Historia Polski w liczbach. Tom III. Polska w Europie

Zespół Redakcyjny Editorial Team

Przewodniczący Chairman prof. dr Franciszek Kubiczek Redaktor Główny Editor-in-chief

prof. dr hab. Juliusz Łukasiewicz Członkowie Members

a

prof. dr hab. Andrzej Jezierski

a

, prof. dr hab. Cezary Kuklo,

a

prof. dr hab. Andrzej Wyczański

a

, dr Halina Dmochowska, dr Cecylia Leszczyńska, dr Radosław Poniat, dr Andrzej Radźko, mgr Wojciech Adamczewski,

mgr Władysław Wiesław Łagodziński, mgr Bożena Łazowska, mgr Grażyna Szydłowska Sekretarze Secretaries

mgr Jan Berger, mgr Antoni Żurawicz

Publikację opracowali Preparation of the publication

Autorzy Authors

prof. dr hab. Cezary Kuklo ― okres do until 1795 r. prof. dr hab. Juliusz Łukasiewicz ― okres 1795―1918

dr Cecylia Leszczyńska ― okres 1918―2010

Konsultacja merytoryczna Content consultation dr Halina Dmochowska

Opracowanie redakcyjne Edited by mgr Grażyna Szydłowska Opracowanie komputerowe Computer editing

mgr Anna Ostrowska

Zakład Wydawnictw Statystycznych Statistical Publishing Establishment

Projekt okładki i opracowanie graficzne Cover and graphic design mgr Lidia Motrenko-Makuch

Mapy i wykresy Maps and charts mgr Halina Sztrantowicz, mgr Robert Chmielewski

Korekta Proof-reading

Anna Gorzelana, Urszula Kazimierska, Izabela Krawczyk Redakcja techniczna Technical supervision

Bożena Gorczyca

Elektroniczne łączenie tekstów z grafiką Electronic integration of text and graphics Beata Brzezińska

Przy publikowaniu danych prosimy o podanie źródła When publishing data please indicate source ISBN 978-83-7027-553-2

ZAKŁAD WYDAWNICTW STATYSTYCZNYCH, 00-925 WARSZAWA, AL. NIEPODLEGŁOŚCI 208. Ark. druk. 75,75, 17 map i wykresów. Druk ukończono w kwietniu 2014 r.

Przedmowa

3

P

RZEDMOWA

W 10. rocznicę wstąpienia Polski do Unii Europejskiej oddajemy Czytelnikom

publi-kację „Polska w Europie”. Jest ona kolejnym, jako tom III, opracowaniem z serii „Historia

Polski w liczbach”. Wcześniej ukazało się dwutomowe wydawnictwo: tom I, Państwo.

Społe-czeństwo (2003 r.) i tom II, Gospodarka (2006 r.) oraz stanowiące syntezę obu tych tomów,

uzupełnione nowymi danymi opracowanie Zarys historii Polski w liczbach (2012 r.).

„Polska w Europie” zawiera statystyczny obraz społeczno-gospodarczej historii Polski

na tle krajów europejskich od najdawniejszych czasów, możliwych do ujęcia liczbowego, do

współczesności. Wiele tablic opatrzono komentarzami, opisującymi szerzej prezentowany

temat. Do tablic dołączono także mapy i wykresy. Zamieszczono też obszerny wykaz źródłowej

literatury krajowej i zagranicznej wykorzystanej podczas opracowywania danych liczbowych

dla poszczególnych okresów, który może być pomocny zwłaszcza dla osób zajmujących się

profesjonalnie prezentowaną problematyką. Wszystkie tablice, uwagi, spis treści,

wprowa-dzenie, wstępy merytoryczne i noty biograficzne przetłumaczono również na język angielski.

Wyrażamy nadzieję, że „Polska w Europie” okaże się interesującym i przydatnym

wy-dawnictwem, które poprzez informacje statystyczne przybliży Czytelnikom dzieje naszego

pań-stwa oraz problemy jego rozwoju społecznego i gospodarczego na tle innych krajów Europy.

Zwracamy

się z prośbą do Czytelników o nadsyłanie uwag i propozycji dotyczących

zakresu materiału i sposobu jego prezentacji. Zostaną one wykorzystane podczas prac nad

kolejnymi wydawnictwami statystyczno-historycznymi.

Przewodniczący

Zespołu Redakcyjnego

prof. dr Franciszek Kubiczek

Prezes

Głównego Urzędu Statystycznego

prof. dr hab. Janusz Witkowski

Foreword

F

OREWORD

On the 10th anniversary of Poland’s accession to the European Union, we present our

readers with the publication entitled ”Poland in Europe”. This is Volume 3 of the series ”The History

of Poland in Numbers”. It was preceded by Volume 1 ”The State. The society” (2003) and Volume 2

”The Economy” (2006), and by the compilation entitled ”An Outline of the History of Poland in

Numbers” (2012) constituting a synthesis of both volumes, supplemented with latest data.

”Poland in Europe” presents a statistical outline of the socio-economic history of Poland

against the background of other European countries, from the most distinct past that could be

shown in numbers until nowadays. Many tables are accompanied by commentaries providing

details of the topics presented. Specific maps and figures are also included. There is also

a comprehensive list of the source literature, both national and international, used while

com-piling the numerical data for various periods. It may be especially useful to professionals

deal-ing with the subject matter in question. All tables, notes, the list of contents, the foreword,

substantive introductions and biographical notes have also been translated into English.

We hope that ”Poland in Europe” will be considered an interesting and useful publication,

and that the statistical information included will familiarize our readers with the history of our

coun-try, along with its socio-economic development problems, in comparison to other European countries.

We kindly request our readers to send their comments and proposals on the scope and

presentation of the subject matter, which will contribute to our further statistical and historical

publications.

President

of the Editorial Board

Prof. Franciszek Kubiczek, Ph.D.

President

of the Central Statistical Office

Prof. Janusz Witkowski, Ph.D.

Wprowadzenie

5

W

PROWADZENIE

Główny Urząd Statystyczny od końca lat 60. prowadzi prace historyczno-statystyczne,

które mają na celu udokumentowanie zjawisk, procesów i zdarzeń dotyczących rozwoju

państwa polskiego od najwcześniejszego okresu, dla którego dało się odnaleźć liczbowe

cha-rakterystyki zjawisk.

Wszystkie prace nabrały znacznego przyspieszenia i intensyfikacji od początku lat

90. XX wieku. Kolejne zespoły redakcyjne i autorskie zajmowały się przede wszystkim

odszukiwaniem, zestawianiem, weryfikowaniem i analizą odnalezionych źródeł

statystycz-nych. Autorzy wszystkich opracowań zajmowali się także dorobkiem tworzących się

instytu-cji statystycznych, przede wszystkim o charakterze państwowym lub ponadregionalnym.

W toku tych prac tworzył się i tworzy się nadal unikalny warsztat naukowy dotyczący

meto-dologii i techniki badań statystycznych.

Zespół Redakcyjny powołany przez prezesa Głównego Urzędu Statystycznego

przeka-zuje Państwu trzeci tom zbiorczej serii wydawniczej „Historia Polski w liczbach”,

przygoto-wany przy wykorzystaniu wydaprzygoto-wanych przez GUS od 1990 r. zeszytów tematycznych.

Tom ten jest kontynuacją trwających od 1968 r. prac mających na celu odtworzenie

przeszłości i ukazanie teraźniejszości kraju w ujęciu liczbowym. Prace w tamtym okresie

miały wyłącznie charakter wstępny i zaowocowały jedynie opracowaniem wersji roboczej

zeszytów pt.: „Historyczny Rocznik Statystyczny” z danymi za lata 1918—1968. Opracowanie

to — powielone w 1969 r. w niewielkiej liczbie egzemplarzy — przekazano wtedy jedynie

wąskiemu gronu osób zajmujących się problematyką badań historyczno-statystycznych.

Prace nad wydaniem już ogólnodostępnego „Historycznego Rocznika Statystycznego” nie

zostały dokończone z powodów finansowych. Materiał statystyczny zgromadzony wówczas

do opublikowania w „Historycznym Roczniku Statystycznym” został później w dużej mierze

wykorzystany w dwóch wydawnictwach GUS: „Polska 1918—1978”, Warszawa 1978

i „Polska 1918—1988”, Warszawa 1989. Publikacja „Polska 1918—1988” ukazała się

w połowie 1989 r. z inicjatywy ówczesnego prezesa GUS, dra Franciszka Kubiczka.

Prace nad wydaniem publikacji dokumentujących rozwój społeczno-gospodarczy

ziem polskich w pełnym zakresie ruszyły w II połowie 1989 r. Prezes GUS dr Franciszek

Kubiczek w dniu 31 lipca 1989 r. powołał specjalnie wyznaczony do tych prac Komitet

Redakcyjny publikacji „Historia Polski w liczbach”, któremu przewodniczy do chwili

obecnej.

Redaktorem Głównym został prof. dr hab. Andrzej Jezierski z Wydziału Nauk

Eko-nomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, a po jego śmierci w 2002 r. prof. dr hab. Andrzej

Wyczański z Polskiej Akademii Nauk, a obecnie jest nim prof. dr hab. Juliusz Łukasiewicz

Wprowadzenie

6

z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. W skład Komitetu weszli, poza

wymienionymi, prof. dr hab. Cezary Kuklo z Instytutu Historii Filii Uniwersytetu

Warszaw-skiego w Białymstoku, obecnie Uniwersytetu w Białymstoku, dr Cecylia Leszczyńska z

Wy-działu Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, a także dr Andrzej Radźko

z Wydawnictwa „Pallotinum”. Sekretarzem został mgr Jan Berger, a od 2009 r. również

mgr Antoni Żurawicz — obaj z Głównego Urzędu Statystycznego.

Zespół ten w pierwszym etapie swych prac przygotował 9 zeszytów tematycznych

„Historii Polski w liczbach”. Były to: „Ludność, Terytorium”, „Rolnictwo, Leśnictwo”,

„Górnic-two i Przemysł, Budownic„Górnic-two, Dochód Narodowy”, „Oświata, Nauka, Kultura”, „Transport,

Łączność”, „Handel”, „Finanse”, „Materialne warunki życia ludności”, „Państwo, Wojsko”.

Opracowania te wydawano sukcesywnie w latach 1990—1999. Ponadto w 1994 r., z myślą

o czytelniku zagranicznym, wydano publikację pt. „Economic History of Poland in Numbers”,

zawierającą wybór najważniejszych danych statystyczno-historycznych w języku angielskim.

Prezes GUS Tadeusz Toczyński w dniu 13 lipca 2001 r. do składu Zespołu

Redakcyj-nego „Historii Polski w liczbach” włączył dr Halinę Dmochowską. wiceprezes GUS oraz

mgr Wandę Bohdanowicz i mgr Grażynę Szydłowską z Departamentu Analiz i Opracowań

Zbiorczych Głównego Urzędu Statystycznego.

Do zadań Zespołu Redakcyjnego w rozszerzonym składzie należało opracowanie

zbiorczej publikacji „Historia Polski w liczbach” w dwóch tomach: tom I — Państwo.

Społe-czeństwo i tom II — Gospodarka. Tom I ukazał się w 2003 r., a tom II w 2006 r.

W obu tomach wyodrębniono trzy okresy chronologiczne: do 1795 r., lata 1795—1918

i okres 1918—2000 (w dalszych opracowaniach uwzględniano kolejne lata XXI w.).

Teryto-rium państwa polskiego w obu tomach pokazano od strony statystycznej tylko dla takiego

obszaru państwa, jaki obejmowały jego granice w danym okresie. Dla lat 1795—1918

stara-no się podawać dane statystyczne dla tych obszarów, które uważastara-no w okresie I wojny

świa-towej za terytorium przyszłego państwa polskiego opartego o granice historyczne, na których

zamieszkiwały zwarte grupy Polaków. Szczegółowy zakres prezentowanych tablic zawierają

uwagi metodyczne do obu tomów i opisy prezentowanych tablic.

Zespół Redakcyjny, reaktywowany w dniu 26 marca 2009 r. przez prezesa GUS

prof. dra hab. Józefa Oleńskiego do kontynuacji serii publikacji „Historia Polski w liczbach”

(uzupełniony przez włączenie do jego składu mgr Bożeny Łazowskiej — dyrektora Centralnej

Biblioteki Statystycznej i mgra Wiesława Łagodzińskiego), otrzymał zadanie przygotowania

popularnonaukowego „Zarysu Historii Polski w liczbach”, przygotowania tomu trzeciego,

pt. „Polska w Europie” oraz zaprojektowania tomu czwartego, poświęconego historii rozwoju

instytucji statystycznych na ziemiach polskich oraz instytucjonalnych badań

statystycz-nych, ze szczegółowym uwzględnieniem statystyk instytucji państwowych.

„Zarys historii Polski w liczbach” wydany w styczniu 2012 r. stanowił obszerny wybór

tablic z wymienionego wyżej dwutomowego opracowania, uzupełniony jednak nowymi

mate-riałami. Publikacja zawierała statystyczny obraz historii Polski od najdawniejszych czasów,

możliwych do ujęcia liczbowego, do współczesności. W opracowaniu przedstawiono tematykę

dotyczącą: terytorium, władz centralnych i terenowych, wojska, wymiaru sprawiedliwości,

ludności, narodowości i wyznań, aktywności ekonomicznej ludności, dochodów, płac i

spo-życia, budynków i warunków mieszkaniowych, ochrony zdrowia, edukacji i kultury, cen,

rolnictwa i rybołówstwa, przemysłu i budownictwa, transportu i łączności, handlu

wewnętrznego i zagranicznego, finansów i dochodu narodowego. Do tablic dołączono 51 map

i wykresów oraz zamieszczono obszerny wykaz wykorzystanej literatury.

Wprowadzenie

7

Niniejszy tom III „Historii Polski w liczbach” pt. „Polska w Europie” ilustruje przebieg

najważniejszych procesów i zjawisk społeczno-gospodarczych zachodzących na przestrzeni

wieków w Polsce na tle innych krajów europejskich. Publikacja składa się z rozdziałów

tema-tycznych dotyczących: terytorium i ludności, narodowości i wyznań, materialnych warunków

życia ludności, edukacji i kultury oraz sportu, rolnictwa, przemysłu, transportu i łączności,

handlu zagranicznego, finansów, dochodu narodowego oraz Polski w Unii Europejskiej.

Tematy te opracowane zostały przez członków Zespołu — specjalistów zajmujących się

okre-ślonymi okresami historii Polski, mianowicie okresem do 1795 r. oraz latami 1795—1918

i 1918—2010.

Autorzy opracowań starali się wyważyć odpowiednio zakres poszczególnych części

tomu zdając sobie sprawę, że dane statystyczne w miarę upływu czasu były coraz bardziej

dostępne, natomiast wystąpił znaczny brak danych ze wszystkich dziedzin życia z wczesnego

okresu rozwoju państwowości i z okresu przedrozbiorowego i rozbiorowego. Ze względu na

bardzo duże zróżnicowanie zakresu tematycznego, zasięgu terytorialnego i wyposażenia

metodologicznego statystyków w kolejnych okresach historycznych, przedsięwzięcie

publika-cyjne okazało się zadaniem bardzo trudnym, a dla niektórych okresów wręcz niemożliwym

do zrealizowania.

Wiele barier i problemów wystąpiło przy prezentacji najważniejszych procesów i

zja-wisk społecznych i gospodarczych zachodzących w okresie do 1795 r. Przyjęcie rozpiętości

czasowej wynoszącej prawie sześć stuleci stworzyło wiele trudności, ponieważ w całym tym

okresie kraje europejskie prezentowały bardzo zróżnicowany poziom rozwoju społeczno-

-gospodarczego. Okres współczesny przyniósł zmiany w zakresie struktur państwowych.

Charakterystyczne dla średniowiecza państwo oparte na więziach osobistych ustąpiło

miej-sca państwu terytorialnemu. Polska za czasów panowania Kazimierza Wielkiego nie

odbiega-ła znacząco pod względem struktur państwowych, społecznych i gospodarczych od innych

państw europejskich i zaliczana była do grupy krajów średnio zamożnych. Pod koniec

pre-zentowanego okresu (tj. XVIII stulecia) Rzeczpospolita szlachecka znajdowała się w stanie

głębokiego kryzysu państwa, który wyraźnie zwiększał dystans dzielący Polskę nie tylko do

państw Europy Zachodniej, ale także do rosnących w potęgę militarno-mocarstwową

sąsia-dów — Austrii, Prus i Rosji. Epoka nowożytna przyniosła Europie postępujące różnice

gospodarcze (gęstość zaludnienia, urbanizacja, specjalizacja, intensywność i stopień

towa-rowości produkcji) oraz odmienność wyznaniową i etniczną.

Kolejnym problemem do rozwiązania w opracowaniu zestawień liczbowych

charakte-ryzujących państwo polskie od X wieku do rozbiorów na tle innych państw europejskich był

brak statystyki w jej nowoczesnym rozumieniu. W tamtych czasach, nawet w Europie

Zachodniej, nie było instytucji gromadzących i krytycznie opracowujących dane ilościowe.

Prezentowane w niniejszym opracowaniu dane statystyczne opierają się przede wszystkim

na opracowaniach historyków polskich i obcych głównie z ostatniego półwiecza. Starano się

ukazać, na ile było to możliwe, jak najwięcej zjawisk porównywalnych dla Polski i

pozosta-łych krajów europejskich w dłuższej retrospekcji. Brak porównywalnych danych liczbowych

w wielu dziedzinach czy to dla Polski, czy dla innych krajów utrudniał opracowanie

zesta-wień liczbowych dla zachodzących w tym czasie zmian. Stąd też przy prezentacji niektórych

zagadnień odwołano się do szacunków czy nawet przykładów w konkretnych przekrojach

chronologicznych, aby wykazać ich charakter, a nie zagubić się w szczegółach. Zachowane

źródła i istniejące opracowania spowodowały, że większość prezentowanych informacji

doty-czy XVI-XVIII wieku, a tylko niektóre dane odnoszą się do czasów wcześniejszych.

Wprowadzenie

8

Dużym problemem był również zakres polityczno-geograficzny. Z jednej strony przez

stulecia granice zewnętrzne niektórych państw były słabo oznaczone, z drugiej — epoka

nowożytna obfitowała w przekształcenia polityczne i zmiany terytoriów w wyniku unii

mię-dzypaństwowych i licznych konfliktów zbrojnych. W takiej sytuacji racjonalnym

rozwiąza-niem było przyjęcie granic i rozległości terytorialnej w sposób umowny, zbliżony jedynie do

rzeczywistości. Tablice przedstawiają aktualne w danym okresie terytoria państw, choć mogą

podawać ich obszar w przybliżeniu. W obliczeniach powierzchni poszczególnych państw

europejskich jako początkową cezurę chronologiczną przyjęto drugą połowę XVI wieku, dla

której dysponowano lepiej opracowanymi danymi aniżeli dla czasów wcześniejszych.

Dwa zasadnicze problemy wystąpiły w przedstawieniu liczbowym zmian

zachodzą-cych w latach 1795—1918. Pierwszym z nich był brak w tym okresie niepodległego państwa

polskiego, dlatego często używano określenia „ziemie polskie”. Obszar tych „ziem” najczęściej

obejmuje tylko ich część, zgodnie ze zmieniającym się podziałem terytorialnym. W latach

1807—1815 istniało formalnie niepodległe Księstwo Warszawskie i Wolne Miasto Gdańsk.

W latach 1815—1831 podobny status miało Królestwo Polskie, a w latach 1815—1847

Rzecz-pospolita Krakowska. Były też tereny mające w różnym stopniu autonomię: Wielkie Księstwo

Poznańskie w latach 1815—1850, Królestwo Polskie w latach 1832—1867, a Galicja od

1867 r. do 1918 r.

Taki stan w znacznym stopniu komplikował konstruowanie tablic i przedstawienie

niektórych zjawisk dla całego obszaru w skali europejskiej. Dla lat 1816—1865 dostępne

były dane dotyczące „ziem polskich”, obejmujące w zasadzie tylko Królestwo Polskie. Z tych

samych względów we wszystkich dziedzinach dane dotyczące takich państw, jak Niemcy

(Prusy), Austro-Węgry (Austria), Rosja (Cesarstwo Rosyjskie) obejmują również ziemie polskie.

Dość często występującą trudnością były braki porównywalnych danych liczbowych

(podobnie jak w poprzedniej epoce) w większości przedstawionych dziedzin, ponieważ albo

brak takich danych dla ziem polskich, albo dla innych krajów. Dotyczyło to szczególnie

okresu 1795—1870.

Wiek XIX (właściwie lata 1807—1918) był okresem wielkich przemian w dziedzinie

demografii. Miał miejsce w tym czasie przewrót społeczny, a także przewrót w dziedzinie oświaty.

Następny okres to lata 1918—2010. W zestawieniach tabelarycznych, jeśli to było możliwe,

starano się doprowadzić dane do 2010 r. Dążono do uzyskania ujęć w możliwie długich ciągach

chronologicznych. Zrezygnowano z prezentacji danych dotyczących obu wojen światowych.

Statystyka demograficzna, społeczna i gospodarcza dotycząca analizowanego okresu

jest bardzo obszerna zarówno pod względem zakresu tematycznego, jak i źródeł. Problemem

było z jednej strony określenie kryteriów doboru informacji i ich selekcja, z drugiej — wybór

zakresu geograficznego, a więc zestawu państw, które stanowiłyby punkt odniesienia dla

Polski. W pierwszym przypadku starano się przestrzegać zasady ciągłości merytorycznej,

która pozwala porównać zmiany zachodzące w danej dziedzinie w długim okresie, a więc

opisywać za pomocą liczb te dziedziny, które przedstawione zostały w okresach

wcześniej-szych (do 1795 roku i 1795—1918). Wyjątek czyniono dla niektórych kategorii, istotnych dla

pokazania sytuacji gospodarczej czy społecznej, a które ze względu na brak danych nie

zna-lazły się w częściach do 1918 roku. Ponieważ zestaw kategorii się zmienia i pojawiają się

coraz nowe, bardziej złożone metody ujmowania zjawisk społecznych i gospodarczych za

pomocą miar jakościowych, przy ich doborze kierowano się zasadą przystępności, czyli

zre-zygnowano z prezentacji miar złożonych, które mogłyby być trudne w odbiorze dla czytelnika

niebędącego specjalistą w danej dziedzinie.

Wprowadzenie

9

W zakresie geograficznym przyjęto kryterium poprawności komparatystycznej i

do-stępności danych. Z powodu zmian mapy politycznej Europy, a więc powstawania nowych

państw, łączenia innych oraz zmian granic, przyjęto zasadę podawania liczb dla

obowiązują-cego w danym okresie zakresu terytorialnego danego państwa. Starano się, na ile to było

możliwe, przyjąć szeroki zestaw państw, przede wszystkim dla podstawowych kategorii,

sto-sując klucz doboru w postaci kilku państw zachodniej Europy oraz kilku państw Europy

Środkowej. W większości tablic zrezygnowano z przedstawiania danych dla Litwy, Łotwy,

Estonii, Białorusi, Ukrainy i Rosji (Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich) z uwagi

na brak ciągłości państwowej bądź zmiany terytorialne (Rosja/ZSRR), a tym samym brak

porównywalnych statystyk.

Problemem był również brak ciągłości niektórych kategorii, a co za tym idzie

staty-stycznego ich ujmowania, bądź brak danych opisujących dane kategorie w przeszłości.

Najmniej problemów związanych było ze statystyką demograficzną (z uwagi na ilościowy jej

wymiar), a najwięcej z gospodarczą (z uwagi na dominację ujęć wartościowych), w tym

z pojawianiem się klasyfikacji i kategorii wcześniej nie używanych w Polsce, takich jak np.

produkt krajowy brutto (PKB) według metody SNA/ESA. W okresie do 1990 r. posługiwano

się kategorią dochodu narodowego wytworzonego i podzielonego według metody MPS.

Pro-blematyczna była również statystyka społeczna (ujęcia ilościowe i wartościowe).

Istotnym problemem były zmiany metodologii obliczeń indeksów bądź różnych

kate-gorii ekonomiczno-statystycznych. Jednolitą metodologię okresu międzywojennego w skali

międzynarodowej dopiero wypracowywano (Międzynarodowy Instytut Statystyczny, Liga

Naro-dów). Porównywalnymi danymi dysponujemy dla okresu od końca lat dwudziestych XX wieku.

Metodologia okresu powojennego uległa zróżnicowaniu z powodu odmienności ustrojowych

między Wschodem i Zachodem. Kolejne fundamentalne zmiany nastąpiły po 1990 r., a

na-stępnie po akcesji Polski do Unii Europejskiej i konieczności dostosowania polskiej

statysty-ki do europejsstatysty-kiej. Zmiany te mają istotne znaczenie dla porównywalności danej kategorii.

Wymienione wyżej okoliczności spowodowały, iż większość tablic została zbudowana

w oparciu o źródła pierwotne, jakimi są roczniki statystyczne oraz publikacje instytucji

od-powiedzialnych za gromadzenie i przetwarzanie danych. Podstawą opracowania stały się

publikacje Głównego Urzędu Statystycznego, Ligi Narodów, Organizacji Narodów

Zjednoczo-nych, EUROSTAT-u, Banku Światowego itd. Jest to usprawiedliwione także tym, iż

zesta-wienia porównawcze, jakie znaleźć możemy w licznych monografiach bazują na oficjalnych

danych podawanych przez wymienione instytucje, dodatkowo dotyczą węższych — niż

przy-jęto w niniejszej publikacji — przedziałów chronologicznych. Do autorskich obliczeń

odwo-ływano się tylko wtedy, gdy określonych danych nie znajdowano w publikacjach wskazanych

wyżej instytucji.

Przygotowując III tom „Historii Polski w liczbach” autorzy korzystali w znacznym

zakresie z fundamentalnych dzieł B. R. Mitchella ”International Historial Statistics” (5 tomów,

6 wydań — ostatnie w 2007 r.) oraz Agnusa Maddisona dotyczących światowej gospodarki,

wydanych przez OECD w latach 2003 i 2007. Korzystali także z polskich roczników

statysty-ki międzynarodowej i opracowań międzynarodowych organizacji statystycznych i

gospodar-czych. Opracowania międzynarodowe mają ograniczoną przydatność dla tego opracowania ze

względu na sposób przedstawienia danych liczbowych. Główną ich intencją było pokazanie

historycznego obrazu całego świata w liczbach w jak najpełniejszym zakresie tematycznym.

Naszą natomiast intencją było ukazanie historycznego obrazu dziejów Polski w liczbach na

tle dziejów innych krajów. Głównym więc problemem było wyszukiwanie porównywalnych

Wprowadzenie

10

danych dla Polski i reszty Europy zarówno w zakresie chronologicznym, jak i tematycznym,

dlatego w pierwszym rzędzie zrezygnowaliśmy z dziedzin, które nie były porównywalne ze

względu na znaczne różnice ustrojowe. Z tego powodu w opracowaniu nie ma takich działów,

jak władze centralne i terenowe, wojsko, wymiar sprawiedliwości czy handel wewnętrzny.

Natomiast w poprzednich opracowaniach dotyczących Polski wszystkie te zagadnienia były

uwzględnione. Jak już wyżej wspomniano, istotnymi przeszkodami w pokazaniu całokształtu

tematyki był m.in. brak istnienia suwerennego państwa polskiego w latach 1795—1918 oraz

brak dostępnych danych dla analogicznej tematyki odpowiedniej dla Polski i innych krajów

Europy. Korzystając z tablic i zawartych w nich danych liczbowych musimy pamiętać, że

pokazują one tylko zmiany ilościowe, natomiast w rozwoju historycznym podstawową rolę

odgrywają przemiany jakościowe. Z drugiej jednak strony pozwalają nam na wysuwanie

ważnych wniosków dotyczących zmian jakościowych.

Autorami merytorycznymi, którzy podjęli się opracowania tablic dotyczących

określo-nych dziedzin życia społecznego i gospodarczego dla poszczególokreślo-nych okresów historyczokreślo-nych

Polski i krajów europejskich są: prof. dr hab. Cezary Kuklo — okres do 1795 r., prof. dr hab.

Juliusz Łukasiewicz — lata 1795—1918 i dr Cecylia Leszczyńska — lata 1918—2010.

Po-przedzili oni swoje opracowania szczegółowymi uwagami metodologicznymi i komentarzami

historycznymi odnoszącymi się bezpośrednio do opisywanego przez siebie okresu.

Konstrukcja tablic prezentujących dane z poszczególnych okresów została

wzbogaco-na wyjaśnieniami i komentarzami pozwalającymi wzbogaco-na odczytanie zarówno sensu danych

licz-bowych, jak i ich wartości poznawczej. Bardzo starannie opracowano informację o źródłach,

z jakich autorzy uzyskali prezentowane dane.

Tablice mają charakter tematyczny. W ich ramach starano się zachować

maksymal-ną ciągłość chronologiczmaksymal-ną. Gdy to nie było możliwe lub bardzo utrudnione, ze względu na

zmiany w kategoriach i metodologiach ich obliczania, tablice dzielono na integralne części

czasowe. Przypisy odniesiono wtedy do tych wyodrębnionych części.

Każde zagadnienie przedstawione w danym okresie stanowi niezwykły wkład w naszą

wiedzę na temat rozwoju Polski i jej miejsca w ówczesnych strukturach europejskich. Obok

tablic publikacja zawiera mapy oraz wykresy.

Tom III, który prezentuje Zespół Redakcyjny zamyka etap prac, w którym opisujemy

w ujęciu statystycznym zjawiska dotyczące historii Polski przedstawionej za pomocą liczb.

Autorzy tego tomu, gromadząc i opracowując dane stosownie do okresów historycznych

swo-ich zainteresowań, utworzyli autorskie rozwiązania, wypełniając luki w dotychczasowych

badaniach i źródłach. Stąd też ogromne znaczenie zarówno dla całego ciągu ponad

dwudzie-stodwuletniej pracy, jak i dla tego tomu ma wkład naukowy prof. dra hab. Juliusza

Łukasiewicza i prof. dra hab. Cezarego Kuklo oraz dr Cecylii Leszczyńskiej.

Program prac zakończy tom IV, który poświęcony będzie problematyce historii

insty-tucji statystycznych w Polsce oraz prowadzonych przez nie badań.

Przewodniczący

Redaktor Główny

Zespołu Redakcyjnego

prof. dr Franciszek Kubiczek

prof. dr hab. Juliusz Łukasiewicz

Preface

11

P

REFACE

Since the end of the 1960s, the Central Statistical Office has been conducting historical

and statistical research aiming at documenting phenomena, processes, and events relating to

the development of Poland, starting from the earliest times for which numerical characteristics

of phenomena could be found.

In the beginning of the 1990s, the research gained pace and was intensified.

Succes-sive editorial boards and authors’ teams were mainly searching out, comparing, verifying, and

analysing discovered statistical sources. The authors of all studies were also engaged in

re-search on the achievements of the established statistical institutions, mainly the national or

supra-regional bodies. The research has resulted in the acquisition of unique academic

meth-odology and tools concerning statistical studies.

Appointed by the President of the Central Statistical Office, the Editorial Board

pro-vides you with the 3

rd

_{volume of the collected edition ”Historia Polski w liczbach” (”History}

of Poland in Numbers”) based on the thematic journals issued by the CSO since 1990.

This volume is a continuation of the studies which started in 1968 with the aim to

reconstruct the country’s past and reveal its present from the perspective of numerical

analy-sis. The work conducted at that time was simply preliminary and resulted solely in a working

version of the journals entitled ”Historyczny Rocznik Statystyczny” (”Historical Statistical

Yearbook”) including data pertaining to the years 1918—1968. This publication (in 1969 a few

additional copies were printed) was given to a very limited number of people engaged in

his-torical and statistical research. Endeavours to publish ”Historyczny Rocznik Statystyczny” as

a widely available journal did not succeed due to financial reasons. The statistical material

collected at that time was widely used in two studies by the CSO: ”Polska 1918—1978”,

pub-lished in Warsaw in 1978 and ”Polska 1918—1988”, pubpub-lished in Warsaw in 1989. ”Polska

1918—1988” was issued in mid-1989 on the initiative of the then President of the CSO

Franciszek Kubiczek, Ph.D.

In the second half of 1989, full-scale works on publications documenting the social and

economic development of Poland started. On 31 July 1989, the Editorial Board was specially

appointed to work on the publication ”Historia Polski w liczbach” by the President of the CSO

Franciszek Kubiczek, Ph.D., who still chairs it.

The Editor-in-Chief was Prof. Andrzej Jezierski, Ph.D. from the Faculty of Economic

Sciences of the University of Warsaw, and in 2002, following his death, he was succeeded by

Prof. Andrzej Wyczański, Ph.D. from the Polish Academy of Sciences. Currently, the Editor-in-

-Chief is Prof. Juliusz Łukasiewicz, Ph.D. from the Institute of History of the University of

Preface

12

Warsaw. Apart from the mentioned members of the Editorial Board, it is made up also by

Prof. Cezary Kuklo, Ph.D. from the Institute of History of the Branch of the University of

Warsaw in Białystok, Cecylia Leszczyńska, Ph.D. from the Faculty of Economic Sciences of the

University of Warsaw, and Andrzej Radźko, Ph.D. from the “Pallotinum” Publishing House.

The Secretary of the Editorial Board was Jan Berger, M.A., and since 2009 Antoni Żurawicz,

M.A. has been holding this position — both representing the Central Statistical Office.

In the first stage of its activities, the Editorial Board prepared nine thematic journals of

”Historia Polski w liczbach”. They included: ”Ludność, terytorium” (Population, Territory),

”Rolnictwo, leśnictwo” (Agriculture, Forestry), ”Górnictwo i przemysł, budownictwo, dochód

narodowy” (Mining and Industry, Construction, National Income), ”Oświata, nauka, kultura”

(Education, Science, Culture), ”Transport, łączność” (Transport, Communications), ”Handel”

(Commerce), ”Finanse” (Finances), ”Materialne warunki życia ludności” (Material Living

Condi-tions of the Population), ”Państwo, wojsko” (State, Army). These publicaCondi-tions were issued in

succession in 1990—1994. Apart from that, earmarked mainly for foreign readers, ”Economic

History of Poland in Numbers” was published in 1994, containing a selection of the most

im-portant statistical and historical data in English.

On 13 July 2001, the President of the CSO Tadeusz Toczyński, involved Halina

Dmo-chowska, Ph.D., the Vice-President of the CSO, Wanda Bohdanowicz, M.A., and Grażyna

Szydłowska, M.A., both from the Analyses and Comprehensive Studies Department of the

Central Statistical Office, in the activities of the Editorial Board.

The tasks of the extended Editorial Board included preparing two volumes of the

collec-tive publication ”Historia Polski w liczbach”. The 1

st

_{volume — Państwo. Społeczeństwo (State.}

Society) was issued in 2003 and the 2

nd

_{volume — Gospodarka (The Economy) in 2006.}

Both volumes were divided into three chronological periods: before 1795, years 1795—

—1918, and 1918—2000 (next publications cover subsequent years of the 21st century).

Poland is in both volumes presented from the statistical point of view and limited to the

terri-tory it covered in a given period. Concerning the years 1795—1918, it was attempted to

pro-vide statistical data for those areas which during the World War I had been recognised as the

territory of future Poland within historical borders and resided by coherent groups of Poles.

Methodological notes concerning both volumes and descriptions of the presented tables are

included.

The Editorial Board was re-established by the President of the CSO, Prof. Józef

Oleń-ski, Ph.D., on 26 March 2009, in order to continue the series ”Historia Polski w liczbach”

(Bożena Łazowska, M.A. — Director of the Central Statistical Library, and Wiesław

Łagodziń-ski, M.A., joined the Board). Its task was to prepare a scientific publication for a general public

”Zarys historii Polski w liczbach,” the 3

rd

_{volume of „Historia Polski w liczbach” entitled}

”Pol-ska w Europie” (Poland in Europe), and a draft of the 4

th

_{volume on the development of}

statis-tical institutions on Polish territory and institutional statisstatis-tical surveys, mainly including the

statistics of the state institutions.

Issued in January 2012, ”Zarys historii Polski w liczbach” (An outline of the history of

Poland in numbers) was a rich selection of tables included in the above mentioned two

vol-umes, nevertheless supplemented with new materials. The publication presented a statistical

picture of the history of Poland from the earliest times which are possible to be expressed in

numbers, to the present. The publication covered the following topics: territory, central and

local authorities, the Army, the judiciary, population, nationalities and denominations, the

economic activity of the population, income, wages, salaries and consumption, buildings and

Preface

13

living conditions, healthcare, education and culture, prices, agriculture and fishing, industry

and construction, transport and communications, domestic and foreign commerce, finances,

and national income. Tables were supplemented with 51 maps and charts and included an

extensive list of sources.

This 3

rd

_{volume of ”Historia Polski w liczbach” entitled „Polska w Europie” (Poland in}

Europe) depicts the most important social and economic processes and phenomena occurring

in Poland over the centuries, as compared to other European countries. The chapters of the

publication cover the following topics: territory and population; nationalities and

denomina-tions; the material living conditions of population; education, culture and sport; agriculture;

industry; transport and communications; foreign trade; finance; and national income; Poland

in the European Union. These topics were devised by the members of the Editorial Board —

experts in given periods in the history of Poland, namely before 1795, the years 1795—1918

and 1918—2010.

Due to the fact that statistical data are becoming more and more available with time,

whereas there is a lack of data concerning all aspects of life in the early days of Polish

state-hood, as well as in the pre-partition and partition periods, the Authors tried to carefully

bal-ance the scope of separate parts of the volume. As the thematic scope, territorial range, and

methodological tools used by statisticians in successive historical periods differed a lot,

pre-paring the publication turned out to be a very difficult, and for some periods even impossible,

task.

Presenting the vital processes and social and economic phenomena occurring before

1795 encountered many barriers and obstacles. Time range of nearly six hundred years

caused many problems, as the level of social and economic development varied between

European countries in this whole period. The modern era brought changes to state structures.

The state based on personal bonds, typical for the Middle Ages, gave in to the territorial state.

Under the reign of Casimir the Great, Poland did not differ considerably from other European

countries in terms of state, social and economic structures, and belonged to the medium-rich

countries. By the end of that period (the 18th century), the Republic of Nobles suffered from

the crisis of the state, which significantly widened the gap between Poland and Western

Europe countries, but also its neighbours, Austria, Prussia and Russia, that were becoming

military superpowers. The modern era was in Europe a period of growing economic disparities

(population density, urbanisation, specialisation, intensity and marketability of production)

and religious and ethnic diversities.

Another problem to solve in order to work out numerical summaries describing Poland

between the 10th century and its partitioning in comparison with other European countries

was a lack of statistics in its modern meaning. At that time there was no institution collecting

and critically analysing data, even in Western Europe. Statistical data presented in this

publi-cation are based mainly on studies by Polish and foreign historians of the last fifty years. The

Authors tried, as far as possible, to show many comparable phenomena in respect of Poland

and other European countries in the long-term retrospective. The lack of comparable numerical

data concerning many aspects, both for Poland and other European countries, hindered the

analysis of numerical summaries referring to changes occurring at that time. Therefore,

esti-mates or even examples for specific chronological periods were used to present some of the

issues with the aim of presenting their essence and not to go into every detail. The preserved

sources and existing studies meant that the majority of the presented information concerned

the 16th—18th century, and just a few data refer to earlier times.

Preface

14

Political and geographical range constitutes another huge obstacle. On the one hand,

the external borders of some countries were poorly marked, and, on the other hand, the

mod-ern era abounded with political transformations and changes in state territories resulting from

international unions and many military conflicts. Therefore, the only reasonable solution was

to accept symbolic borders and territories that were close to reality. The tables present the

territories of countries in a given period, but it is possible that the data are just rough figures.

To estimate the area of each European country, the second half of the 16th century was used

as the dividing line, after which, compared with earlier times, data are better analysed.

Two major problems arose in the numerical presentation of the changes occurring in

the years 1795—1918. The first one resulted from there being no independent Polish country

at that time, so the term ”Polish territory” is often used. ”Territory” covers just a part of that

area, complying with the changing territorial divisions. In 1807—1815, the independent Duchy

of Warsaw and the Free City of Danzig were formally established. In 1815—1831 the Kingdom

of Poland and in 1815—1847 the Republic of Kraków had equal status. There were also areas

with various levels of autonomy: the Grand Duchy of Posen in 1815—1850, the Kingdom of

Poland in 1832—1867, and Galicia between 1867 and 1918.

For that reason, the construction of tables and the presentation of some phenomena

concerning the whole area on a European scale posed many difficulties. For the years 1816—

—1865 data concerning ”the Polish territory” were available only in respect to the Kingdom of

Poland. Therefore, referring to all fields, data concerning such countries as Germany (Prussia),

Austria-Hungary (Austria) and Russia (The Russian Empire) are also included under the Polish

territory.

A lack of comparable numerical data for the majority of the presented fields (similarly

to the previous period) was a frequent hindrance, as there was no such data for the Polish

territory or other countries. It referred mainly to the years 1795—1870.

The 19

th

_{century (precisely the years 1807—1918) was a time of great demographic}

changes. In that time a social and educational revolution took place.

The next period comprises the years 1918—2010. As far as it was possible, the Authors

tried to fill the tables with data concerning the years up to 2010. The aim was to obtain pos-

sibly long chronological sequences. The data on both world wars were abandoned.

Demographic, social, and economic statistics on the analysed period are very

exten-sive, both in respect of the thematic range and sources. The problem was to determine and

select criteria on the selection of information, on the one hand, and the choice of geographical

scope, i.e. a set of countries being a point of reference for Poland, on the other. In the first case

it was attempted to observe the rules of factual continuity enabling the comparison of changes

in a given field in a long-time retrospective, i.e. to describe the fields presented in earlier

periods (before 1795 and in the years 1795—1918) by means of numbers. Exceptions were

made for some categories which were vital for the presentation of the economic and social

situation, but, due to the lack of data, were not included in the parts relating to the period

be-fore 1918. As the set of categories is changeable and new, more compound methods of

pre-senting social and economic phenomena by means of quality measures are becoming

available, the Authors were guided by the simplicity principle when selecting the methods.

Therefore, complex measures were abandoned as being too difficult for the readers who are

not specialised in a given field.

Referring to the geographical scope, the criteria of comparative correctness and data

availability were adopted. Due to some changes on the political map of Europe, including the

Preface

15

creation of new countries, merging of other countries and border changes, the numbers apply

to the territory of a particular country in a specific period of time. The aim was to include, if

possible, many countries, especially in respect of the basic categories. In selecting them the

principle was followed to choose a few countries from Western Europe and a few countries

from Central Europe. The majority of the tables do not include data for Lithuania, Latvia,

Es-tonia, Belarus, Ukraine, or Russia (the Soviet Union), due to the lack of state continuity or

terri-torial changes (Russia/USSR), and therefore there are no comparable statistics.

Another problem was the lack of continuity in some categories, and hence their

statisti-cal presentations, or the absence of previous data on the categories. The demographic

statis-tics (due to their quantitative character) were the least problematic, whereas the economic

statistics (due to the dominance of quality measures) posed the most difficulties, including

some classifications and categories which had not been used earlier in Poland, e.g. gross

do-mestic product (GDP) measured according to SNA/ESA standards. Before 1990, the category

of national income was generated and divided according to the MPS method. Social statistics

were also problematic (quality- and value-based measures).

Changes in the methodology of calculating indices or various economic and statistical

categories were a fundamental problem. A uniform methodology for the inter-war period had

only been developed on an international scale (International Statistical Institute, League of

Nations). We have similar data on the period from the end of the 1920s. The post-war

method-ology was diversified due to political differences between the East and the West. Other

revolu-tionary changes occurred after 1990, and then after Poland gained access to the European

Union and there was a necessity to adapt Polish statistics to the European standards. These

changes are of crucial importance for the comparability of a given category.

The above-mentioned circumstances resulted in the fact that the majority of the tables

were made based on primary sources such as statistical yearbooks and publications by

insti-tutions in charge of collecting and processing data. Publications of the Central Statistical

Of-fice, League of Nations, United Nations Organisation, EUROSTAT, World Bank, and others

constitute the basis of these publications. Their use can be justified by the fact that

compara-tive studies which can be found in many monographs rely on the official data provided by the

mentioned institutions. Additionally, they refer to shorter periods of time than those observed

in this publication. If given data were not available in the mentioned publications, the

esti-mates by other authors were quoted.

In the course of preparing the 3

rd

_{volume of ”Historia Polski w liczbach”, the Authors}

made extensive use of fundamental works on the world economy by B. R. Mitchell

”Interna-tional Historical Statistics” (5 volumes, 6 editions — the last one in 2007) and Angus Maddison,

that were issued by the OECD in 2003 and 2007. Polish yearbooks of international statistics

and studies by international statistical and economic organisations were also used.

Interna-tional studies have a limited application in this publication due to the way of presenting

nu-merical data. Their main aim was to present the historical picture of the whole world by

means of numbers pertaining to as many thematic fields as possible. Our aim, however, was

to depict the historical picture of Poland by means of numbers and in comparison with other

countries. Therefore, searching for comparable data for Poland and the rest of Europe posed

the main problem, in both chronological and thematic terms. Thus, we had to abandon fields

that could not be compared due to vast political differences. The publication does not include

such topics as central and local authorities, the judiciary, or domestic commerce. In the

previ-ous studies on Poland all these fields were covered. As already mentioned, key hindrances to

Preface

16

present the entirety of the issues included, among other things, no independent Polish state in

the years 1795—1918 and the lack of data pertaining to analogous issues in Poland and

other European countries. It should be borne in mind that the tables, along with the included

data, refer only to quantitative changes, whereas these are qualitative changes that play

a fundamental role in historical development. However, they make it possible to draw some

conclusions on the qualitative changes.

The following Authors undertook the task to prepare the tables concerning given

as-pects of social and economic life in specific periods of time: Prof. Cezary Kuklo, Ph.D. — the

period before 1795, Prof. Juliusz Łukasiewicz, Ph.D. — the years 1795—1918, and Cecylia

Leszczyńska, Ph.D. — years 1918—2010. They preceded their studies with detailed

methodo-logical notes and historical comments directly referring to the described period.

The tables presenting data on the given periods were expanded with explanations and

notes which make it possible to interpret the meaning of the numerical data and their

educa-tional value. Information on sources containing the presented data was very thoroughly

pre-pared.

The tables are thematically divided. The Authors tried to preserve the maximum

chronological continuity. If it were impossible or hindered due to changes in the categories and

methodology of estimating them, the tables were divided into integral periods of time.

Foot-notes were added to the distinguished parts.

Each issue presented in a given period influences our knowledge on the development

of Poland and its place in the European structures of the time. Apart from the tables, maps

and charts were also included in the publication.

Presented by the Editorial Board, the 3

rd

_{volume is the last stage of studies on}

phe-nomena concerning the history of Poland that are depicted from the statistical point of view

and by means of numbers. Collecting and processing data referring to the historical periods of

their interests, the Authors of the volume found original solutions and filled the gaps in the

research and sources to date. Therefore, the academic input by Prof. Juliusz Łukasiewicz,

Ph.D., Prof. Cezary Kuklo, Ph.D., and Cecylia Leszczyńska, Ph.D., is of great significance to

over twenty years of work and to this volume.

The project will be crowned with the 4

th

_{volume devoted to the history of the Polish}

sta-tistical institutions and their work.

President

Editor-in-Chief

of the Editorial Board

Prof. Franciszek Kubiczek, Ph.D.

Prof. Juliusz Łukasiewicz, Ph.D.

Wstęp

17

W

STĘP

Okres do 1795 r.

Przedstawione dane liczbowe mają za zadanie zilustrować, na ile było to możliwe,

przebieg najważniejszych procesów i zjawisk społecznych i gospodarczych zachodzących

w późnośredniowiecznej i wczesnonowożytnej Polsce na tle Europy, a więc niemal na

prze-strzeni pięciu, sześciu stuleci. Przyjęcie tak dużej rozpiętości czasowej rodzi szereg

trudno-ści, bowiem w całym tym okresie były w Europie kraje o różnym poziomie rozwoju

gospodarczego. Dawne regionalne różnice w rozwoju widoczne w średniowieczu, w czasach

nowożytnych nabrały odmiennego charakteru, chociażby z racji zacieśnienia więzi między

strefami i regionami Starego Kontynentu (m.in. przyspieszenie i upowszechnienie obrotu

pieniężnego, zbliżenie komunikacyjne). Z drugiej strony era nowożytna przyniosła zmiany

w zakresie struktur państwowych. Charakterystyczne dla średniowiecza państwo oparte na

więziach osobistych ustępuje miejsca państwu terytorialnemu, opartemu — zwłaszcza na

Zachodzie — na wykwalifikowanych, z czasem biurokratycznych kadrach urzędniczych

i obejmującemu swoim oddziaływaniem coraz więcej dziedzin życia poddanych. Wystarczy

przypomnieć, że Polska za czasów panowania Kazimierza Wielkiego, ostatniego władcy z

dy-nastii piastowskiej, pod względem struktur państwowych, społecznych i gospodarczych nie

odbiegała znacząco od innych państw zachodniej, a przynajmniej środkowowschodniej

Europy, choć historycy zaliczają ją obok Czech i Węgier do grupy krajów średnio zamożnych.

Z kolei pod koniec prezentowanego okresu, tj. XVIII stulecia, Rzeczpospolita szlachecka

znajdowała się w stanie głębokiego kryzysu państwa. Był on wywołany rozwojem i dominacją

magnaterii, wzmocniony dodatkowo instytucją wolnej elekcji oraz modelem życia

gospo-darczego i społecznego (system folwarczno-pańszczyźniany), który wyraźnie zwiększał

dystans dzielący Polskę nie tylko do państw Europy Zachodniej, jak Anglia, Holandia czy

Francja, zmierzających ku kapitalizmowi, ale także do rosnących w potęgę militarno-

-mocarstwową sąsiadów — Austrii, Prus i Rosji. Ich zaborczość doprowadziła do kolejnych

rozbiorów Rzeczypospolitej (1772, 1793, 1795), w wyniku których państwo polsko-litewskie

przestało istnieć. Należy pamiętać, że epoka nowożytna, związana z odkryciem Ameryki,

uznawanym za jedno z najważniejszych wydarzeń w dziejach cywilizacji europejskiej, w

od-różnieniu od średniowiecza przyniosła Europie postępujące różnice gospodarcze (gęstość

zaludnienia, urbanizacja, specjalizacja, intensywność i stopień towarowości produkcji) oraz

odmienność wyznaniową i etniczną.

Drugą trudnością w przedstawieniu charakterystyki liczbowej państwa polskiego od

X wieku do rozbiorów w drugiej połowie XVIII wieku na tle innych państw europejskich jest

Wstęp

18

brak statystyki w jej dzisiejszym, nowoczesnym rozumieniu, gdyż w tamtych czasach nawet

w Europie Zachodniej nie było instytucji mających za zadanie gromadzenie i krytyczne

opra-cowywanie danych ilościowych. Nie ulega też wątpliwości, że nawet zachowane informacje

z danymi demograficznymi, społecznymi i gospodarczymi dotyczące analizowanego okresu są

pod względem tematycznym, jak i źródeł, o wiele mniej pojemne od współczesnych. Dlatego

też prezentowane dane statystyczne opierają się przede wszystkim na opracowaniach

histo-ryków polskich i obcych powstałych głównie w ostatnim półwieczu. Należy przy tym

podkre-ślić, że wielu autorów zagranicznych nie informuje szczegółowo o wykorzystanej podstawie

źródłowej czy zastosowanej metodologii (dotyczy to zwłaszcza ujęć syntetycznych), co

utrud-nia, tak niezbędną w realizacji przyjętych celów, komparatystykę przestrzenno-czasową.

Osobnym problemem utrudniającym unifikację statystyk, zwłaszcza w zakresie badań nad

historią gospodarczą epoki średniowiecza i wczesnonowożytną, pozostaje ogromna

różno-rodność używanych ówcześnie systemów pomiarowych i wago-miarowych i tym samym

prze-liczenie na obowiązujący dzisiaj system metryczny.

Z kolei dynamiczny rozwój polskich badań społeczno-gospodarczych w latach

pięć-dziesiątych i sześćpięć-dziesiątych, a nawet jeszcze w początkach lat siedempięć-dziesiątych XX wieku

(kosztem historii politycznej, a częściowo i dziejów kultury), nie zaowocował powstaniem

rodzimej syntezy ujmującej w integralnym związku dzieje gospodarcze Polski i innych krajów

europejskich w początkach doby nowożytnej. Wynikało to przede wszystkim z faktu, że

hi-storycy polscy podjęli niewiele tematów z zakresu powszechnej historii gospodarczej. Tym

niemniej miejsce Europy Środkowo-Wschodniej w systemie gospodarczym całego Starego

Kontynentu analizowali szerzej: Jerzy Topolski (Narodziny kapitalizmu w Europie XIV—XVII

wieku, Warszawa 1965, wyd. 3, Poznań 2003), Antoni Mączak (U źródeł nowożytnej

gospo-darki europejskiej, Warszawa 1967), Marian Małowist (Wschód a Zachód Europy w XIII—XVI

wieku. Konfrontacja struktur społeczno-gospodarczych, Warszawa 1973, wyd. 2, Warszawa

2006) i Andrzej Wyczański (Polska w Europie XVI stulecia, Warszawa 1973, wyd. 2

popra-wione i uzupełnione, Poznań 1999). Dodajmy przy tym, że wspomniany A. Wyczański w

jed-nym ze swoich późniejszych opracowań poświęconych europejskim strukturom społeczno-

-gospodarczym w epoce preindustrialnej dostrzegł więcej podobieństw niż różnic między

wschodnią a zachodnią Europą (Wschód a Zachód Europy w początkach doby nowożytnej,

Warszawa 2003).

Za

sprawą Antoniego Mączaka i Henryka Samsonowicza w historiografii pojawiło się

płodne naukowo pojęcie gospodarczej strefy bałtyckiej (La zone baltique:l’un des élements du

marché européen, „Acta Poloniae Historica’’, t. 11, 1965). Nie należy też tracić z pola

widze-nia opracowań autorskich obu wybitnych badaczy poświęconych stosunkom handlowym

i gospodarce bałtyckiej w późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności (H. Samsonowicz,

Późne średniowiecze miast nadbałtyckich. Studia nad dziejami Hanzy nad Bałtykiem

w XIV—XV w., Warszawa 1968; A. Mączak, Między Gdańskiem a Sundem. Studia nad

han-dlem bałtyckim od połowy XVI do połowy XVII wieku, Warszawa 1972). Także konsumpcja

żywności, rozumiana jako zjawisko ekonomiczne, doczekała się nie tylko szerszego

opraco-wania Andrzeja Wyczańskiego, ale i nowotarskiej próby oszacoopraco-wania na tej podstawie

dochodu narodowego wytworzonego w czterech prowincjach Korony Polskiej około 1580 r.

jego autorstwa (Studia nad konsumpcją żywności w Polsce w XVI i pierwszej połowie

XVII wieku, Warszawa 1969, s. 212; książka doczekała się także wydania we Francji —

La consommation alimentaire en Pologne aux XVIe et XVIIe siècle, Paris 1985).

Wstęp

19

Nie sposób przy tej okazji nie wspomnieć o głośnej w świecie pracy Witolda Kuli

(Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego. Próba modelu, Warszawa 1962, wyd. 2 rozszerzone,

Warszawa 1983; zob. też Jacek Kochanowicz, Teoria ekonomiczna … w oczach krytyków,

tamże) proponującej teoretyczny model traktujący folwark jako autonomiczne

przedsiębior-stwo szlacheckie, a gospodarstwa chłopskie jako działki wyżywieniowe do jego obsługi, który

— dodajmy — nie znalazł potwierdzenia w dalszych badaniach szczegółowych. Owa krótka

lista badaczy nie oznacza wcale, że także inni polscy historycy nie uczestniczyli szerzej, po

przełomie politycznym 1956 r., w międzynarodowej wymianie naukowej w tym zakresie,

czego najlepszym dowodem może być udział zawsze licznych delegacji polskich w pracach

kolejnych kongresów historii gospodarczej (przynajmniej do X kongresu w Mediolanie

w 1994 r.). Spory między polskimi historykami dotyczące odmienności dróg rozwoju

Wscho-du i ZachoWscho-du Europy, z podkreśleniem niektórych elementów historycznej socjologii

zacofa-nia i znaczenie ich badań w gospodarczej historiografii światowej przypomzacofa-niała nie tak

dawno w ważnym opracowaniu Anna Sosnowska (Zrozumieć zacofanie. Spory historyków

o Europę Wschodnią (1947—1994), Warszawa 2004). Rzecz w tym, że rzadko kiedy

prezen-towano rodzime badania nawet nad niewielkimi czy pojedynczymi problemami w szerszym

terytorialnie ujęciu komparatystycznym (ich oceny do połowy lat 80. XX w. dokonali

A. Gąsiorowski, A. Wyczański i A. Zahorski na łamach „Kwartalnika Historycznego’’, t. 94,

1987, nr 1, zaś dorobek ostatnich lat omówił C. Kuklo, Społeczeństwo i gospodarka

XVI—XVIII w. w historiografii polskiej lat 1990—2007, w: Spojrzenie w przeszłość, t. 1:

Średniowiecze, nowożytność, Warszawa 2009). Obecnie prowadzi się niewiele badań nad

dziejami gospodarczymi Polski przedrozbiorowej (J. Kochanowicz, A. Sosnowska, Historia

gospodarcza Polski przedrozbiorowej — porzucone terytorium?, „Roczniki Dziejów

Gospodar-czych i Społecznych’’, t. 71, 2011), choć nie brak cennych wyjątków, czego przykładem może

być zbiorowe opracowanie zredagowane przez Sławomira Gawlasa (Ziemie polskie wobec

Zachodu. Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy, Warszawa 2006).

Zasadniczo starano się ukazać, na ile było to możliwe, jak najwięcej zjawisk

porów-nywalnych dla Polski i pozostałych (lub tylko wybranych) krajów europejskich w dłuższym

okresie. Tym niemniej brak porównywalnych danych liczbowych w wielu dziedzinach czy to

dla Polski, czy dla innych krajów utrudniał przedstawienie w liczbach zachodzących w tym

czasie zmian. Stąd też przy prezentacji niektórych zagadnień odwołano się do sondaży czy

nawet przykładów w konkretnych przekrojach chronologicznych, aby wykazać ich charakter,

a nie zagubić się w szczegółach. Zachowane źródła i istniejące opracowania spowodowały,

że większość prezentowanych informacji dotyczy XVI

—

XVIII wieku, a tylko niektóre dane

odnoszą się do czasów wcześniejszych.

Jeszcze innym problemem był zakres geograficzny. Z jednej strony przez całe stulecia

granice zewnętrzne niektórych państw były słabo oznaczone (np. na południowo-wschodniej

Ukrainie, na Bałkanach, północne granice Rosji i państw skandynawskich), z drugiej, epoka

nowożytna obfitowała w przekształcenia polityczne i zmiany terytoriów w wyniku unii

mię-dzypaństwowych i licznych konfliktów zbrojnych (np. pomiędzy Francją a Hiszpanią w

Pire-nejach na początku lat 20. XVI wieku, pomiędzy Francją a Rzeszą Niemiecką nad Renem

w latach 30. i 40. XVII stulecia, podbój przez Danię Norwegii w 1536 r., ekspansja turecka,

która doprowadziła do rozpadu Węgier w 1541 r. na trzy oddzielne organizmy polityczne,

podział Niderlandów — unia w Arras w 1579 r.). Dobrą ilustracją problemu będzie też

przy-kład naszego kraju, którego obszar w X—XII w. wynosił ok. 250 tys. km² (po zjednoczeniu

państwa w początkach XIV w. tylko 106 tys. km²), ale po unii lubelskiej powierzchnia całej

Wstęp

20

Rzeczypospolitej wzrosła do ok. 815 tys. km² (po pokoju polanowskim w 1634 r. nawet do

ok. 990 tys. km²), aby z końcem XVII stulecia aż do I rozbioru ustalić się na poziomie

ok. 733 tys. km². W takiej sytuacji racjonalnym rozwiązaniem było przyjęcie granic i

rozle-głości terytorialnej w sposób umowny, zbliżony jedynie do rzeczywistości. Stąd tablice

przed-stawiają terytoria państw aktualne w danym okresie, choć podają ich obszar zazwyczaj tylko

w przybliżeniu. W obliczeniach powierzchni poszczególnych państw europejskich jako

po-czątkową cezurę chronologiczną zdecydowano się przyjąć drugą połowę XVI wieku, dla której

dysponujemy lepiej opracowanymi danymi aniżeli dla czasów wcześniejszych.

Liczba

ludności Polski i innych krajów do końca XVIII wieku stanowi z reguły wynik

oszacowania, przy czym dla okresu średniowiecza dane są mocno przybliżone. Tym niemniej

ukazują one regres demograficzny Starego Kontynentu, przede wszystkim Zachodu,

spowo-dowany wybuchem w połowie XIV stulecia epidemii dżumy, nazywanej „czarną śmiercią’’.

Późniejsze oszacowania, oparte przede wszystkim na rejestrach podatków państwowych

(łanowe, podymne, pogłówne), są wypadkową nie tylko rzetelności podatniczej, ale również

wartości wskaźników przeliczeniowych stosowanych przez indywidualnych badaczy (np.

liczba ludzi przypadających na 1 łan chłopski, na 1 tzw. dym) czy uzupełnień luk

występu-jących w materiale źródłowym. Podobne trudności oszacowania występowały w odniesieniu

do materiałów dotyczących dawnych miast.

Wyjaśnienia wymagają również tablice odnoszące się do ruchu naturalnego.

Zapre-zentowane w nich współczynniki demograficzne (małżeństw, urodzeń i zgonów na 1000

mieszkańców) są wynikiem wykorzystania nie zawsze kompletnych danych z wyznaniowych

ksiąg metrykalnych (w największym stopniu dotyczy to zgonów) i szacunków zaludnienia na

podstawie podatkowej. Z kolei informacje o przeciętnym wieku nowożeńców czy płodności

kobiet należy uznać za wiarygodne, gdyż są rezultatem zastosowania w badaniach

nowocze-snej i precyzyjnej metody francuskich badaczy Louisa Henry’ego — Pierra Gouberta, zwanej

metodą rekonstrukcji rodzin.

Z uwagi na brak nie tylko w Polsce, ale i w pozostałych krajach dokładnej statystyki

narodowościowej i wyznaniowej, w tablicach skupiono się wyłącznie na przedstawieniu

jedy-nie struktury wyznaniowej Polski, Rosji i Prus oraz wybranych miast w XVIII stuleciu.

Tablice

dotyczące materialnych warunków życia obejmują przede wszystkim płace,

spożycie (widziane także przez pryzmat wydatków w oszacowanych budżetach domowych),

gospodarstwa domowe według ich rodzajów i ochronę zdrowia. Płace dotyczą głównie

robot-ników niewykwalifikowanych i rzemieślrobot-ników zatrudnionych na budowach w kilku dużych

miastach europejskich, płatnych dniówkowo i nieuzupełnianych wyżywieniem i mieszkaniem.

Spożycie charakteryzują przede wszystkim szacunki dziennej konsumpcji zbóż oraz

ważniej-szych produktów żywnościowych przez jedną osobę dorosłą. Uzupełnienie tego obrazu

sta-nowią przykłady budżetów domowych różnych warstw społeczeństwa europejskiego w epoce

późnofeudalnej, w których dominowały wydatki na wyżywienie i napoje. Dane dotyczące

struk-tury polskich i europejskich gospodarstw domowych na wsiach i w miastach, według najbardziej

rozpowszechnionej w światowym piśmiennictwie klasyfikacji Petera Lasletta z Cambridge Group,

powstały w oparciu o eksplorację przedstatystycznych ujęć ludności, często proweniencji

wyznaniowej. Upoważniają one do stwierdzenia, że wspólną formą dla całej Europy w

począt-kach doby nowożytnej była mała rodzina nuklearna, choć nie brakowało regionów z

więk-szym udziałem rodzin wielopokoleniowych. Skromne dane zaprezentowane w zakresie ochrony

zdrowia odnoszą się jedynie do zagadnienia natężenia zgonów na ospę i umieralności

poło-gowej kobiet, w warunkach cyklicznych epidemii i nieurodzajów powodujących głód.