Ziemniak Polski 2006 nr 1 9
SYSTEM POBIERANIA OPŁAT LICENCYJNYCH I OD MATERIAŁU
ZE ZBIORU W ODNIESIENIU DO ZIEMNIAKA W POLSCE
CZĘŚĆ. I.
mgr inż. Bogusław Barański
Hodowla Ziemniaka Zamarte Sp. z o.o., Zamarte 33, 89-430 Kamień Krajeński e-mail: b.baranski@zamarte.com
odowca roślin, który stworzy i zarejestruje nową odmianę, staje się właścicielem warto-ści intelektualnej, podobnie jak twórca oprogramowania komputerowego bądź utworu artystycznego. W każdym z wyżej wymienionych wypadków twórcy przysługują prawa autor-skie, a co za tym idzie – prawo do czerpania korzyści z własności intelektualnej.
Nikogo już chyba nie dziwi ściganie przez prokuraturę i policję tzw. piractwa w reprodukcji i handlu płytami CD z muzyką czy też nielegalnego korzystania z oprogramowania firm in-formatycznych, takich jak np. Microsoft. Nie wszyscy jednak zdają sobie sprawę, że iden-tyczne zasady stoją na straży praw hodowców odmian roślin.
Praca nad wyhodowaniem nowej odmiany wiąże się z wieloletnim wysiłkiem intelektu-alnym i dużymi nakładami finansowymi. Dzięki żmudnej i kosztownej pracy hodowla-nej rolnicy mogą korzystać z coraz lepszych odmian, zapewniających coraz wyższą opła-calność i lepsze dostosowanie produkcji to-warowej do wymagań rynku. Aby hodowca mógł kontynuować prace hodowlane, muszą istnieć instrumenty zwrotu wcześniej ponie-sionych nakładów. Takimi instrumentami są: ● opłata licencyjna oraz
● opłata od materiału ze zbioru.
W sposób naturalny, w warunkach go-spodarki rynkowej, zwrot ten musi następo-wać poprzez wnoszenie ww. opłat przez tych, którzy wykorzystują odmiany w celach komercyjnych (zarobkowych), czyli przez rolników.
Opłata licencyjna od materiału siewnego chronionej odmiany jest formą czerpania korzyści z wyłącznego prawa do odmian w celu utrzymania możliwości odtwarzania nakładów ponoszonych na działalność ho-dowlaną (reinwestycję w tworzenie kolejnych odmian). Przy braku zewnętrznego wsparcia finansowego, takiego jak np. dotacja budże-towa, opłata licencyjna jest kluczowym źró-dłem środków na pokrycie tych nakładów.
Opłata licencyjna jest pobierana od pod-miotów zajmujących się nasiennictwem chronionej odmiany, z którymi właściciel od-miany podpisał umowę licencyjną. Oczywi-ście, firma nasienna przenosi ten koszt na cenę sadzeniaków sprzedawanych rolnikom. W ostatecznym rozrachunku opłatę licencyj-ną pokrywa każdy producent, który zakupi materiał kwalifikowany.
Opłata od materiału ze zbioru jest formą czerpania korzyści z wyłącznego prawa do odmian w wypadku braku możliwości wyko-nywania wyłącznego prawa w odniesieniu do materiału siewnego chronionej odmiany. Ma to miejsce w sytuacji, gdy rolnik używa mate-riału ze zbioru jako matemate-riału siewnego w kolejnym sezonie. W praktyce niemal każdy producent, gdy zakupi sadzeniaki kwalifiko-wane, zwłaszcza dobrej odmiany i z pewne-go źródła, w następnym sezonie używa sa-dzeniaków z własnego rozmnożenia. Prawo i tutaj zobowiązuje rolnika do uiszczenia wła-ścicielowi odmiany stosownej opłaty.
Podstawą prawną do pobierania opłat li-cencyjnych i opłat od materiału ze zbioru jest ustawa z dnia 26 czerwca 2003 r. o ochronie prawnej odmian roślin. Ustawa weszła w życie z dniem akcesji Polski do Unii Europejskiej. Stanowi ona transpozycję
10 Ziemniak Polski 2006 nr 1
krajową prawa do odmian roślin zgodnie z Konwencją UPOV (Międzynarodowego Związku ds. Ochrony Nowych Odmian Ro-ślin).
System pobierania opłat licencyjnych i od materiału ze zbioru przez polskie firmy hodowli ziemniaka jest w fazie organizo-wania się. Stopień zorganizoorganizo-wania systemu pobierania opłat licencyjnych i od materiału ze zbioru jest przede wszystkim funkcją ist-niejącego systemu wsparcia tych firm ze środków budżetu państwa (dotacji do tzw. postępu biologicznego). Dopóki te środki są, możliwości, jakie stwarza ochrona prawna odmian, nie są – niestety – w pełni wykorzy-stywane przez właścicieli odmian. Warto jednak podkreślić, że z chwilą wprowadzenia mechanizmu uzależniającego wysokość do-tacji do hodowli od pozyskanych środków z opłat hodowlanych wzrosły kwoty egzekwo-wane od firm nasiennych korzystających z odmian. Perspektywa całkowitego wycofania od 2007 r. systemu wsparcia ze środków budżetu państwa z pewnością wymusi jesz-cze skuteczniejsze działania firm hodowli ziemniaka w kierunku właściwego zorgani-zowania systemu pobierania opłat licencyj-nych i od materiału ze zbioru.
Bardzo istotnymi czynnikami obiektywny-mi, które utrudniają wprowadzenie skutecz-nego systemu pobierania opłat licencyjnych i od materiału ze zbioru, są:
● duże rozdrobnienie produkcji ziemniaka w Polsce, co utrudnia kontrolowanie podmio-tów używających odmian, w tym zwłaszcza rolników stosujących materiał ze zbioru jako materiał siewny;
● z reguły niska świadomość rolników, a nawet niektórych firm nasiennych, co do wyłącznego prawa hodowcy do odmian.
Podstawowym narzędziem do prawidło-wego funkcjonowania systemu opłat licen-cyjnych jest umowa licencyjna, dająca innej osobie (firmie) upoważnienie do korzystania z prawa do odmiany. W praktyce mamy do czynienia najczęściej z umowami o licencji ograniczonej i niewyłącznej, zawieranymi między właścicielami odmian a przedsiębior-stwami uprawnionymi do prowadzenia na-siennictwa. Umowa licencyjna uprawnia li-cencjobiorcę do dokonania określonej w umowie liczby rozmnożeń i jednocześnie nakłada obowiązek uiszczania opłat
licen-cyjnych z uzyskanych w wyniku reprodukcji sadzeniaków, zarówno sprzedanych na ryn-ku, jak i zużytych do własnego sadzenia.
Kolejnym narzędziem w systemie opłat li-cencyjnych jest kontrola naliczenia i egze-kucja opłat licencyjnych. Narzędzie to jest jednak wykorzystywane w niewystarczają-cym stopniu. W żadnej z polskich spółek hodowli ziemniaka nie ma do tej pory komór-ki wyspecjalizowanej w kontrolowaniu nali-czenia i skutecznym egzekwowaniu opłat licencyjnych. Polskie firmy hodowli ziemnia-ka są właśnie w trakcie organizowania wspólnej komórki ds. opłat licencyjnych i od materiałów ze zbioru. Komórka ta bę-dzie zatrudniała specjalistę (specjalistów) w celu ujawniania nieprawidłowości w nalicza-niu przez licencjobiorców opłat licencyjnych i egzekwowania ich rzeczywistych wysokości, a także podejmie działania zmierzające do stworzenia systemu pobierania opłat od rol-ników z tytułu używania materiału ze zbioru jako sadzeniaków.
Niewątpliwie najtrudniejszym zagadnie-niem jest skuteczne ściąganie opłat od materiałów ze zbioru. Zgodnie z obecnie obowiązującym prawem tylko posiadacz gruntów rolnych o powierzchni do 5 ha może używać materiału ze zbioru jako materiału siewnego bez uiszczania opłaty na rzecz właściciela odmiany (z zastrzeżeniem, że w wypadku uprawiania co najmniej 1 ha ziem-niaków odmian bardzo wczesnych lub co najmniej 2 ha pozostałych odmian opłata od materiału ze zbioru musi być uiszczana nie-zależnie od ogólnej powierzchni gruntów rolnych posiadacza). Pozostali posiadacze gruntów rolnych przy używaniu materiału ze zbioru jako materiału siewnego chronionej odmiany zobowiązani są do uiszczania opłat wynikających z umowy zawieranej z hodow-cą. Jeżeli stosowna umowa nie została za-warta, to opłata uiszczana na rzecz hodowcy wynosi 50% opłaty licencyjnej ustalonej przez hodowcę odmiany.
Dla zobrazowania możliwości zasilania hodowli ziemniaka w opłaty od materiału ze zbioru Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oszacowało roczne wpływy do hodowców odmian ziemniaka w skali kraju, przy założe-niu pełnej ściągalności tych opłat. Wyliczenie to przedstawia tabela 1.
Ziemniak Polski 2006 nr 1 11
Tabela 1 Oszacowanie rocznych wpływów hodowców ziemniaka
z opłat z materiału ze zbioru odmian chronionych Powierzchnia uprawy ziemniaków w ramach gospodarstw o powierzchni pow. 10 ha UR* Szacunkowy obszar upraw obsadzonych materiałem kwalifikowanym (75 000 : 2,5 t) Szacunkowy obszar upraw obsadzony materiałem odmian nie-chronionych (przyjęto 20% ogólnej powierzchni uprawy ziemniaka) Szacunkowy obszar upraw obsadzony materiałem sadzeniakowym pozyskanym z własnego materiału ze zbioru Masa (t) materiału sadzeniakowego pozyskanego z własnego materiału ze zbioru (przyjęto normę obsadzenia 2,5 t/ha) Wartość należnych opłat z tytułu wykorzystania materiału ze zbioru jako materiału sadzeniakowego (przyjęto 50% wartości opłat licencyjnych, tj. 21 zł/t) 300 000 ha 30 000 ha 60 000 ha 210 000 ha 525 000 t 11 025 000 zł * Założono, że obowiązkiem wnoszenia opłat od materiału ze zbioru objęte są gospodarstwa o po-wierzchni powyżej 10 ha (a nie 5 ha, jak wynika to z obowiązującej obecnie ustawy). Przygotowywany obecnie projekt nowelizacji ustawy o ochronie prawnej odmian roślin zakłada bowiem podniesienie pułapu tzw. „odstępstwa rolnego” z 5 do 10 ha, co będzie oznaczało zwolnienie od tych opłat jeszcze większej grupy małych gospodarstw.
Źródło: Szacunki Polskiej Izby Nasiennej wykonane dla MRiRW, skorygowane przez IHAR Bonin W drugiej części niniejszego artykułu
zo-staną przedstawione propozycje rozwiązań systemowych, które można by zastosować w warunkach polskich dla skuteczniejszego pobierania opłat za korzystanie z odmian ziemniaka.
Autor zaprasza wszystkie zainteresowane podmioty i osoby z sektora hodowli i nasien-nictwa ziemniaka do ewentualnego zgłasza-nia własnych koncepcji i propozycji rozwią-zań w omawianej sprawie. Być może zosta-ną one wykorzystane w kolejnej części arty-kułu.
