Jak popularyzujemy geologiê – tegoroczne terenowe inicjatywy
edukacyjno-geoturystyczne Muzeum Geologicznego PIG-PIB
Popularyzacja wiedzy o œrodowisku abiotycznym jest bardzo istotnym elementem jego ochrony. Liczne obiekty geologiczne zarówno te o du¿ej wartoœci naukowej, jak i geoturystycznej, rozrzucone licznie po ca³ym kraju, czê-sto pozostaj¹ niezauwa¿one lub wrêcz zaniedbane. Prowa-dzona od lat polityka ochrony przyrody dotyczy w g³ównej mierze zagro¿onych gatunków i siedlisk. Obiekty przyrody nieo¿ywionej s¹ najczêœciej pomijane w aktach prawnych i dzia³aniach na rzecz ochrony, a tak¿e przy udostêpnianiu i wskazywaniu atutów poszczególnych regionów. Jest to o tyle niezrozumia³e, ¿e czêsto odznaczaj¹ siê one wysoki-mi walorawysoki-mi, naukowywysoki-mi krajobrazowywysoki-mi i s¹ du¿¹ atrak-cj¹ turystyczn¹ i rekreacyjn¹. Spo³eczeñstwo w niewielkim stopniu zdaje sobie równie¿ sprawê ze znaczenia warun-ków geologicznych w kszta³towaniu ekosystemów oraz w rozwoju cywilizacji! Przekazywanie wiedzy o wartoœci przyrody nieo¿ywionej i jej wzajemnych zale¿noœciach ze œrodowiskiem o¿ywionym jest niezwykle wa¿nym ele-mentem edukacji spo³ecznej, poniewa¿ sprzyja dba³oœci o te obiekty, postêpowaniu zgodnie z zasad¹ zrównowa-¿onego rozwoju, a dziêki temu zapewnia zachowanie na-szego dziedzictwa przyrodniczego. Dzia³ania takie nale¿¹ do zadañ pañstwowej s³u¿by geologicznej i dlatego Muzeum Geologiczne Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego (MG PIG-PIB) od lat prowadzi zakrojon¹ na szerok¹ skalê dzia³alnoœæ eduka-cyjn¹ w terenie, tzw. edukacjê geoœrodowiskow¹. Prace te s¹ mo¿liwe dziêki wspó³pracy z w³adzami samorz¹dowy-mi, z lokalnymi grupami dzia³ania i innymi instytucjasamorz¹dowy-mi, których celem jest ochrona dziedzictwa przyrodniczego i budowanie wizerunku w³asnego regionu. Za spraw¹ takich inicjatyw obiekty geologiczne s¹ udostêpniane w terenie jako œcie¿ki geologiczne, stanowiska geologiczne opatrzo-ne tablicami – tzw. geotropy, czy du¿e obszary bogate w istotne naukowo i atrakcyjne turystycznie obiekty geolo-giczne – tzw. geoparki. W ten sposób w ubieg³ych latach pracownicy Muzeum Geologicznego przygotowali œcie¿ki w Jurze Krakowsko-Czêstochowskiej i Górach Œwiêto-krzyskich, a na wdro¿enie oczekuj¹ kolejne projekty œcie-¿ek w ró¿nych regionach Polski. Zosta³y równie¿ opraco-wane plany zagospodarowania starych, nieczynnych kamienio³omów do celów edukacyjnych, turystycznych i rekreacyjnych. Ods³oniête w nich ska³y, odpowiednio opisane i zilustrowane, stanowi¹ otwart¹ ksiêgê historii geologicznej okolicy. Doskona³ym przyk³adem takiej dzia-³alnoœci jest zaprojektowany z udzia³em pracowników muzeum Oœrodek Edukacji Ekologiczno-Geologicznej w Sadowej Górze (Jaworzno) – GEOsfera.
Poza pomoc¹ merytoryczn¹ i koncepcyjn¹ w przygoto-wywaniu obiektów geoturystycznych oraz w powi¹zaniu z nimi s¹ prowadzone ró¿norodne dzia³ania popularyzu-j¹ce wiedzê o walorach geologicznych okolicy, skierowane przede wszystkim do spo³ecznoœci lokalnych. S¹ to ogólno-dostêpne prelekcje, wyk³ady, warsztaty geologiczne i pale-ontologiczne dla szkó³, a tak¿e organizacja masowych
imprez plenerowych popularyzuj¹cych wiedzê wœród sze-rokiego grona odbiorców.
W 2016 r. MG PIG-PIB realizowa³o przedsiêwziêcia tego typu w trzech rejonach Polski: na wschodnim obrze¿e-niu Gór Œwiêtokrzyskich, w pó³nocnej czêœci Jury Kra-kowsko-Czêstochowskiej i, bêd¹ce w pocz¹tkowej fazie, dzia³ania na ziemi ³ukowskiej.
Na zlecenie w³aœciciela nieczynnego ju¿ kamienio-³omu Skarbka (k. Ba³towa) (ryc. 1), który zosta³ zaadapto-wany na cele rekreacyjno-edukacyjne, pracownicy mu-zeum opracowali œcie¿kê geologiczn¹ przebiegaj¹c¹ w obrêbie i wokó³ starego wyrobiska. Punkty dokumenta-cyjne wytypowano, bior¹c pod uwagê dostêpnoœæ, czytel-noœæ i walory edukacyjne obiektów geologicznych. Przy wyznaczaniu przebiegu œcie¿ki dbano o zachowanie atrak-cyjnoœci wycieczki nie tylko dla osób zainteresowanych geologi¹, ale równie¿ dla ka¿dego, kto siê na tej œcie¿ce znajdzie. Ostatecznie sk³ada siê na ni¹ osiem tablic infor-macyjnych. Przedstawiaj¹ one historiê geologiczn¹ Gór Œwiêtokrzyskich, zró¿nicowanie tamtejszych ska³ wêgla-nowych – wapieni oolitowych i mikrytowych – zale¿ne od warunków i czasu powstawania. Wskazane i opisane œlady ¿ycia oraz dzia³alnoœci organizmów ¿ywych s¹ œwiadec-twami zaprezentowanej rekonstrukcji œrodowiska, w któ-rym te ska³y powstawa³y. Fragment œcie¿ki prowadzi przez utwory pochodz¹ce z najnowszej historii geologicznej tego terenu – gliny polodowcowe oraz lessy zwi¹zane ze zlodo-waceniem odry (ok. 300 tys. lat temu), podczas którego w momencie maksymalnego zasiêgu lodowiec pokry³ ca³y ten obszar. Przy kamienio³omie zrekonstruowano istniej¹cy tu dawniej wapiennik – piec do wypalania wapna, dziêki cze-mu omówiono równie¿ znaczenie gospodarcze wapieni, a tak¿e sposób ich zagospodarowywania dawniej i obecnie. Œcie¿ka jest u¿ytkowana przez grupy szkolne oprowadzane przez przewodników, których zatrudnia w³aœciciel kamie-nio³omu.
946
Przegl¹d Geologiczny, vol. 64, nr 12, 2016
WYDARZENIA
Ryc. 1. Fragment kamienio³omu Skarbka zaadaptowanego do celów edukacyjno-rekreacyjnych. Fot. M. Krzeczyñska
W ostatnim czasie Muzeum Geologiczne PIG-PIB na-wi¹za³o wspó³pracê z firm¹ CEMEX Sp. z o.o., w³aœcicie-lem m.in. Cementowni Rudniki i okolicznych kamienio-³omów wapieni. W jednym z nich – w kamienio³omie Lipówka – eksploatacja zosta³a ju¿ zaprzestana i wyrobi-sko jest przywracane naturze. Wyj¹tkowe walory krajobra-zowe i przyrodnicze zdecydowa³y o stworzeniu tam obiektu edukacyjno-rekreacyjnego ze œcie¿k¹ biologiczn¹, któr¹ MG PIG-PIB uzupe³ni³o o stanowiska geologiczne. Na przygotowanych tablicach zosta³a przedstawiona budowa geologiczna regionu, geneza i rodzaje wystêpuj¹cych tu ska³ wapiennych, œrodowisko morza jurajskiego, a tak¿e najm³odsza historia – œlady zlodowaceñ istniej¹ce w wyro-bisku i w okolicy.
W kamienio³omie s¹ prowadzone zajêcia dla szkó³, na potrzeby których pracownicy muzeum opracowywuj¹ sce-nariusze geologicznych lekcji terenowych. Zapocz¹tkowa-no równie¿ organizowanie tam plenerowej imprezy po-pularnonaukowej pod has³em „Dzieñ Ró¿norodnoœci nie tylko biologicznej”. W tym roku odby³a siê ona 21 maja, a g³ównym organizatorem by³ Wydzia³ Matematyczno--Przyrodniczy Akademii Jana D³ugosza w Czêstochowie, który zaprosi³ do wspó³pracy Muzeum Geologiczne PIG--PIB. Tego dnia zosta³a otwarta œcie¿ka geoturystyczna w obrêbie kamienio³omu. Podczas pierwszej czêœci pikniku zorganizowano liczne warsztaty dla szkó³, np. biologiczne i chemiczne, a na stoisku muzeum – rozpoznawania ska³, minera³ów oraz skamienia³oœci. Na imprezie by³y dostêpne tematyczne stoiska popularnonaukowe, ale równie¿ atrak-cje rekreacyjne: nowo otwarty tor rowerowy i punkty gas-tronomiczne. Na stoisku MG mo¿na by³o obejrzeæ okazy skamienia³oœci, sprawdziæ swoje si³y podczas rozpoznawa-nia ska³ i braæ udzia³ w licznych konkursach. Chêtni mogli wzi¹æ do rêki m³otek i poszukaæ skamienia³oœci w przygo-towanych blokach wapiennych pochodz¹cych z tego miej-sca. Podczas imprezy na terenie kamienio³omu odby³y siê te¿ trzy wycieczki przyrodnicze: spacer z ornitologiem, warsztaty terenowe z zoologiem-entomologiem oraz opro-wadzenie po œcie¿ce geologicznej przez jednego z jej twór-ców – pana prof. dr. hab. Andrzeja Wierzbowskiego. Wyda-rzenie cieszy³o siê du¿ym zainteresowaniem mieszkañców okolicznych miejscowoœci oraz pobliskiej Czêstochowy, którym kamienio³om mo¿e s³u¿yæ jako miejsce spêdzania wolnego czasu i czynnej edukacji. Jako uzupe³nienie stwo-rzonej œcie¿ki geologicznej w paŸdzierniku bie¿¹cego roku pracownicy muzeum przeprowadzili cykl zajêæ – prelekcji i warsztatów geologicznych dla szkó³ gmin Rêdziny, K³omnice i Mstów. Odby³a siê równie¿ wycieczka szkole-niowa do kamienio³omu dla nauczycieli deklaruj¹cych chêæ prowadzenia z uczniami lekcji w terenie.
Kolejnym regionem tegorocznych dzia³añ geotury-stycznych Muzeum Geologicznego jest ziemia ³ukowska, która s³ynie ze skamienia³oœci jurajskich o unikatowym stopniu zachowania. W czerwcu 2016 r. odby³ siê Festiwal Jurajski gminy £uków zorganizowany przez Lokaln¹ Gru-pê Dzia³ania „Razem ku lepszej przysz³oœci”, Gminê £uków we wspó³pracy z MG PIG-PIB. Ta
popularnonau-kowa impreza by³a tematycznie zwi¹zana ze skamienia-³oœciami ³ukowskimi, przede wszystkim amonitami, stano-wi¹cymi osobliwoœæ przyrodnicz¹ okolicy. W³aœnie dlatego zosta³ ustanowiony rezerwat „Kra Jurajska”. Fauna ³ukow-ska to przede wszystkim spirytyzowane amonity, lecz tak¿e ma³¿e, ramienionogi, liliowce czy œlimaki oraz szcz¹tki roœlinne znajdowane w czarnych i³ach œrodkowojurajskich, przywleczonych w to miejsce w postaci kilku porwaków – kier lodowcowych podczas zlodowacenia œrodkowopolskie-go. Zachowane w konkrecjach sferosyderytowych okazy te s¹ obecnie gratk¹ dla kolekcjonerów zarówno ze wzglêdu na ich doskona³y stan zachowania, wyj¹tkowe walory este-tyczne, jak i rzadkoœæ wystêpowania. Wydarzenia pierw-szego dnia festiwalu by³y przeznaczone dla dzieci i m³odzie-¿y szkolnej, dla której zorganizowano szereg konkursów z amonitem w roli g³ównej. Pracownicy muzeum zapre-zentowali wyk³ad „Co niós³ l¹dolód”, który nawi¹zywa³ do pochodzenia ³ukowskich kier jurajskich, a zosta³ on wy-s³uchany przez ok. 150 uczniów z kilku szkó³ gminy £uków. Przedstawiciele MG PIG-PIB zostali zaproszeni do udzia-³u w jury konkursu na najbardziej pomys³owy strój amo-nitowy, a poniewa¿ wybór by³ bardzo trudny, ufundowa-no dwie nagrody od Muzeum Geologicznego
Drugi dzieñ festiwalu mia³ charakter otwartej imprezy edukacyjno-promocyjnej – pikniku przygotowanego na terenie ma³ej infrastruktury turystycznej w Klimkach. Muzeum Geologiczne przygotowa³o stoisko z wystaw¹ skamienia³oœci jurajskich, w tym z kilkoma okazami amo-nitów ³ukowskich, ze stanowiskami do nauki rozpozna-wania ska³ i minera³ów oraz skamienia³oœci. Zarówno m³odzie¿, jak i doroœli chêtnie uczestniczyli w konkursach geologicznych. Z bardzo ciekaw¹ ekspozycj¹ wyst¹pi³o te¿ Nadleœnictwo £uków, a lokalna spo³ecznoœæ prê¿nie zaan-ga¿owa³a siê w organizacjê wydarzenia. Podczas pikniku na scenie odby³a siê debata dotycz¹ca perspektyw geotu-rystycznych w gminie £uków, a pracownik MG PIG-PIB dr Tatiana Woroncowa-Marcinowska wraz z panem Micha³em Œwidrem nauczycielem geografii z £ukowa opowiadali uczestnikom pikniku o amonitach – kiedy ¿y³y, jak by³y zbudowane, jak siê porusza³y, czym siê ¿ywi³y, jak wygl¹da³o œrodowisko ich ¿ycia i jak powsta³y ich ska-mienia³e szcz¹tki.
W najbli¿szym czasie jest planowane stworzenie na terenie gminy lapidarium g³azów narzutowych, geostano-wisk z tablicami, po³¹czonych szlakiem œcie¿ki geotury-stycznej, ekspozycji o faunie ³ukowskiej i jej wêdrówce wraz z kr¹ z pó³nocy Europy, a tak¿e wydanie publikacji popularnonaukowej o tej tematyce.
Wymienione powy¿ej inicjatywy edukacyjne by³y re-alizowane w 2016 r. i zosta³y wybrane spoœród licznych podejmowanych co roku przez MG PIG-PIB. S¹ wœród nich równie¿ tematyczne wystawy czasowe prezentowane w ró¿nych oœrodkach, którym towarzysz¹ odpowiednio przy-gotowane warsztaty, prelekcje oraz wyk³ady. W br. taka wystawa pt.: „Siarka – z piek³a rodem” (Prz. Geol., 64: 453) zosta³a przygotowana dla Muzealnej Izby Górnictwa Kruszcowego w Miedziance.
Monika Krzeczyñska & Pawe³ WoŸniak
947
