Kształtowanie i zdobienie obszarów rolniczych według P. J. Lennégo na podstawie projektu wykonanego dla majątku Radaczewo

Bożena Łukasik

Kształtowanie i zdobienie obszarów

rolniczych według P. J. Lennégo na

podstawie projektu wykonanego dla

majątku Radaczewo

Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 9/3, 83-94

2010

Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 9(3) 2010, 83-94

KSZTAŁTOW ANIE I ZDOBIENIE OBSZARÓW

ROLNICZYCH WEDŁUG P.J. LENNEGO

NA PODSTAW IE PROJEKTU WYKONANEGO

DLA MAJĄTKU RADACZEWO

Bożena Łukasik

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Streszczenie. Jeden z najwybitniejszych europejskich architektów krajobrazu XIX wieku - Peter Joseph Lenne (1789-1866) przez 50 lat planistycznej działalności dą­ żył do zespolenia wszystkich elementów krajobrazu. Praca dotyczy kształtowania i upiększania przez P.J. Lennego obszarów rolniczych w majątku Radaczewo (wo­ jewództwo zachodniopomorskie). Projekt wykonany w 1825 roku obejmował po­ wierzchnię niespełna 1000 ha. Znalazły się tam uprawy polowe, ogrody, pastwiska, zadrzewienia, wody itp. - struktury i elementy przenikające się nawzajem i tworzące swoistą mozaikę w miejscowym krajobrazie. Zwracają uwagę nieregularne zarysy po­ szczególnych pól i upraw - tak dalekie od współczesnych, prostokątnych podziałów. Zalety i wady zastosowanych w Radaczewie rozwiązań, a także stan przetrwania tego założenia, stały się przedmiotem podjętych badań.

Słowa kluczowe: Peter Joseph Lenne, krajobraz rolniczy, zdobienie pól

W S T Ę P

Radaczew o (niem. R eichenbach, R icghebach) je s t n iew ielk ą m iejscow ością p o ­ ło żo n ą 9 km na północny zachód od C hoszczna. W pierw szej połow ie X IX w ieku ów czesny jej w łaściciel postanow ił założyć tu park dw orski i ozdobić pola należące do rozległego m ajątku. Projekt dla całości w ykonał Peter Joseph Lenne - architekt, którego szczytow ym osiągnięciem stało się później rozległe założenie ogrodow o- parkow e obejm ujące swym zasięgiem całą w yspę Poczdam w raz z licznym i pałaca­ mi rezydencjonalnym i. R ealizację tak w ielkiego przedsięw zięcia ułatw iły planiście m .in. dośw iadczenia zdobyte w R adaczew ie.

W skazanie zalet i w ad zastosow anych w R adaczew ie rozw iązań, a także u stale­ nie stanu przetrw ania tego obiektu stały się celem podjętych badań.

Adres do korespondencji - Corresponding author: Bożena Łukasik, Katedra Terenów Zie­ leni, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ul. Dąbrowskiego 159, 60-597 Poznań, e-mail: ktzstep@au.poznan.pl

M A T E R IA Ł I M E T O D Y

84

Zachow ały się dw a plany dotyczące R adaczew a - je d e n z 1820 roku przedstaw ia sytuację fragm entu ów czesnego m ajątku rodziny v o n Bethe. D rugi to projekt w y k o ­ nany przez P.J. Lennego w 1825 roku, opracow any częściow o na podstaw ie w cześ­ niejszego planu sytuacyjnego. K oncepcja projektow a zakładała upiększenie całości m ajątku oraz przekształcenie barokow ego układu ogrodu dw orskiego w park k ra jo ­ brazow y. P rojekt posłużył do przeprow adzenia pom iarów m etodą planim etryczną w celu ustalenia w zajem nych proporcji poszczególnych obszarów zagospodarow ania.

W trakcie bad ań przeprow adzono ogólną inw entaryzację tego terenu. S topień re ­ alizacji projektu Lennego i stan przetrw ania obszaru m ajątku przedstaw iono na p ru ­ skiej m apie stolikow ej z 1892 roku oraz na w spółczesnym zdjęciu lotniczym .

RYS H IST O R Y C Z N Y M A JĄ T K U R A D A C Z E W O

P ierw sza w zm ianka o w si Radaczew o pochodzi z 1298 roku [Lem cke 1906]. W 1523 roku m iejscow ość została w spom niana ja k o lenno Joachim a V. G ünster- berga. Później m ajątek kilkakrotnie zm ieniał w łaścicieli oraz podlegał podziałow i, aż do czasu gdy scaliła go ponow nie w 1770 r. rodzina v o n B lanchensee [Laska 1976]. W 1817 roku now ym w łaścicielem R adaczew a została rodzina v o n Bethe. W 1820 roku w łaściciel dobra R adaczew o, Carl G ottlieb v o n B ethe (1778-1840), postanow ił przekształcić sw oją siedzibę. Chodziło o połączenie pożytku z pięknem . D ziałania m iały polegać na w prow adzeniu w sąsiedztw ie upraw nasadzeń je u p ięk ­ szających, a jednocześnie przynoszących zysk - głów nie sadów [Hinz 1977].

Pod koniec X IX w ieku w ielkość dóbr w ynosiła 1344 ha (w tym 1059 ha ziem i ornej z ogrodam i, 103 ha łąk, 72 ha pastw isk, 89 ha lasów i 23 ha w ód). Jak podaje K am iński [1991], gospodarstw o nastaw ione było na hodow lę ow iec (w 1928 r. było ich 3106 sztuk), św iń (211 sztuk), b y d ła (183 sztuki) i koni (50 sztuk). O prócz ziem i w skład m ajątku w chodził także dw ór z gorzelnią i folw arkiem oraz przylegający do nich od w schodu park. W latach trzydziestych X X w ieku w łaścicielem dóbr została rodzina B lühdorn. W je j rękach m ajątek znajdow ał się do czasów w ojny [Grecki 1978]. W 1945 roku ziem ie i zabudow ania należące do m ajątku upaństw ow iono. U tw orzono w ów czas Państw ow e N ieruchom ości Z iem skie, a w 1949 roku P aństw o­ we G ospodarstw o R olne, które później istniało jeszcze pod kilkom a różnym i n azw a­ mi [K am iński 1991]. O becnie zabudow ania gospodarcze są dzierżaw ione przez fir ­ mę pryw atną.

D w ór, który istniał tu praw dopodobnie ju ż przed 1820 rokiem , zajm ując w ażne m iejsce w kom pozycji kom pleksu dw orsko-folw arcznego, został m ocno zniszczony podczas w ojny, a następnie rozebrany w latach 60. X X w ieku [K rzem iński 1999]. W śród tow arzyszących m u zabudow ań gospodarczych znajdow ały się: pow ozow nia, kuźnia, ow czarnie, stajnia, stodoła, obora, spichlerz i gorzelnia. N iektóre z nich nie przetrw ały do naszych czasów.

K ształtow anie i zdobienie obszarów rolniczych w edług P.J. Lennego.

₈₅

Z A Ł O Ż E N IA I W Y T Y C Z N E P R Z Y JĘ T E P R Z E Z P E T E R A JO S E P H A LE N N E G O

M ajątek R adaczew o był pierw szym , w którym Lenne zastosow ał na szeroką sk a­ lę środki upiększające krajobraz. Próby u stalenia podstaw ow ych zasad kształto w a­ nia krajobrazu były na początku lat dw udziestych X IX w ieku podejm ow ane przez niektóre niem ieckie tow arzystw a ogrodnicze, np. Z w iązek W spierania O grodnictw a.

P.J. Lenne przygotow yw ał plany dla R adaczew a od 1820 roku. Jego w ła ś­ nie uznaje się za w łaściw ego autora obszernej rozpraw y „O obsadzaniu pastw isk i p ó l” („Ü ber T rift- und F eld-P flanzungen”) w dobrach R adaczew o na P om orzu (2 tom rozpraw Z w iązku Pruskiego, B erlin, A ugust R ücker, 1826 r.), k tóra ukazała się w piśm ie „G eheim en-O ber-R egierungs-R athes B ethe m it Z eichnung vom G arten­ -D irektor L enne” [Lenne 1826]. Zaw arto w niej konkretne w skazów ki i zasady d o ty ­ czące kształtow ania krajobrazu [W iepking 1956], m. in.:

- tem u, co niezbyt ładne w krajobrazie, należy nadać m iłą form ę, a je śli to niem oż­ liwe, lepiej to zakryć przed w zrokiem - należy to uczynić, używ ając roślinności; - m onotonne i jało w e stanow iska obsadzić odpow iednim i gatunkam i drzew iastym i; - szerokie, m ęczące rów niny podzielić, by były przyjem niejsze, ich granice zaś o b ­

sadzić zróżnicow aną roślinnością;

- je śli ja k a ś rów nina nie może być obsadzona, albo nie leży w granicach naszej p o ­ siadłości - należy zam knąć na n ią w idok posadzonym i przed n ią drzew am i i k rz e ­ wam i. M iędzy roślinam i dobrze je s t je d n a k zostaw ić w idoki na przyjem ny obiekt po zew nętrznej lub w ew nętrznej stronie. Te nasadzenia m ają m ieć charakter nie tylko pasm ow y, ale rów nież pow inny tw orzyć grupy różnej w ielkości, kształtu oraz barwy;

- pożądane je s t podkreślanie nierów ności terenu;

- poszarpana lin ia nasadzeń i dróg je s t korzystniejsza od linii ciągłej, wznoszącej się na w zniesienie;

- niezbyt kształtne w zniesienia należy obsadzić w sposób zw arty, ładne natom iast podkreślić luźnym i grupam i - przy czym z reguły źle w ygląda w zgórze, którego podstaw a zostaje zasłonięta;

- w yizolow ane obiekty, ja k dom, m łyn, m ałe lustro w ody, stają się w yraziste p o ­ przez obsadzenie tylnego planu (stw orzenie tła); z kolei dalekie obiekty, np. k o ś­ cioły i w ieże, w y m agają obram ow ania grupam i drzew na pierw szym planie lub poprzez uform ow ane alejow o nasadzenia (w tym w ypadku efekt je s t silniejszy); - szczególna rola w stw arzaniu pogodnych w idoków przypada drzew om , które p o ­

winny zaw sze tow arzyszyć w odzie i domom;

- pojedyncze obrazy i sceny pow inny tw orzyć harm onijne w idoki i następow ać po sobie w sposób uporządkow any;

- niezw ykle cenne je s t zachow anie otw artych w idoków w dal, gdyż p rzestrzeń p ro ­ jek to w an a m usi m ieć połączenie z w ięk szą całością;

- w krajobrazie istn ieją zarów no linie proste (drogi gm inne, krajow e, prostokątne żyw opłoty), ja k i linie o falistym przebiegu - jed n e i drugie w y glądają korzystnie, je śli zostaną um iejętnie obsadzone.

86

P.J. Lenné w ychodził z założenia, iż naw et najbardziej nieprzyjem ne obiekty w krajobrazie m ożna zneutralizow ać i ozdobić dzięki obsadzeniu zielenią. P o ró w ­ nyw ał pracę architekta krajobrazu do pracy rzeźbiarza, poniew aż w ydobyw a z p rz e ­ strzeni życie i ruch za p om ocą zm iennej form y (różne nasadzenia drzew i krzew ów ) i m alarza, gdyż tak ja k on pracuje koloram i i światłem.

P rzełom ow a dla m ajątku w R adaczew ie okazała się uw aga dotycząca w ygiętych linii pól, do których gospodarze nie b yli dotąd przyzw yczajeni. Z nalazły się tu ró w ­ nież stw ierdzenia dotyczące sposobów zdobienia dróg - na całym sw oim p rzeb ie­ gu pow inny być one zajm ujące. Szczególne znaczenie przyw iązyw ał P.J. Lenné do układów alejow ych, które lepiej, aby nie przebiegały prostoliniow o, lecz „kołysały się” łagodnie. W ażne elem enty w krajobrazie to rów nież duże lasy i ich skrawki, łąki, w ody, zabudow a m ieszkaniow a i inne budynki. Szczególny stosunek do w y k o ­ rzystyw ania w krajobrazie sztucznych elem entów architektury i rzeźb został w y rażo ­ ny w następujący sposób: „Z am yka się na uw ięzi jelen ie i in n ą d zik ą zw ierzynę (...), a potem brak poruszających się kształtów zastępuje posągam i w szystkich m ożliw ych rodzajów , budow aniem bezużytecznych budynków i opisyw aniem kam ieni oraz ta b ­ lic sentencjam i i w ierszam i. To nie je s t praw dziw e życie krajobrazu” [Hinz 1989].

K O M P O Z Y C JA I U K ŁA D P R Z E S T R Z E N N Y

O g ó ln a k o m p o zy cja. M ajątek R adaczew o był zwarty i zajm ow ał obszar o k ształ­ cie nieregularnym , w ydłużonym w kierunku w schód - zachód. Z abudow a w si w raz z siedzibą w łaścicieli dóbr znajdow ała się w części północno-w schodniej. Położone na południow y zachód tereny pozbaw ione były zabudow y, za w yjątkiem pojed y n ­ czych dom ków na obrzeżach m ajątku, przy których przew idziano regularnie, w ręcz osiow o rozplanow ane ogródki.

Z aprojektow any przez P.J. Lennégo obszar upraw należących do dóbr R adacze- wo potraktow ano bardzo m alow niczo. P ola uzyskały nieregularne kształty o zaokrą­ glonych zarysach. T eren przecinały sw obodnie trasow ane drogi.

G ra n ic e zało żen ia. O bjęty projektem obszar m ajątku nie został w żaden sposób w ydzielony z krajobrazu. W zdłuż granic sporadycznie p o jaw iają się kształtow ane li­ niow o grupy nasadzeń. W iększe odcinki granic pozostały nieobsadzone. O toczenie zajm uje teren zagospodarow any rolniczo, jed y n ie od południa częściow o zalesiony.

W n ę trz a . T eren m ajątku podzielono na w iele m niejszych i w iększych w nętrz w yznaczających poszczególne przestrzenie upraw ow e. N ajw iększe w nętrza tw orzą otw arte pola o pow ierzchni od niecałego hektara do ponad 70 ha. W yznacza je układ dróg oraz tow arzyszące im, z reguły luźne, obsadzenia.

M niejsze w nętrza tw orzyły pola w ygrodzone żyw opłotam i - ich w ielkość w y n o ­ siła od ponad 0,5 ha do niecałych 8 ha. U praw y te były z reguły jednostronnie, zw y ­ kle od strony zachodniej (zachodnio-północnej), osłaniane dodatkow ym , naturalnie k ształtow anym pasm em roślinności w ysokiej. Pozostałe poletka przeznaczone pod upraw y m ieszane nie były szczelnie izolow ane. P ew n ą funkcję ochronną w obec nich m iały pełnić z p ew nością luźno nasadzone drzew a (które zaw sze im tow arzyszą na planie), a także grupy zw arte. Poletka te były z w szystkich najm niejsze - zajm ow ały od niespełna 0,5 ha do 4,8 ha.

K ształtow anie i zdobienie obszarów rolniczych w edług P.J. Lennégo. 8 7

S tr u k tu r a p rz e s trz e n n a . C ałkow ita pow ierzchnia m ajątku w raz z obszarem p a r­ ku b lisk a b y ła 1000 ha (20 ha parku dw orskiego i 977 ha terenu objętego u p ięk sze­ niem krajobrazu rolniczego).

Jak w ynika z planu w ykreślonego przez Lennego, najw iększą pow ierzchnię na terenie m ajątku m iały zająć upraw y polow e (rys. 1) - razem z poletkam i przeznaczo­ nym i dla roślin paszow ych i na handel oraz upraw am i m ieszanym i, przew idziano dla nich ponad 510 ha. Z adrzew ienia zw arte i luźne (oba rodzaje w ystęp u ją w porów ny­ w alnych proporcjach) oraz tereny zajęte przez traw niki i łąki (m iał na nich odbyw ać się w ypas ow iec) zajęły obszar 322 ha.

18% _8%

i i otw arte pola - open fields (413,5 ha)

traw n ik i i łąk i - meadows an d law ns (178,5 ha) i i luźne zadrzew ienia - openw ork tree p lantings (74,4 ha) i i zw arte zadrzew ienia - coherent tree p lantings (69,2 ha) i— i upraw y roślin paszowych i handlow ych wygrodzone żywopłotem

th e cultivations of fodder p la n ts an d com m ercial p lan ts sep arated w ith hedgerow (61,5 ha) i i upraw y owocowe - fru it crops (60,3 ha)

upraw y m ieszane - m ixed cultivations (35,3 ha) i i drogi i place - roads an d squares (31,6 ha)

wody - w aters (28,7 ha)

ogrody przydomowe - kitch en gardens (10,7 ha) i i zagrody - farm stead (6,3 ha)

i i ogrody śródpolne form alne - form al gardens betw een fields (5,8 ha) zabudow a - buildings (1,4 ha)

Rys. 1. Struktura przestrzenna zagospodarowania majątku Radaczewo opracowana na pod­ stawie projektu P.J. Lennégo z 1825 roku

Fig. 1. Spatial structure management of the Radaczewo estate based on the design by Lenné (1825)

U praw y sadow nicze podzielono na w iele różnej w ielkości części i zlokalizow a­ no głów nie w rejonie północno-w schodnim , w sąsiedztw ie w si i parku. R egularne ogródki tow arzyszące pojedynczym dom kom zajęły w sum ie obszar niecałych 6 ha. Ich w ielkość w ynosiła od 0,4 ha do 1 ha. U dział w ody b y ł stosunkow o niew ielki. N ajw iększe zbiorniki w odne zlokalizow ane w części południow o-zachodniej m ająt­ ku m iały pow ierzchnie: 13 i 8 ha. Z w raca uw agę m ozaikow e rozm ieszczenie p o ­ szczególnych upraw oraz nieregularne zarysy pól. D la lepszego zobrazow ania struk­ tury i kształtu planow anych przez P.J. Lennégo upraw podkolorow ano oryginalny p lan (rys. 2).

P o w ią z a n ia w e w n ę trz n e i z ew n ętrz n e. M ajątek R adaczew o zlokalizow ano na delikatnie pofalow anym obszarze, sprzyjającym tw orzeniu licznych zew nętrznych

SS

otwarte pola - open fields

rośliny paszowe i handlow e wygrodzone żywopłotem the cultivations of fodder plants

and commercial plan ts sep arated w ith hedgerow uprawy m ieszan e - m ixed cultivations

V //. ogrody przydomowe - kitchen gardens

ogrody śródpolne - formalne formal gardens betw een fields

traw niki i łąki - m eadows and lawns ■ zagrody przydomowe - farm stead zw arte zadrzew ienia - coherent tree plantings ■ wody powierzchniowe - surface waters luźne zadrzew ienia - openwork tree plantings ■ drogi i place - roads and squares

uprawy owocowe - fruit crops _■ zabudowa - buildings

Rys. 2. Planowane przez P.J. Lennégo rozmieszczenie upraw i zadrzewień na obszarze majątku Radaczewo

Fig. 2. Spatial arrangement of crops and tree plantings in the Radaczewo estate, designed by Lenné

K ształtow anie i zdobienie obszarów rolniczych w edług P.J. Lennego.

₈₉

i w ew nętrznych pow iązań w idokow ych. N ajw yższe w zniesienie, znane pod nazw ą Łysicy (nazw a niem iecka: H och B erg), znajduje się w części środkow ej. R oztaczał się stąd w idok na znaczną część terenów upraw ow ych, głów nie od strony zachodnio- północnej. O becnie szczyt pagórka je s t porośnięty starodrzew em i niew iele z niego w idać.

U k ła d k o m u n ik a c y jn y . Z aprojektow any przez P.J. Lennego układ dróg śródpol­ nych b y ł stosunkow o oszczędny ja k na tak du żą pow ierzchnię. D rogi d zielą obszar na części zróżnicow ane pod w zględem w ielkości i kształtu. W kilku m iejscach k rz y ­ żują się, więcej je s t je d n a k rozw idleń. N ajbardziej charakterystyczny punkt w id o ­ kow y (Łysica) zaopatrzony został w duży plac pośrodku skrzyżow ania dróg. O bszar m ajątku przecina kilka dróg lekko pofalow anych. Są to w w iększości drogi gru n to ­ we, w niew ielkim stopniu w ybrukow ane.

Do czasów w spółczesnych przetrw ały jed y n ie fragm enty daw nego układu k om u­ nikacyjnego. Jednak i w tym w ypadku przebieg obecnych dróg niezupełnie pokryw a się z planem Lennego. M ożna je d n a k przyjąć, że podstaw ow y szkielet został zre­ alizow any, o czym św iadczą zachow ane głów ne drogi. Z przeprow adzonej analizy w ynika, iż co najm niej 2/3 zaprojektow anych dróg obecnie nie istnieje (nie zostały zrealizow ane lub też uległy zatarciu). W spółcześnie je d n ą z dróg przecinających o b ­ szar m ajątku z południa na północ pokryto asfaltem i stanow i ona je d n ą z głów nych dróg dojazdow ych do R adaczew a - wsi. Z kolei droga przebiegająca w przybliżeniu ze w schodu na zachód, w południow ej części daw nych dóbr, tw orzy dogodne p o łą ­ czenie kom unikacyjne m iędzy C hoszcznem i Piasecznikiem .

N a planie (rys. 3) ja k o drogi zachow ane zaznaczono fragm enty, które p rzetrw a­ ły w dobrym stanie, ja k i częściow o zatarte. Jako drogi nieistniejące zaznaczono te, k tórych śladów nie m ożna się ju ż dziś doszukać.

U k ła d w odny. N ajw iększym i zbiornikam i w odnym i na obszarze daw nego m a­ ją tk u są je z io ra Pław ie (Czarne) i Z iem om yśl, zlokalizow ane w południow o-zachod­ niej części. N ie m ożna obecnie na podstaw ie dostępnych źródeł ustalić, czy ich linia brzegow a i k ształt były na planie P.J. Lennego korygow ane. W oda stanow iła n ato ­ m iast z pew nością istotny elem ent kształtow ania przestrzeni w sąsiedztw ie siedziby w łaściciela. Jak w ynika z planu, obszar gospodarstw a w raz z ogrodem i częścią pól był praktycznie odcięty ze w szystkich stron strum ieniam i lub sztucznie u form ow a­ nym i kanałam i i row am i. O d strony w si m ożna było dostać się do dw oru w dw óch m iejscach przez m ostki przerzucone nad strugą.

Z adrzew ienia. N a planie majątku P.J. Lenne naniósł następujące formy zadrzewień: - regularne nasadzenia drzew ow ocow ych w sadach o nieregularnych zarysach, ró ż­

nej w ielkości i rozproszonych na obszarze m ajątku;

- nasadzenia zw arte grupow e, często o przebiegu pasm ow ym , m iały charakter leśny; - nasadzenia luźne tw orzące św ietliste gaje. Ich ażurow y charakter neutralizow ał

granice m iędzy p rzestrzen ią otw artą i zw artym i grupam i drzew . Pojedyncze d rze­ w a w kraczały także w obrysy pól;

- żyw opłoty w zdłuż w ygrodzonych pól;

- nasadzenia alejow e tow arzyszące drogom prow adzonym po liniach płynnych; - w dw óch m iejscach pierścieniow o obsadzone koliste place (w części południow ej

90

g

g

g

g

g

uprawy owocowe fruit crops szczyt Łysicy

the summit of Mount Łysica

g a tu n k i starych drzew species o f old trees

w iąz szypułkow y

european w hite elm dąb szypułkowy common oak jesion w yniosły ash buk pospolity european beech jabłoń apple dąb szypułkowy 'Fastigiata'

common oak 'F astigiata'

klo n pospolity norw ay m ap le ro b in ia ak acjo w a b la c k lo cu st klo n ja w o r sy co m ore m ap le

f

Rys. 3. Porównanie stanu aktualnego obszaru majątku Radaczewo z projektowanym przez PJ. Lennego

Fig. 3. A comparison of the current status of the Radaczewo estate with the original estate area included in the design by Lenne

O becnie trudno jed noznacznie stw ierdzić, które nasadzenia zostały zrealizow ane. W iepking [1966] podaje, że jeszcze w roku 1944 m ożna było tu odnaleźć w sąsiedz­ tw ie dróg 60 egzem plarzy drzew ow ocow ych (na 9060 posadzonych). D ziś odnale­ ziono tylko je d n ą starą ja b ło ń oraz k ilk a śliw i grusz, które przetrw ały w zdziczałej form ie. Ze starszych okazów na terenie m ajątku zw racają uw agę zw łaszcza dużych rozm iarów drzew a zlokalizow ane na Łysicy: sosna w ejm utka, b u k pospolity, klon pospolity, dęby szypułkow e i grab pospolity.

C harakterystyczne układy tw o rzą też aleje i szpalery - najciekaw sze obsadzone są potężnym i dębam i szypułkow ym i w odm. stożkow atej oraz klonam i pospolitym i i w iązem szypułkow ym . N iestety przetrw ały one do naszych czasów jed y n ie fra g ­ m entarycznie (rys. 3). Z nacznie m łodszym nasadzeniem , je d n a k rów nie efektow nym ,

K ształtow anie i zdobienie obszarów rolniczych w edług P.J. Lennego...

91

Rys. 4. Fragment pruskiej mapy stolikowej z 1892 roku z naniesioną granicą majątku Rada- czewo - powiększenie (Meßtischblatt, oryginał w skali 1 : 25 000)

Fig. 4. A fragment of a Prussian table map from 1892 with marked boundaries of the Rada- czewo estate - (enlargement of the 1 : 25 000 original)

92

je s t odcinek alei z robinii akacjow ej tow arzyszący obecnie asfaltow ej drodze. P o zo ­ stałe istniejące pasy zieleni tw orzy m ieszanka drzew i krzew ów nieprzedstaw iająca w iększej w artości je ś li chodzi o poszczególne egzem plarze. Stanow ią one obrzeża p rostokątnych obecnie pól, w pojedynczych przypadkach tw o rzą pośród nich zielone wyspy.

A r c h ite k tu r a o g ro d o w a i w yposażenie. N a terenie rolniczo zagospodarow anej części m ajątku (pom inąw szy sam ą w ieś, w której są ciekaw e ruiny czternastow iecz­ nego kościoła), odnaleziono w najw yżej położonym punkcie (74,28 m n.p.m . - czyli ok. 10-15 m pow yżej całego obszaru) zniszczony pom nik w form ie obelisku p o św ię­ cony pam ięci daw nych w łaścicieli - rodzinie v o n Bethe.

S ta n z a ch o w an ia. O bszar daw nego m ajątku Radaczew o przetrw ał do czasów obecnych jed y n ie w ogólnym zarysie. Już na planie z 1892 roku (rys. 4) w idać zm ie­ niony w stosunku do projektu Lennego sposób zagospodarow ania tego obszaru. Do dziś zachow ał się z grubsza układ dróg i niektóre nasadzenia im tow arzyszące oraz częściow o sposób potraktow ania poszczególnych fragm entów . O tw arte pola w w ielu m iejscach poprzecinano dodatkow ym i pasam i zieleni. N a m iejscu dw oru w ybudow ano nowy, niew ielki budynek m ieszkalny nienaw iązujący arch itek tu rą do w cześniej istniejącego. Stał się on siedzibą kierow nika zakładu rolnego, a obecnie m ieszkaniem dzierżaw cy gospodarstw a. N ie m a śladu po zaprojektow anych przez L ennego dom kach z ogrodam i, które m iały się znaleźć w różnych częściach m ajątku, głów nie na je g o obrzeżach. M ożna jed y n ie odnaleźć fragm enty fundam entów d aw ­ nego folw arku, przy drodze z C hoszczna na Piasecznik, niedaleko je z io ra Pławie.

PO D SU M O W A N IE

Z punktu w idzenia estetycznego zaprojektow any przez P.J. Lennego krajobraz był niezw ykle m alow niczy i zapew niał urozm aicone w idoki. „K ołyszące się” drogi łączyły najw ażniejsze punkty na tym obszarze, a obsadzenie ich drzew am i, głów ­ nie ow ocow ym i, zapew niało niezbędne zacienienie, dając jednocześnie dodatkow y p rzychód w łaścicielow i m ajątku. P rzeplatające się upraw y m iały zapew nić wyższe plony. Z aprojektow ane przez Lennego pola okazały się je d n a k z różnych w zględów zbyt duże. W tórnie podzielono je prostoliniow ym i nasadzeniam i, co w idoczne je st ju ż na m apie z końca X IX w. N ajw iększym problem em stały się w iejące tu zbyt sil­

nie w iatry, które w zbijały w pow ietrze duże ilości piaszczystej ziem i. Z aproponow a­ ne przez P.J. Lennego zadrzew ienia były niew ystarczające do pow strzym ania tego niekorzystnego zjaw iska.

N ieregularne kształty pól najpraw dopodobniej rów nież się nie spraw dziły. Jeśli naw et zostały one w ytyczone w terenie zgodnie z projektem , to nie przetrw ały zbyt długo. O becnie stw ierdzono jed y n ie fragm enty ich zarysów . M ożna przypuszczać, że ich upraw a nastręczała dodatkow ych kom plikacji (zw łaszcza gdy zaczęto szerzej stosow ać m aszyny rolnicze), a granice trudne były do utrw alenia.

P lan dla R adaczew a stanow ił w dorobku P.J. Lennego znaczący krok na drodze do znalezienia optym alnego sposobu kształtow ania krajobrazu, który m iał być je d ­

K ształtow anie i zdobienie obszarów rolniczych w edług P.J. Lennego.

₉₃

nocześnie i piękny, i użyteczny. Zdobyte tutaj dośw iadczenia pom ogły architektow i w dalszej działalności, głów nie na terenie B erlina, Poczdam u i okolic.

N a podstaw ie przeprow adzonych analiz m ożna stw ierdzić, że projekt dotyczący R adaczew a nie został w pełni urzeczyw istniony. Jego realizacja uw zględniała je d y ­ nie najw ażniejsze założenia przyjęte przez P.J. Lennego. O bszar m ajątku podlegał także późniejszym przekształceniom , które zdeform ow ały je g o kom pozycję. M imo to do dziś czytelne są niektóre elem enty tego układu tw orzące podstaw ow y jego szkielet.

W ydaje się w ięc uzasadnione, by zw rócić uw agę na ten obiekt jak o całość (obec­ nie jed y n ie park dw orski w pisany je s t do rejestru zabytków ), a także postulow ać o objęcie go strefą ochrony konserw atorskiej. Być m oże byłoby ciekaw e podjęcie próby odtw orzenia niektórych nieistniejących ju ż elem entów.

P IŚ M IE N N IC T W O

Grecki H., 1978. Radaczewo. Ewidencja ogólna dendrologiczno-techniczna wykonana na zle­ cenie Urzędu Wojewódzkiego w Gorzowie Wlkp., Szczecin.

Hinz G., 1977. Peter Joseph Lenne. Landschaftsgestalter und Städteplaner, Musterschmidt Göttingen, Zürich-Frankfurt.

Hinz G., 1989. Peter Joseph Lenne. Das Gesamtwerk des Gartenarchitekten und Städteplaners, OLMS, Hildesheim-Zürich-New York.

Kamiński W., 1991. Zespół folwarczny Radaczewo. Karta ewidencyjna Zabytków Architektury Budownictwa, Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie (mps).

Krzemiński M., 1999. Informacja dotycząca parków wiejskich na terenie gminy Choszczno, Urząd Miejski w Choszcznie (mps).

Laska S., 1976. Ziemia choszczeńska przeszłość i teraźniejszość, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Instytut Zachodniopomorski, Szczecin.

Lemcke H., 1906. Die Bau - und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Kommisions­ verlag von Leon Saunier, Stettin.

Lenne P.J., 1826. Über Trift-und Feld-Pflanzungen. [W:] Geheimen-Ober-Regierungs-Rathes Bethe mit Zeichnung vom Garten-Direktor Lenne.

Wiepking H., 1956. Zum 90.Todestag von Peter Joseph Lenne. [W:] Gärten und Landschaft nr 10 (München).

Wiepking H., 1966. Geordnete Umwelt fruchtbares Land menschliche Wohlfahrt, Deutsche Gar­ tenbau - Gesellschaft e. V., Landwirtschaftsverlag GmbH, Hiltrup bei Münster/Westfalen.

L A N D SC A PE P L A N N IN G AND IM P R O V IN G A T T R A C T IV E N E S S O F A G R IC U L T U R A L A R E A S A C C O R D IN G T O T H E C O N C E P T O F P .J. L E N N E ON T H E BA SIS O F A D E S IG N

F O R T H E R A D A C Z E W O E S T A T E

One of the most outstanding European landscape architects of the 19th century - Peter Joseph Lenne (1789-1866), during his 50-year long professional activity aimed at combining all elements of landscape.

94

This study presents the landscape planning project, improving the attractiveness of agricultural land, designed by Lenne for the Radaczewo estate (the Zachodnio­ pomorskie province). The design prepared in 1825 covered the area of almost 1000 ha. The area comprised arable land, gardens, pastures, tree plantings, water bodies, etc. - structures and elements which merge and form a unique mosaic in the local landscape. Attention is drawn here to the irregular outlines of individual fields and crops - so different from the contemporary, rectangular shapes and divisions. Advantages and disadvantages of the solutions adopted in Radaczewo, along with an analysis of the preservation status of this object constituted the subject of this study. Key words: Peter Joseph Lenne, agricultural landscape, improving attractiveness of fields