rstw a w III w . n .e. o ra z ok res p ó źn o cesa rsk i. P erio d y za cja p ro cesu sp o łe c z n e g o je st n iezw y k le tru dn a, b o w ie m e lem en ty struktur sp o łe c z ­ nych ani je d n o c z e śn ie n ie p o w sta ją , ani też n ie z a n ik a ją . A u to r p o k a zu je, że sto su n k i sp o łe c z n e danej e p o k i m ają sw e k orzen ie w e p o c e w cześn iejszej, a zarazem sta n o w ią p o d sta w ę d a lszy c h p rzem ian sp o łec zn y ch .

K sią ż k a je st o w o c e m se m in a rió w i w y k ła d ó w p r o fe so r a A lfö ld y ’e g o p ro w a d zo n y ch w la ta ch 1970 - 1974 n a u n iw ersy tecie R u h ry w B o h u m i z o sta ła u zu p ełn io n a o w yn ik i p ó źn iejszy ch b a d a ń . Jest to w ła sn a , o ry g in a ln a w izja sp o łe c z e ń stw a rzym sk iego. A u to r op isu je k sz ta łto w a n ie się i fu n k c jo n o w a n ie elit w ła d z y , gru p p o lity c z n e g o n acisk u , rolę p o sz c z e g ó ln y c h w a rstw w tw o rzen iu struktury sp o łec zn ej, p ro w a d zi ro zw a ż a n ia n ad fe n o m e ­ nem tr w a ło ści w ie lo n a r o d o w e g o p a ń stw a .

N a u w a g ę za słu g u je z n a k o m ita szata graficzn a o r a z zaw a rte w treści k siążk i m apk i i ilu stracje. P u b lik a cja ta ze w szech m iar za słu g u je n a p o p u la r y za cję z a r ó w n o w śró d o só b n a u k o w o zajm u jących się h isto rią c z y n a u k a m i sp o łe c z n y m i, ja k też w śród c z y te ln ik ó w - a m a to r ó w , p ra g n ą cy ch p o sz e r z y ć sw oją w ied zę z tej d zied zin y n au k i.