GAWÊDA A. – Po graniach Tatr. Przewodnik geologiczny dla turystów. 7 zbójnickich wycieczek po Tatrach. dobrewydawnictwo.pl, Grupa Infomax, Katowice 2010, 160 str.
Tatry s¹ jednym z najczêœciej odwiedzanych przez turystów masywów górskich w Polsce. Nie dziwi wiêc, ¿e doczeka³y siê wielu bardzo ró¿nych przewodników turystycznych, a wœród nich tak¿e kilku geologicznych. Jednak¿e recenzowana ksi¹¿ka „Po graniach Tatr” wyraŸ-nie ró¿ni siê od pozosta³ych i stanowi pozycjê pod pewnymi wzglêdami zupe³nie wyj¹tkow¹. Przede wszystkim jest zdecydowanie najbardziej popularnym przewodnikiem geo-logicznym po Tatrach, jaki kiedykolwiek siê ukaza³. Dziêki temu ma szansê zachêciæ do geologicznych wêdrówek po tym regionie jak najszersze grono potencjalnych tury-stów, do których wszyscy nale¿ymy. Du¿ym walorem tego dzie³a jest wyj¹tkowa dba³oœæ o jasny, zrozumia³y i zarazem zwiêz³y przekaz nawet najtrudniejszych kwestii, które dziêki tej lekturze jawi¹ siê jako proste i oczywiste. Autorka osi¹gnê³a to m.in. dziêki zamieszczeniu w przewod-niku obszernych, zajmuj¹cych ponad po³owê jego objêtoœci rozdzia³ów wprowadzaj¹cych – nawet kompletnie nie-obeznanego z tematem czytelnika – w tajniki geologii ze szczególnym uwzglêdnieniem zagadnieñ mineralogiczno--petrograficznych, czemu, znaj¹c zainteresowania naukowe autorki, nie nale¿y siê dziwiæ.
W rozdzia³ach wstêpnych zwiêŸle przedstawiono pod-stawowe informacje na temat po³o¿enia i podzia³u geogra-ficznego oraz sytuacji strukturalnej Tatr, a tak¿e – tym razem ju¿ znacznie bardziej szczegó³owo – historiê badañ karto-graficznych i geologiczno-z³o¿owych prowadzonych na tym obszarze od najdawniejszych czasów. Wyj¹tkowo cie-kawie napisana historia badañ geologicznych w Tatrach, któr¹ uwa¿am za jeden z najbardziej wartoœciowych i ory-ginalnych rozdzia³ów przewodnika, zosta³a podzielona na cztery podstawowe etapy dobrze odzwierciedlaj¹ce charakter oraz donios³oœæ badañ i odkryæ geologicznych w tym regionie. Najstarszy z nich, „poszukiwaczy skar-bów”, dotyczy pocz¹tków badañ geologicznych w Tatrach, nieod³¹cznie powi¹zanych z poszukiwaniami rud metali u¿ytecznych. Drugi autorka ³¹czy z wybitnymi osi¹g-niêciami Stanis³awa Staszica oraz Ludwika Zejsznera. Trzeci („francusko-szwajcarski”), przypadaj¹cy na prze³om XIX i XX wieku, œciœle wi¹¿e siê z triumfem koncepcji tektonicznych szko³y francuskiej, które w konsekwencji pozwoli³y szwajcarskiemu geologowi Maurice'owi Lugeon na rozwiniêcie (przez analogiê do Alp) rewolucyjnej na owe czasy teorii p³aszczowinowej budowy Tatr. Ostatni etap (tzw. geologii nowoczesnej) obejmuje odkrycia pro-wadz¹ce do coraz lepszego poznania budowy geologicznej Tatr dokonane przede wszystkim w XX wieku.
Wa¿n¹ czêœæ ksi¹¿ki stanowi syntetyczny miniprzewod-nik dla pocz¹tkuj¹cych, dotycz¹cy rozpoznawania mine-ra³ów i ska³. W tym bogato ilustrowanym rozdziale znalaz³y siê liczne przyk³ady z terenu Tatr. Nale¿y podkreœliæ, ¿e wszystkie prezentowane na fotografiach minera³y i ska³y równie¿ pochodz¹ z tego regionu. Ilustracje te – mimo ¿e bardzo ma³e – s¹ zaskakuj¹co dobrej jakoœci. Na wiêkszoœci z nich brakuje jednak skali, co powinno zostaæ uzupe³nione w ewentualnym nowym wydaniu ksi¹¿ki. Miniprzewodnik zawiera te¿ tabele z uproszczonymi klasyfikacjami
mine-ra³ów, w tym równie¿ minera³ów ska³ magmowych oraz pozosta³ych ska³ okruchowych i metamorficznych. Podsta-wowe informacje o minera³ach i ska³ach uzupe³niono dobrze przemyœlanymi rysunkami, na których zobrazowano: 1. schematyczne zestawienie ró¿nych form ska³ mag-mowych (w zale¿noœci od g³êbokoœci ich zastygania);
2. uproszczon¹ klasyfikacjê magmowych ska³ g³êbino-wych zalecan¹ przez IUGS podczas prowadzenia prac terenowych;
3. model zmiennoœci wielkoœci ziaren w zale¿noœci od odleg³oœci od Ÿród³a materia³u i warunków œrodowiska;
4. diagram facjalny podstawowych ska³ metamor-ficznych wraz z zakresami trwa³oœci kyanitu, andaluzytu i syllimanitu.
Tytu³ nastêpnego, bardzo krótkiego rozdzia³u „Uprosz-czona mapa geologiczna Tatr” jest nieco myl¹cy. Zamiesz-czono w nim przede wszystkim ogólne informacje dotycz¹ce rodzajów map oraz zasad ich sporz¹dzania. Najwiêcej uwagi poœwiêcono omówieniu g³ównych elementów struk-turalnych, takich jak powierzchnie wydzieleñ litologicz-nych, a tak¿e fa³dy i uskoki, których podstawowe cechy przedstawiono na odpowiednich ilustracjach. W rozdziale tym znajduje siê jednak tylko niewielkich rozmiarów szkicowa mapka geologiczna ca³ego obszaru. Wydaje siê, ¿e zosta³a ona zbyt uproszczona. Poniewa¿ jest to jedyna w ca³ym przewodniku mapka geologiczna Tatr (przy opisach tras poszczególnych wycieczek zamieszczono jedynie szkice topograficzne), powinna ona byæ nieco wiêksza i bardziej szczegó³owa. By³oby jeszcze lepiej, gdyby na tle tej mapki zaznaczono trasy siedmiu propono-wanych wycieczek.
Uzupe³niaj¹ce treœci przewodnika „Po graniach Tatr” koñczy zwiêz³y, doskonale skomponowany rozdzia³ pt. „Krótka historia geologiczna Tatr”. Bez w¹tpienia jego zawartoœæ mog³aby z powodzeniem znaleŸæ siê w ka¿dym podrêczniku geologii regionalnej Polski. Autorka ciekawie 79 Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, nr 2, 2012
i – co wa¿ne – zrozumiale zapoznaje czytelnika/turystê z chronologi¹ procesów geologicznych, które ukszta³towa³y ska³y tatrzañskie oraz zaznaczaj¹ce siê w ich obrêbie struk-tury od paleozoiku a¿ po czasy wspó³czesne. Rozdzia³ ten jest bogato ilustrowany, zawiera zarówno fotografie ró¿nych ska³ tatrzañskich oraz struktur morfologicznych i skamie-nia³oœci, jak i schematy przedstawiaj¹ce m.in.:
1. rozszerzanie siê strefy ryftu oceanicznego prowa-dz¹ce do otwarcia oceanu;
2. rozwój kolizji p³yt Gondwany i Baltiki oraz towa-rzysz¹cego jej magmatyzmu granitoidowego;
3. nastêpstwo mezozoicznych ska³ osadowych w obrêbie jednostek wierchowej i reglowej;
4. rozk³ad g³ównych kontynentów (Europy i Afryki) oraz mikrokontynentów w jurze, kredzie, paleogenie i neogenie;
5. przekroje geologiczne przez „wyspy” krystaliczne Hali Goryczkowej i Kopy Kondrackiej;
6. przekroje geologiczne ukazuj¹ce geometryczne aspekty nasuwania siê p³aszczowin wierchowych i reglo-wych, jak te¿ wypiêtrzania masywu Tatr;
7. przekrój geologiczny od Pienin przez Tatry a¿ po Ni¿ne Tatry;
8. przekrój morfologiczny przez kot³y polodowcowe Morskiego Oka i Czarnego Stawu;
9. blokdiagram obrazuj¹cy dzia³anie lodowców górskich. Omawiany rozdzia³ dobrze uzupe³niaj¹ dwie uproszczo-ne tabele przedstawiaj¹ce dzieje rozwoju Ziemi (tabela straty-graficzna) oraz podstawowe ska³y metamorficzne (z infor-macjami o ich sk³adzie mineralnym) wraz z ich najczêstszymi protolitami. Autorka krótko charakteryzuje te¿ procesy i zja-wiska krasowe w Tatrach, poœwiêcaj¹c szczególn¹ uwagê historii odkryæ i badañ jaskiñ w tym regionie.
W podstawowym rozdziale „Geologia na zbójnickim szlaku” zamieszczono szczegó³owe opisy tras siedmiu wycie-czek obejmuj¹cych swym zasiêgiem wiêkszoœæ jednostek geologicznych Tatr, zarówno na obszarze Polski, jak i S³owa-cji. Ka¿da z nich dotyczy nieco innych zagadnieñ. Autorka postara³a siê, aby wiod¹ce w¹tki poszczególnych wycieczek znalaz³y odzwierciedlenie w ich tytu³ach. S¹ to kolejno:
1. „Bramy Tatr Zachodnich” (trasa: Dolina Chocho³ow-ska – Wy¿nia Dolina Chocho³owChocho³ow-ska – Wo³owiec – Rakoñ – D³ugi Up³az – Grzeœ – schronisko na Polanie Chocho³ow-skiej);
2. „Œladami poszukiwaczy skarbów” (trasa: Dolina Koœcieliska – schronisko Ornak – Iwaniacka Prze³êcz, grañ Ornaku – Siwa Prze³êcz – Dolina Starorobociañska – Polana Huciska; proponowane s¹ a¿ 4 warianty tej wycieczki – od bardzo ³atwego po œrednio trudny);
3. „Tajemnice »wysp« krystalicznych” (trasa: Staników ¯leb – Przys³op Miêtusi – Kobylarzowy ¯leb – Czerwony Grzbiet – Ma³o³¹czniak – Kopa Kondracka – Giewont – Dolina Ma³ej £¹ki);
4. „Kolejk¹ w przesz³oœæ geologiczn¹” (Kasprowy Wierch i okolice);
5. „W cieniu Mnicha” (trasa: Moskie Oko – Czarny Staw nad Morskim Okiem – Kazalnica Miêguszowiecka);
6. „Wyprawa po z³oto” (trasa: Szczyrbskie Jezioro – Magistrala Tatrzañska – Krywañ – Gronik – Trzy Studnie);
7. „Geologiczna winda” (trasa: Wy¿nie Hagi – Dziura przy Spadach – Baty¿owieckie Spady – Baty¿owiecki Staw – Magistrala Tatrzañska – Wielicki Staw).
Wszystkie trasy zosta³y szczegó³owo zaznaczone na morfologicznych mapkach „graniowych” (nie brzmi to naj-lepiej), umieszczonych zarówno przy opisach poszczegól-nych wycieczkek, jak i zbiorczo – na wewnêtrzposzczegól-nych stronach i skrzyde³kach ok³adki. Szkoda, ¿e tras tych nie
przedsta-wiono równie¿ na tle mapek geologicznych, co znacznie u³atwi³oby korzystanie z przewodnika.
Opisy wycieczek s¹ wyczerpuj¹ce, a wszelkie poja-wiaj¹ce siê trudniejsze terminy s¹ na bie¿¹co wyjaœniane. Planowanie i odbywanie wycieczek u³atwiaj¹ piktogramy umieszczone na marginesach przewodnika, które informuj¹ o wa¿niejszych punktach widokowych, podstawowych rodzajach ska³ (osadowych oraz krystalicznych; te ostatnie powinny zostaæ podzielone na ska³y magmowe i metamor-ficzne), strefach tektonicznych, jak te¿ miejscach o znacze-niu historycznym. Ka¿dy z opisów wycieczek poprzedzono zwiêz³ymi informacjami dotycz¹cymi przebiegu, stopnia trudnoœci, czasu przejœcia i d³ugoœci trasy, mo¿liwoœci dojazdu, najwy¿szego wzniesienia oraz ró¿nego rodzaju ciekawostek spotykanych po drodze. Czytelnoœæ opisów wycieczek zdecydowanie podnosz¹ liczne fotografie ska³ i minera³ów oraz ró¿nych form morfologicznych, a tak¿e panoramy z zaznaczonymi granicami wydzieleñ geolo-gicznych, przekroje geologiczne oraz fotografie obiektów o znaczeniu historycznym zwi¹zanych z geologi¹. Opis wycieczki „W cieniu Mnicha” zosta³ zaopatrzony w uprosz-czon¹ mapkê tektoniczn¹ (jednak bez – chocia¿ orientacyj-nego – zaznaczenia punktów omawianych w tekœcie).
W przewodniku zamieszczono spis literatury uzupe³nia-j¹cej, obejmuj¹cy 31 pozycji. S¹ to zarówno szczegó³owe prace o charakterze regionalnym, jak i dzie³a encyklope-dyczne oraz podrêczniki. Dziwi brak w tym zestawieniu „Przewodnika geologicznego po Tatrach” autorstwa Zbig-niewa Kotañskiego (1971, Wyd. Geologiczne, Warszawa). Brak jest te¿ pozycji o charakterze ogólnym/podrêczniko-wym dotycz¹cych m.in. minera³ów i ska³, w tym ska³ osa-dowych i metamorficznych, a tak¿e struktur tektonicznych. Korzystanie z ksi¹¿ki zdecydowanie u³atwiaj¹ zamiesz-czone na jej koñcu obszerne indeksy nazw minera³ów, ska³ i skamienia³oœci oraz nazw geograficznych, a tak¿e zwiêz³y s³owniczek wybranych terminów geologicznych. Dobrym pomys³em by³o umieszczenie w koñcowej czêœci ksi¹¿ki zestawieñ schronisk górskich po³o¿onych zarówno na obszarze Tatr Polskich, jak i Tatr S³owackich. Krótkie cha-rakterystyki tych obiektów, poza danymi o ich po³o¿eniu, w tym wysokoœci nad poziom morza, i historii, zawieraj¹ tak¿e aktualne adresy i numery telefoniczne. Na koñcu ksi¹¿ki znajduje siê te¿ spis polecanych przez autorkê stron internetowych, dotycz¹cych poruszanej tematyki.
Przewodnik geologiczny dla turystów „Po graniach Tatr” Aleksandry Gawêdy stanowi wa¿n¹ pozycjê adreso-wan¹ przede wszystkim do turystów wykazuj¹cych nieco szersze zainteresowania, a tak¿e do geologów i geografów oraz studentów kierunków przyrodniczych. Przewodnik jest w pe³ni oryginalny. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e jest to pierwsza publikacja tego typu, w której tak wnikliwie i szczegó³owo zaprezentowano ska³y krystaliczne Tatr. Pod tym wzglêdem jest to – bez w¹tpienia – pozycja wyj¹tkowa. Na atrakcyj-noœæ ksi¹¿ki zdecydowanie wp³ywa bardzo bogata szata graficzna; sk³ada siê na ni¹ w sumie 70 kolorowych foto-grafii oraz 31 rysunków (równie¿ kolorowych). Ilustracje dobrze dobrano i s¹ znakomitej jakoœci. Przewodnik wydano wyj¹tkowo starannie; zawiera on te¿ wiele ciekawych pomys³ów edytorskich, a jego praktyczne, kieszonkowe wymiary oraz trwa³a, foliowana ok³adka gwarantuj¹, i¿ mo¿e bez problemu towarzyszyæ w górskich wêdrów-kach, stanowi¹c niezbêdny element ekwipunku turysty. Zarówno autorce ksi¹¿ki, jak i pracownikom wydawnictwa nale¿¹ siê du¿e gratulacje.
Jerzy ¯aba
80
