Trias w wierceniach Ełk I Ostrów Mazowiecka

ANNA SZYPERKo-.SLIWCZYŃSKA

Instytut Geologiczny

TRIAS W WmRCENIACH

EŁK

I OSTRÓW MAZOWIECKA

OPRACOWANIA UTWORÓW TRIASU

W Wiier.ceniach Ełk i Ostrów Mamwiecka poło­ żonych na OOs::Da!l'U.e ·'Pó~iej Polski .

·wyIron.SIrle ~ W ramach prac Pracowni Polski P6łnoctn.ej Za'kładu Oeologli Niżu. 10.

N a oafuść oprr.awwania złożyło· się między

innymi opr3OOlW1allie petrograficzne. :wykonane w Zakłac:lzie Petrografii j Geochemii 10 ,przez

Amlę Arnold, oraz opracowanie mikroflorys-tycme, W)'1kKm'ahe IW Zakł.a.dDe Straty.gr-af.ii 10 przez Olgę Sty.k. Z opracowań tych

korzysta-łam

w

~e piOI'DJStałej części prac . . .

Dla sbworzen:ia całkowitego, wyczer;pująceg·o opracowania amaw1anych !nliżej wtworów. triQu

·konieczny byłby jeszme szeręg mych badań,

jak np. wyczerpujących opl"aCOwań.

makro-i

m.HQ'of1orystyczn~h oraz rozszerzoo.ego QpIl"ą­

oowaniJa

.pe'brograficznego u'\.Wględniają.cegio

w d~tecznym stQpniu oznaczenia minerałów

ilastych, których zn.a.jorna'ić jest obecnie bar-dzo pomocna pmy ~reślaniu warun:kówsedy-mellltacji badanych· osadów.

. Badania te,· ·k!tórych iWyJ.mname nie było ck> niedawna w· naszych was:unkach :możliwe, pro. wadzi· się już obecnie przynajmniej częściowo·

w

odniesieniu do utworów triasowych, .

WYKSZTAŁCENIE I STRATYGRAFIA

Osady .triasu OstrQWi MullWieckiej i ·Ełku st·S4lO\1'I.ią wpor6wnaniu· !Z innymi znanymi z terenu Polski obszarami sedymen,tacji

wej serie

hanłzo ~reciukowane. Spowodowane jest to porożeniem obu tych wierceń we wschodniej, peryferyjnej męści

rtr:i.aSOwego

ba-senu sedymern/tacyjnego Polski PółlIllocnej, k.tó-rego brzeg przebiega na E od tych obszarów.

Miąższości, j'akie osiągają utwory triasu, rł/Y­ nKlSZą W Ost!towli Mazowieckiej ok. 170 m, w Ełku zaś zaied.wie nieco powyżej 60 m. Ta znaoma redu.kcja .triasu w ogóle, a triasu EHru w sOOsunk.u do Ostrowi Mazow.ieckiej

rw

szcze-gólności powoduje, że bra·k tu jest jakichś

wspó1nych pomoCnych przy porÓlW'llaniach ho-rY'ZIOIrltów, IZ wyjątkiem kilku.mebrowych serii wapienia muszlowego.

•

_ł

Ełk lG 1.

Dowce, Iły, piaskowce r6m0barwne wapienie szare z. przeławiceniami 'iło­

łupków I margli (oblita launa).

piallkowce, Iłowce i Iły rółnobarwne, zlepieniec,

, U czerwony z aelo.·.yml plamami, zlepienIlec,

piaskowiec zIelony,

ił czerwony,. miejscami marmurkowy, z warstewkami zlepieńców, skały kryltaUcme,

PIASKOWIEC PSTRY

stanowi

W obydwu wierceoiach główną część tr.iasu. W Ełku osią­

ga

on.

miąŻS2'JOŚĆ ok. 60

m

i leży berąJlOŚ.l'ednio

na podłnżu kTysta1i.czn.ym, w Ostrowi ma ok. 130 m lniąŻS2'X>Ści i -leży na ok. 10-metrowej

serii czE!l"WOlllOlW'iśych kwarcytów 7A}>e'WIle

prekambrY'jskich, pod którYIIli nawiercono

krystaliJrlkum. .

N ajrtiższą część piaskowca pstrego Ostrowd M.armwi.ecldej sIia:nowi ok. 50-metlrowa seria

ormacaająca się zn.acmą maa:-glistością

wszyst-kich swoich ogniw. W skład jej wchodzą

roo-nobar!wne, ruekiedy piaskowce, iło\we, iłoNp­

Id i iły. W najnirższej, ok. 25-metrowej serii

. iłowce mają charakterystycme zielone kuliste plamy odbarwi·eń.. Kilkakrobnie występują w tej

sero

w·kładki zlepieńOOW'ate, zawierające między iinnymi obfity materiał ,podłoża krys-talicznego. Na powierzi:hnf.ach międzywaTStwo­

wych w całej tej ser-ll rwidocm.e są ślady

wy-sychania, szczeliny, spękania

oraz

hieroglify. Powierzchnie międzywarstwowe są

tu

nierÓW',:,

noległe, wkJęslo-wyrpukłe, 0'lJ8Se:m. łagodnie

fa-:-liste. W części spągowej BPOtY'ka się klilkakrot-nie w piaskowcach wyrame przeką1me

wa.rst-wowanie. " . __

PowYżej opisanej leży ok. 6O-metrowa seria .bezwapienna. U dołu są to skały analogiczne',

do . opisanych, wyżej w przeważa.jącej części iłowce, ik>łurpkd. i piaskowce

barwy

szarej, zie-lonawej, brąZOW'swej, ze 821CZątkami roślinnymi

i dro1miutkim ;piry,tem. .

Ob~wie :te serie chal"akteryzujewielk;ie

ub_o

fau.nistyCZiD.e. Z makrofa\1łlly mamy ,tu jed.ytlti.e Estheria minuta A l b,. (w stropie serii) oraz .~ zębów ryb, z mflm'ofauny fonny

260

banaLne

Haplophragmołdes sp., SpiriUina

sp.,

OBtracoda sp., ~ mikroflory zaś Characea~

· i nieomaczone megasp<ry.

Tym dWu sariom piaskowca pstrego QstrowJ Mamwieckiej, osiągającym w sumie ok. 110 m

· miąższości, odpow;i,ad.a w Ełku seria zaledwie ok. 40

m.

Jest

to

niemal że jednolity kompleks cegla-stoczerwonych iłów. niekiedy zmi~ających barwę na ma.mnurlrowo-różową .lub zieloną.

W ,wyższych partiach iły .posiadają

charakte-· rystyczne zielone kuliste plamy od.b8rwień.

W środ:lrowej" części serii występuje -tu' poje-dyncza !Wkładka piaskowca. W części spągo­

wej osady ,tej serii zawierają dużą ilość .~ob­

nego, 06br!0krawędz;istego materiału podłoża

l«ystaliClZlllego, który tworzy miejscami

war-stewki brekcjowatych zlepieńców. W serii -tej poiobn.i.e jak w Osbrowi M.amwli.ecldej· siczątki

faunistycme są bardzo ubogie. Z makrofauny mamy

tu

jedynie dość obUte w peWnej części

serii ślady lroJ.onjalnych !l'obakÓW'z rodZaju Serpula, z miikrof.auny il'6wnieZ nic nie mówią­ cą HaplophragmoideB ~.. fZ mi,kroflary zaś

Characeae. . '.

· . Górna część piaskowca .pstrego

charaktery-zująca się już wyraźnymi lWIpływami ~

osi.

w obu wierceniach

rów~emiąż-Ostrów Mazo1Dłecka lG 1 zlepieniec retycki,

iłowce I Iłołupki amre z

sleczklł roślinnIl, . .

piallllrowce szarot6łt'lI"(Ve ze

lIZazlltkaml l'ojUn, w. środ­

ku iłowiec _y,

iłOwce 1 DołUplr.l ~ i

dekloe z polm'WIzOllIł faU'll1ł mał:lJOwą, . wapienie .. are z Obfibl

. faUDlł, przeławłoane Ilow-. . caml,

_ iły, . Dawce I plaSkowce r6tnobarwne, pstre,

piaskowce l Dołupkt szare, zlepieniec kwarcowy, DoWlec pstry,

zlepieniec kwarcowy, . płllSkowoce , 1łONPk1. SZ!Ire, Zlepieniec kwarcowy, . piaskowce szare,

Iłołupki brlłZOwe.

piaskowce, iłowce I iły

rótDobail'wne, pltre, zlepieniec kwarcowy

pl~

ceglallt(H:zer-W'DIDe III IWBQadklllDl " ~,

zlepieniec kwarcowy

piaskowce i Iłołupkl

.rój-nObarwDe zlepieniec kwarcowy piaskowce I iłołupki

mar-gliste, r6tnobarwne, ilolwolec margliaty,

czerwo-ny, zlepieniec kwllrcowy

iłowce margłlste, _ o n e z zielonymi p1111D81D1.,

pI.a.IkQwce margJjste, czer- .

:woDe,

kwarcyty wlśmowe, skały krystaliczne,

swści: w Ostrotwi Mazowieckiej - 20 In; w Ełku - 15 m.

Są 1:0 różnobarwne, zwykle margliste pias-kowC:e, ilowce i iły iW Ostrowi Mazowieckiej z pojedynczymi wkładami wapieni oraz

pias-kow~~ :w~ych :l;~. śladami

nej fauny małŻ'DWej, w Ełku lZaś Q! Irównieri pojedynczymi Wlkłada·mi m~glu.

W OBtrowi Mamw.ieck.iej paza nieomaczal-nymi małżami sporadycznie wystęoują rów:nie:ż

nieoz:naczalne szczątki raków oraz ~t­

ki fa.unistyome - Haplophragmoides sp.'

i Ostracodti sp. W Ełlku brak !Zupełnie szcząt­

ków malmofaunistycmych (prócz zniszczonycH lrolców jeżowców), !Z mikrofauny zaś wystę~ pują obficie HaplophragmoideB sp. i d. G1o- .

moBpira sp .. Szczątki mikroflo.rystyczne repre-zentowane są w obu wierceniach jedynie .pmez Characeae sp.

Utwory ,te repreize.ntują już .zapewne ret, nie mamy na

to.

jednak, jak widać oZ powyższego

opisu, żadnych doW1Od.ów pa.1E!ontolo8icmych. PmypUSlZczenie

to

opleram jedynie na Utolo-gicznym charaktel"Ze tych osadów, odzIw.iercie-.

dlającym już początki. ~b1iZającej się trans-gresji wapienia muszlowego. .

WAPIEŃ' MUSZLOWY - miąższość osadów wapienia muszlowego jest

w

obu opisywanych wierceniach bardm niewielka. W Ostrowi Ma-mwieclciej nie -przeklracza 10 m,

w.

Ełku

wy-nosi zaledwie ok. 3 m.

W Ostrowi Maz. wapień muszlowy stanowi seria składająca się z ll8Ipl'.zemianległ~h Wail"-stewek wapienia, iłowca i iłołupku. U dołu ipITLeWa~ają zbite, twarde, .przepelmione

nie-kiedy faWIą wapienie, wyżej 'Przewagę mają równi~ zawier.ające faunę iłowce li. ih>łupki

z

wkładami wapnistego 'Piaskowca. Z fauny mamy tu między innymi Myophoria vulgaris S c h lot h., Myophoria laevigata A l b., Hoer-nesia socialis S

c

h l

o

ił; h., Gervilleia costata A s s m, Pecten discites S c h lot h .• Velopecten aZbe7'tU G o Z d

f.

oraz pojedynmy niEO'llIlaczal~

ny hl.Lżej okaz łodzika;

z

mJ.lmofauny: Haplo-phragmoides sp., OBtracooa sp., Nodosinella sp.

Serli.a wapienia' muszlowego Ełku s1d:ada się

z przełaWiicają:cych Się nawajem, przepełnio­

nych fauną wapieni, często piaszczystych, oraz

~cd.eoIOllych marglistych łupków :ilastych i pod-nędnie występujących brunaJtnych margli.

Z f8iUny mamy tu Myophoria vulgaris S c h lot h., Myophoria laevigata A l b., Hoer-nesia socialis S c h lot h., Gervilleia goldfuBsi S

t

r a u b., Pecten discites S c h lot h., Coenot-hyris vulgaris S c h lot h. Zespół otwornicowy !Z tych warstw rzawien kilka gatU!Dków

obwtor-nic - Trochammina sp., Frondicul'aTia sp;, Eoguttulina sp., Nodosaria sp., Nadosinella sp., Haptoph'l'agmoides ~., ToZypammina &p., prócz tego występują tu .nieliczne małżarac.zki !Z

1'0-:

d.zaju DarvinuIa.

W obrębie lObu t~h Serii nie można wyróż~ nić żadnych poziomów faUllljstycznych i tru~

jest ściśle ustalić, jaką część wapienia muszlo-wego Me reprezentują. Regresja lllOlVa środ­ Jrowotr:i.asOlWeg!O musiała na tym bmegowym

obszarze nastąpić 'Wcześniej .niż na obszarach

ŚIrOCikOWej części basenu sedymentacyjnego, gdzie mamy pełny profH wapienia muszlowego.

Wskutek tego brak tu jest !Pl'awdo.podobnie

wyższych ogniw środkowego triasu.

W Ostrowi Maz., gdzie na wapieniu muszlo-wym ler.i:ą iłowęgle,pieTWOtna mią(Ź'.SzOŚć tej serii została jesmze wtórnie rmmiejS7JJlIla, o czym św.iadczą spotykan.e 'k.ilka,k,rotnde rw· jej

obrębie stylolilty. W Ełlm prócz tego brak

naj-wyższych ogniw.osadzOinej serii wapienia, musz-lowego apowOOowany jest późniejszą erOlZją,

kJtóra . w Ostrowi Maz. nie dotarła do iłriasu środkowego i objęła jedynd.e utwary kajprowe. KAJPER .. Utwory kajpI'QWe ![la tym

obsza-i'IZe, na .którym leżą oinawaane tu W1iercenia,

\1legły ·illItetnBy;wnej erozji i trudno jest dokł.8d­ ,nie usbalić 'Zm"ówoo ich pierwotny zasięg, jak

i miąŻS2lOŚĆ. Prawdopodobnie jednak występo­ wały one, chociaż rw raedulrowanej postaci '.l"6;w~ nież i na obszame Ełku, gdzie Obecnie brak ich .

ZUipełnie; fIN Ostrowi Maz. naJtom.i.ast, gdzie obecnie stwierdzamy jedynie ao-metrową serię

kajpru dolne~, miały znacznie większą miąż-9mŚĆ.

Seria kajpru doln. występująca

vi

Ostrowi Maz. jest typową seni.ą iłowęgIi. W części dol-nej są to. szacre i szlll"OŻółtawe piaskowce,

za-więrające obfite zwęgLane szczątki roślinne

z pojedynczymi /Wkładami iłowt:a li iłołupku J:'ówniei; z flarą, w części gómej zaś - jedno-IjJta seria iłowców i :iłołupków z obfitymi zwęg­

lonymi .szczątkami :roślinnymi najczęściej w

;po-staci sieczki. Występują tu madkie łmnklrecje wapienrurżelaziste i pojedyncze konkrecje pi.,.

r~e. . '

Stan IZ8Chawa;n!ia szczą~ków Il'OŚli1l1nych nie

pozwala niestety na ach. bliższe OZIIlaczenie. i można jedynie stwierdzić, że duża ich część należy do rodzaju Equisetites. Nie mamy Itu równieri żadnych mikr~1lków z wyjątkiem

me

me

mÓ\Wącej Ostracodasp. i kilku okaz6w megaspor.

'SRODOWISKO SEDYMENTACJI

Rejon Ełku i Ostrowi Mazowieckdej stanowił wschodnią, brzeżną crz;ęść obszaru sedymentacji masowej, której granica 'O'\rzebiega na E od

t~h miejscOlwości na . .zachodnim pirze~u Wału Scyrtyjskiego. Tym uwarun.J.wwane są

niewielkde

w

s1xlsunku do znanych z ceIlltral-nych części basenu miąższości osadów triasu na tym obszmv.e, jak IrÓwnież ich nierówno-mierne, niejednolite wykS71tałcenie, ·rue ipOIZWa-. lające· na prLeprowad'ZeIlie ścisłych ·analogii

między profilami wierceń wykOirlalnych na tym obszarze. Jednak og6lny charakter litologjcL-ny tych skał ŚWliadczy o ich jednolitej geneme VI obrębie tej samej jedl'llOStld sedymentacyjnej'. PIASKOWIEC PSTRY. Cała dolna Część Be-dymant'aeji piaslrowCa' pstrego ma na tym obszarze charakter sedymentacji typowo r,zecz-no-kontynentalnej. Główną rolę odgrywały. ~

wody

płynące, lZllDISZące na .ten olm-ar obficie produkty. wietlrrl:enia kontynentalnego z.~­ ległego obszarowi sedymentacji lądu krysta-liDzneglO.

.

WśrÓd

o.sad6w.

dolnej

~

pi~

pStre-go występuje obficie· os.trok:rawędż.isty matter:iJał skał podłai.a IW· postaci. !l'02ipOOS7JOnych. w skale

ziarn (Ełk, OsI2rów Msz.) ibądź także SCEml_eIl,,:,

towany czerwonym lepiszCzem dlastym w·

po-staci drobnych warstewek. brelrejowatyeh

zle-pi~ców (Ełk). .

Za lrontynentaJ.no..mzecZ94 genezą, Ity.ch osa,,:, dów p1"Zema'Wliia szereg faktów, jak intensywna,

czerwona barwa 09adów, przekąme uławicenie

piaskowców, hieroglify na powierzchniach

warstw, ślady :wysychania, spękania,' liCzne

miejscami. ślady robaków, Wsp6~ne już

VfY-żej kuliste regularne c:db8!rWU.en.Ia' osadow.

·świackrr.4ce o obecności szczą>tków

floryBtycz-n y . : : h . ' ,

zawar:ta mekiedy' w, tych osadach

substan-cja 'mat'glista oraz występujące ~radycmie

Hap!ophragmoides. ap., Spirillina sp.,

Ostraco-da sp., właśoiwe płytkim morzom lagunowym,

przemawiają m istnieniem tu pewnych wpły­

wów marskich .w ,czasie twIOrzenia się tej serii. , Powyzej leży ok. 20-metrowa seria, kitórej

wykształcenie świadmy już o w~jsz~h wpływach morsklich. Wśród r6.tnobarwny~h

pias1rorwcóW,

iłÓIW i- iłowlCów, ~ llW.'~1is:­

tych, pojawiają się .pierwsze. wkładki waplem! margli i piaskow.cow wa!pll.istych ze śladaml

fauny małżowej. W dalszym ciągu występują

tu mikrosrzlczą;bki Haplophragmoides sp., ci.

Glo-fnOspira ap., Ostracoda sp. Ogólny charakter

tej serii ,pozwala pr.zypuszczać,' że powstała ona

na peryferii :lro.ntynentu, na Jm;óry wdzierało

się zatokami pły:tkD.e morze

lWapieniamusz1o-wego.

, W APIE:& MUSZLOWY.· Seri'a wapienia

mu-szlowego na omawianym obszarze, ma chaTak~

ter serii wprawdzie morskiej, lecz. powstałe]

w bardm ipły.tkim d>iDm.iku mOll'Skim,

posioa-dającym· smbą komunikację z obszarami

ma-ma otwartego. Swiadczy o tym tak charakter

liiologiczlny tej seJ.".i.i, Q którym ,była \1DOIW'ą

wy-źej, jak i nie oUrozmaioony zespół faunistyc;my,

składający się prawie wyłącznie z małiów i to

zaledwie kUlm !I'1OCizajów.. ,. . . . ~

W ()st;rQwd Marz. w wyłszych ,pa:1'1tłach

Wa-pienia muszlowego kil!kakrotnde sPotyka się

prócz tego drobndUJtkie warstewki,~bone bed",

obfite nagromadzenia szazątklxw zwierrzęcych

związane zwykle fL postępującym wysładza"'

, niem się lmIOIl"m i ch8ł'akterystycm.e wśród

osa-dÓIW lllOlTZa I'egredującego. '

ObecnKlŚĆ gru'bsze3> materiału ,klastyczne~ wśr6d skał wapiennych świadczy

tu

Q Ib:&kl9ści

linii bmegowej 1rontynentu, z kitóreglO materiał

ten

pOchocł:lJi. Zachodzące na tym obszarze

w'ah-ndęcia poziomu wód, powOdując~ okresowo

2lWIiększoo.y dopływ materiału klastycrt.nego na

obszar basenu sedymentacyjnego,

doprowadza-ją okresowo riaIWet. do mpełnego ,ustą,T>ienia

morza, za czYm ,przem8lWiają wyraźne, ślady

wysychania

'na

ndekt6rych

.'~wlerzcłmda~ll .wa~

pieni. ' ':,' "o , : .: ' . . . .. -;:" . • :

. IŁOWĘGLE; Srodowiskiem sedymentacji tej typ.ow-ej ~ii 'iławęgli, stwiel'ld2iOnej,,'lDI8.tym

obszarze

tylko w· Ostrowi Maz., mUSiały być

płytkie tllb.iorniki jeziame pozostawiO!rie p;:"iZ~ wycofujące się morze w-apienia muszlownego.

W obrębie ,tych jezior o~OQlych obfitą roślin..;.

l1OŚcią, której /ZWęglOne szczątki· spotykamy

w osadach irowęgli, pmowały bW7JO spokojne

.warunki sedymentacyjne, w których pOIWStały

równolegle wai-sbwQwane iłołu,pki OIl'az iłoWce zawierające miejscami la:xnkrecje

wapienno-żelaziste i piJry:tawe. Takie same konkreCje piTy;to,we i żelaziste. spotY'kane w najniższej, piaslrowoowej patr.1:di iłmV;ęgLi, wskazują na

po-.wstanie tych ,piaslrowcóW w analogicznych

WI8.-runkach. Gruboklas1;ycmy materiał .piasko~­

c6w świadczy jednak o 90cieraniu ,tu transpor-tu 'rzecrz.negO. ' .

*

Wierce.nd:a, o' których była mowa,

dostar-,ezyłyiIlOWych dany.::h do m.ajomośc.i !Wykształ­

cenia tlriasu na tym grramcZhym obszarze jego

występowaiua oraz do, ,p.rrze.prowadzenia pół­

nooDO-wschodniej granicy 'WYStępowania

po-szczegÓlnych ogniw triasu. Biarącpod uwagę

wYlukli.

otrzymane na pądstawJe ,tych wierceń

w

zestaw.ien:Lu z nowynlii danymi rz;,obszaru Zwi~u Radzi~ego, półn~hodnią

graniCę występowania . u,twm'ów doInotriaso-wych przeprowadrl.l8ną do lllied8l\Wla na obsza-me Polskii ,pómoonej,prQWiald!7Jimy obecnie poza granicami Po~, na E cxł :Aren i I>rI.Wcienik,

na W od Wi'lna i Grodna. Niem dalej na S

pI'iZebiega ,ona już na terenie Polski między Ostrowią Ma2. a. Kr~kami. .

Zasięg wy&tępowanda wapienia muszlowego na obsz8ll'ze PoIskd północno-wschod,niej mieści

się

w

,gnmicach państwowych Polski.

Wierce-nia IW Ełku ;i Ostrowi Maz. są na tym absmrrze

najba.rdz:iejna N i E wysuniętymi punktami,

z któi'ych znane są

utwory

'lriasu środJoowego,

brak ich bowiem obecnie

talk

w Krynkach.

DruskieIlikac.ą . i Prenach na wschodzie, jałt

w Szlinokemiach, NiWdńsku i St.aniszk.a,ch .na

półriocy.

"

. ,

Unia

ł7J8Bięgu rwy'gtępOwani.a utwm-ów kajpru

pmebiega jemi2e banłzJiej .na S li W od obec-nego rz:asi.ęgu wapienia ~usz1Q,wego. Brak go

nie tylkJO w· wymienionych wiereeniach,które

nie stwierdziły \Wapienia 'muszlowego, lecz

tak-że w Ełku, li ,Piszu, gdrzj.e wapień muszlowy

występuje. " ..

Trzeba jednakże podkreślić, że

ptree!pl"OWa-dzane obecnie granice występowania

poszcze-gólnych ogniw :triasu me pokIrywają się

abso-lutnie z fakt~m zasięgiem' sedymentacji

triasowej. Na przebiegu ty~h grapic !Występo­

wania z8IW~yła

w

dużym S'l:.Qpniu późniejsza

kaj,~etyoka denudacja inte~e