DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rped.2016.8(44).4-7
AGNIESZKA JAWORSKA
AKSJOLOGICZNE ZAOZ
ENIA DZIAALNOS´CI
KATOLICKICH UNIWERSYTETÓW LUDOWYCH W POLSCE
W LATACH 1989-2004
Katolickie uniwersytety ludowe placówki pozaszkolnego ksztacenia dorosych zostay reaktywowane w Polsce, z inicjatywy Duszpasterstwa Rolników, po roku 1989. Funkcjonoway przez okoo 15 lat. W roku 2004 istniay juz nieliczne placówki, st ad mój artyku dotyczy lat 1989-2004. Kato-lickie uniwersytety ludowe wpisay sie w historie os´wiaty dorosych. Realizo-way one wazne cele szczególnie w zakresie formacji religijnej i ksztacenia spoeczno-zawodowego ludnos´ci wiejskiej.
Katolickie uniwersytety ludowe nawi azyway do idei os´wiatowych M. Grundtviga (twórcy koncepcji wyzszych szkó ludowych) i do polskich tradycji uniwersytetów ludowych z okresu miedzynarodowego zakadanych przez ks. A. Ludwiczaka, Towarzystwo Czytelni Ludowych i Akcje Katolick a. Byy one s´cis´le zwi azane z potrzebami s´rodowisk lokalnych i przeobrazeniami ustrojowymi kraju.
W programie katolickich uniwersytetów ludowych wyrózniono nastepuj ace cele:
pogebienie chrzes´cijan´skiej formacji religijno-moralnej, podniesienie kultury religijnej ws´ród ludzi mieszkaj acych przede wszystkim na wsi,
pomoc ludziom w lepszym funkcjonowaniu w dzisiejszej rzeczywistos´ci, poprzez przeksztacanie postaw, s´wiadomos´ci i systemu wartos´ci, a takze stworze-nie przez prowadzon a prace os´wiatow a warunków do lepszego rozumienia
rzeczy-Dr AGNIESZKAJAWORSKA adiunkt Katedry Pedagogiki Porównawczej, Instytut Peda-gogiki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; e-mail: a.jaworska17@wp.pl
wistos´ci spoecznej, praw rz adz acych jej rozwojem, do umiejetnos´ci przeksztaca-nia tej rzeczywistos´ci zgadnie z potrzebami ogólnospoecznymi,
przygotowanie suchaczy do umiejetnego korzystania z literatury, z pomocy instytucji i organizacji spoecznych w rozwi azywaniu ich problemów,
wi azanie emocjonalne ludzi z histori a, tradycj a swojego najblizszego regionu, kultywowanie obrzedów i uroczystos´ci, w tym takze religijnych1.
Tres´ci ksztacenia byy skoncentrowane wokó nastepuj acych dziaów tema-tycznych: ewangelizacja s´rodowiska; historia Polski, Kos´cioa i regionu; edu-kacja samorz adowa; edukacja zawodowa; edukacja kulturalna; zagrozenia cywilizacyjne wspóczesnego czowieka, edukacja zdrowotna, pedagogizacja. Poszczególne placówki, opieraj ac sie na wymienionym programie, opracoway wasne programy nauczania uwzgledniaj ace potrzeby i specyfike danego re-gionu. Analiza programów pokazuje, iz s a one zorientowane aksjologicznie, eksponuj a wartos´ci duchowe (religijne, poznawcze, moralne, estetyczne). Wazn a dziedzin a s a tez wartos´ci witalne zwi azane z zyciem i zdrowiem czo-wieka (w programach znajduj a sie tres´ci dotycz ace profilaktyki zdrowia i ra-cjonalnego odzywiania sie) oraz wartos´ci pragmatyczne zwi azane z ksztace-niem zawodowym.
Edukacja aksjologiczna jest rozumiana jako „edukacja, która za cel stawia poznanie problematyki wartos´ci, ich istnienia, przezywania, porz adkowania na rózne sposoby, hierarchizowania, konsekwencji, jakie z okres´lonego sto-sunku do wartos´ci wynikaj a dla sposobu zycia jednostek i spoeczen´stw”2. Edukacja aksjologiczna „dotyczy nie tylko zdobywania wiedzy aksjologicznej, ale i wiedzy o sobie i innych w konteks´cie odkrywanych, realizowanych, tworzonych i przekazywanych wartos´ci, o ich roli w zyciu ludzi”3.
Podstaw a dziaalnos´ci katolickich uniwersytetów ludowych skierowanych do s´rodowisk wiejskich, rolniczych, byo nauczanie spoeczne Kos´cioa. W procesie ksztacenia ukazywano waznos´c´ zasady pomocniczos´ci, solidar-nos´ci i sprawiedliwos´ci spoecznej, podkres´lano znaczenie godsolidar-nos´ci pracy ludzkiej, w tym godnos´ci pracy na roli. Jan Pawe II w swoich przemówie-niach wskazywa na wiele cennych wartos´ci s´rodowiska wiejskiego, takich jak: praca na roli, mios´c´ do ziemi, przyroda, ugruntowana mios´c´ rodziny,
1Katolickie uniwersytety ludowe [program opracowany przez Komisje do spraw
Duszpa-sterstwa Rolników w 1992 r.].
2 K. OLBRYCHT, Czy doros´li potrzebuj a edukacji aksjologicznej?, w: J. KOSTKIEWICZ
(red.), Aksjologia edukacji dorosych, Lublin: Wydawnictwo KUL 2004, s. 33.
ofiarnos´c´ w niesieniu pomocy potrzebuj acym, poczucie religijne, ufnos´c´ i otwarcie na Boga4. Edukacja zorientowana na wymienione wyzej wartos´ci stanowia priorytetow a czes´c´ formacji katolickich uniwersytetów ludowych. Rozwój katolickich uniwersytetów ludowych od 1989 r. przybiera rózne formy w wielu diecezjach w Polsce.
Pierwsza inicjatywa reaktywowania katolickich uniwersytetów ludowych zrodzia sie na terenie archidiecezji gniez´nien´skiej. W 1989 r. powoano Pry-masowski Uniwersytet Ludowy w Strzelnie z oddziaami w Samostrzelu, Dobieszczyz´nie, Kecku, Powidzu i w 1997 r. w Gniez´nie-Dalkach.
W 1989 r. powoano równiez Uniwersytet Ludowy im. ks. Wacawa Bli-zin´skiego we Wocawku z oddziaami w Kaliszu, Koninie i Sieradzu. W ko-lejnych latach powstay nowe filie: w Sieradzu (1990), w Zdun´skiej Woli, w Turku (1993), w Piotrkowie Kujawskim (1994), w Ciechocinku (1995), w Grzegorzewie (1995), w Supcy-Giewartowie (1995), w Lubiczu Górnym (1996), w Powierciu UL im. Szczesnego Starkiewicza (1999), w Siniarzewie UL im. ks. Aleksego Hoffmana (1999). W diecezji wrocawskiej funkcjono-way Uniwersytet Ludowy w Namysowie (1987) oraz Diecezjalno-Wojewódz-ki Uniwersytet Ludowy w Z órawinie (1996), Górze S´l askiej (1996) oraz w Kodzku (1999).
W roku 1990 powstay placówki w diecezji siedleckiej (Katolicki Podlaski Uniwersytet Ludowy w Siedlcach, a w 1991 r. w Biaej Podlaskiej), pelplin´-skiej (Pelplin, Karolewo, Chojnice) i poznan´pelplin´-skiej (Wielkopolski Uniwersytet Ludowy). W nastepnym roku rozpocz a prace Katolicki Uniwersytet Ludowy im. Abpa A.J. Nowowiejskiego w Ciechanowie (diecezja pocka).
W roku 1992 powstay nowe uniwersytety w diecezji zamojsko-lubaczow-skiej (Uniwersytet Ludowy im. Stanisawa Staszica w Sitnie z fili a w Ciesza-nowie), omzyn´skiej (11 oddziaów m.in. w Kuczynie, Bran´szczyku, Myszyn´-cu, D abrówce) i torun´skiej (w latach 1992-1996 funkcjonowa Katolicki Uni-wersytet Ludowy w Toruniu, a w 1997 r. powstay nowe placówki w Przecz-nie, GórzPrzecz-nie, GrodziczPrzecz-nie, W abrzez´nie). W roku 1992 w Polsce istniao 18 katolickich uniwersytetów ludowych.
W 1993 r. powstaway one w kolejnych diecezjach: szczecin´sko-kamien´-skiej (Baszkowice, Zielin, Wolin), elbl askiej (Stare Pole, Zielonka Pasecka, Sztum Czernin), olsztyn´skej (Ketrzyn), opolskiej (Diecezjalny Katolicki Uni-wersytet Ludnos´ci Wiejskiej w Opolu z filiami w Baborowie (1994),
Klucz-4 JAN PAWE II, Przemówienie podczas spotkania z Indianami 29.01.1979, w: Ojciec
S´wiety do rolników, Wocawek 1991, s. 13, za: K. CHAAS, S´wiat wiejskich wartos´ci czynni-kiem edukacji podmiotowej, w: J. KOSTKIEWICZ (red.), Aksjologia edukacji, s. 156.
borku (1995) i w Nysie (1997), lubelskiej (Katolickie Wszechnice Ludowe w Lublinie, Kon´skowoli i Chemie, Rejowcu Lubelskim, Kluczkowicach, Kijanach, Krasnymstawie, Pszczelej Woli).
W roku 1994 rozpoczey swoj a prace uniwersytety ludowe w diecezjach: czestochowskiej (Katolicki Uniwersytet Ludowy im. Matki Bozej Gidelskiej w Czestochowie), zielonogórskiej (Katolicki Uniwersytet Ludowy pw. b. Karoliny Kózkówny w Mirostowicach Dolnych), legnickiej (Katolicki Uniwer-sytet Ludowy w Gryfowie S´l askim) i sandomierskiej (Katolicki Uniwersytet Ludowy im. ks. Konstantego Michalskiego w Modliborzycach, a nastepnie w Staszowie, Nisku, Stalowej Woli oraz w 1996 r. w agowie).
W latach 1993-1994 nast api najwiekszy rozwój tego typu ksztacenia. Istniao wówczas okoo 100 katolickich uniwersytetów ludowych.
W 1997 r. powsta Katolicki Uniwersytet Ludowy Diecezji Drohiczyn´skiej w Bran´sku, Siemianowicach i Sokoowie Podlaskim oraz w diecezji biao-stockiej Ludowy Uniwersytet Katolicki im. ks. Jerzego Popieuszki z od-dziaami w Juchnowcu, Suchowoli i Sokóce, a w latach 1999-2000 zorgani-zowano nowe oddziay w Kruszynie i Kalinówce Kos´cielnej.
W latach 1997-2003 funkcjonoway równiez uniwersytety ludowe w archi-diecezji przemyskiej (Krosno, Lesko, Jarosaw) i w archi-diecezji eckiej (Olecko). W roku 2000 powsta Kos´cielny Uniwersytet Ludowy Archidiecezji ódz-kiej w Sedziejowicach.
Katolickie uniwersytety ludowe docieray do ludzi, którzy czesto czuli sie zagubieni w okresie transformacji spoeczno-ustrojowej, staray sie obj ac´ formacj a jak najwieksz a liczbe osób. Przykadowo w 1999 r. 3-letnie ksztacenie w uniwersytetach ludowych diecezji wocawskiej ukon´czyo 185 osób, natomiast liczba uczestników w roku 1999/2000 siegaa 332 osób.
Edukacja w przedstawionych wyzej katolickich uniwersytetach ludowych trwaa najczes´ciej trzy lata. Zajecia odbyway sie w miesi acach jesienno-zi-mowych (od paz´dziernika do marca) w soboty lub niedziele. W Uniwersytecie Ludowym w Namysowie natomiast wykady odbyway sie raz w miesi acu przez cay rok.
Katolickie uniwersytety ludowe, okres´lane tez jako placówki duszpaster-sko-wychowawcze, realizoway cele wychowania chrzes´cijan´skiego. Przedmio-ty zgrupowane byy w trzech blokach: duszpastersko-formacyjnym (ewangeli-zacja s´rodowiska, katolicka nauka spoeczna, elementy etyki, liturgika, ekle-zjologia, biblistyka itp.); humanistycznym (historia Kos´cioa, historia Polski, elementy etnografii, literatura narodowa i regionalna, sztuka, obrzedowos´c´ wiejska); spoeczno-zawodowym (rolnictwo w kraju i na s´wiecie, ochrona
s´rodowiska, przetwórstwo, handel, ekonomia, problematyka samorz adów tery-torialnych).
Obok podstawowych form pracy, takich jak wykad i dyskusja, prowadzo-ne byy warsztaty, seminaria formacyjprowadzo-ne, kursy specjalistyczprowadzo-ne, kursy obsugi komputera, lektoraty jezyków obcych. Organizowano takze wycieczki, piel-grzymki i praktyki – staze pracy za granic a. Odbyway sie równiez konfe-rencje panelowe, wieczory poetyckie, koncerty muzyczne, spektakle teatralne oraz konkursy twórczos´ci artystycznej, ludowej i religijnej. Niektóre uniwer-sytety prowadziy studium katechetyczne przygotowuj ace do nauczania religii w szkole.
Uniwersytety ludowe charakteryzoway sie róznym poziomem zinstytucjonali-zowania. Niektóre placówki prowadziy wykady otwarte. W wiekszos´ci placówek zajecia odbyway sie w staych grupach, uczestnicy otrzymywali indeksy i byli zobowi azani do zaliczenia obowi azkowych przedmiotów, przygotowywali tez prace dyplomow a, która bya podstaw a do wydania dyplomu lub zas´wiadczenia ukon´czenia uniwersytetu ludowego. W niektórych placówkach funkcjonowa samorz ad studencki i prowadzona bya kronika uniwersytetu.
Z badan´ prowadzonych w 13 katolickich uniwersytetach ludowych w la-tach 1997-2002 wynika, iz uczestnikami tych placówek byy osoby w wieku od 18. do 70. roku zycia. Najliczniejsz a grupe stanowiy osoby w wieku od 20. do 40. roku zycia (69%). Wiek uczestników jest zróznicowany w zalez-nos´ci od typu placówki. Osoby modsze czes´ciej uczestniczyy w kursach zawodowych, kursach komputerowych i lektoratach jezyków obcych. Osoby w wieku s´rednim i emerytalnym czes´ciej uczestniczyy w placówkach o struk-turze mniej sformalizowanej, które nie prowadziy systematycznego nauczania w staych grupach, lecz wykady otwarte5.
Pomimo ze katolickie uniwersytety ludowe byy skierowane do rolników (okoo 50% czasu zajec´ przeznaczano na tematyke rolnicz a), to tylko 64% uczestników zajmowao sie prac a w rolnictwie; 28% wykonywao inne zawo-dy, a 8% stanowiy osoby bezrobotne, emeryci i rencis´ci. Wiekszos´c´ uczestni-ków miaa s´rednie wyksztacenie (59%), nastepnie zasadnicze zawodowe (30%). Bardzo ma a grupe stanowiy osoby z wyksztaceniem wyzszym (5%) i podstawowym (6%)6.
5 A. ORKWISZEWSKA, Katolickie uniwersytety ludowe w s´wietle nauczania spoecznego
Kos´cioa, Warszawa: Wydawnictwo SWPR 2004, s. 67.
Wartos´ci edukacyjne katolickich uniwersytetów ludowych byy widoczne w nastepuj acych obszarach:
ewangelizacja s´rodowiska – maj aca na celu pogebienie wiedzy z róz-nych dziedzin teologiczróz-nych, przyblizanie wartos´ci chrzes´cijan´skich, ksztace-nie postawy refleksyjnej w odbiorze tres´ci religijnych, przygotowaksztace-nie do wychowania religijnego dzieci;
ksztacenie historyczno-kulturalne – przyczyniao sie do upowszechnienia wiedzy historycznej, ksztacenia tozsamos´ci narodowej, pielegnowania tradycji regionalnych;
edukacja spoeczna – rezultatem ksztacenia byo poznanie zasad nau-czania spoecznego Kos´cioa i ich realizacja, wdrazanie do czynnego udziau w zyciu spoecznym;
edukacja zawodowa – dotyczya pogebiania wiedzy rolniczej i jej wyko-rzystywania w pracy, wdrazania do przestrzegania zasad ekologii w rolnic-twie, podnoszenia kwalifikacji zawodowych umozliwiaj acych atwiejsze odna-lezienie sie na rynku pracy i pozwalaj acych na uzyskiwanie dodatkowych z´róde dochodu w rolnictwie.
Aksjologiczny wymiar dziaalnos´ci katolickich uniwersytetów ludowych jest równiez widoczny w ksztatowaniu szacunku do pracy i podniesieniu godnos´ci pracy na roli7.
Dziaalnos´c´ katolickich uniwersytetów ludowych w zakresie celów, metod i tres´ci ksztacenia odpowiada zaozeniom edukacji ustawicznej. Widoczne jest to w ukierunkowaniu ksztacenia na wartos´ci ponadczasowe oraz w s´ci-sym powi azaniu ksztacenia z zyciem rodzinnym, prac a zawodow a i dziaal-nos´ci a spoeczno-kulturaln a.
Kontynuacj a dziaan´ prowadzonych przez katolickie uniwersytety ludowe s a organizacje skupiaj ace absolwentów, takie jak: Stowarzyszenie Mieszkan´-ców Wsi i Maych Miast, a na terenie Wielkopolski – Towarzystwo Czytelni Ludowych.
Katolickie uniwersytety ludowe dynamicznie rozwijaj ace sie w Polsce w latach dziewiec´dziesi atych XX wieku i w pierwszych latach XXI wieku, w wiekszos´ci diecezji przestay istniec´. W wielu placówkach obserwowano, po zrealizowaniu 3-letniego programu ksztacenia, zmniejszanie sie liczby suchaczy i ograniczenie zajec´ dydaktycznych. Ws´ród przyczyn takiego stanu rzeczy nalezy wymienic´ m.in. spoeczne wyczerpywanie sie zapotrzebowania na ten typ ksztacenia, który nie dawa kwalifikacji formalnych, a
czes´nie powstawanie szeregu alternatywnych form ksztacenia zawodowego i formacji religijnej. Inna grupa przyczyn dotyczy trudnos´ci finansowych i zwi azanych z tym problemów w zakresie organizacji ksztacenia w uniwersy-tetach ludowych.
BIBLIOGRAFIA
JANPAWEII, Przemówienie podczas spotkania z Indianami 29.01.1979, w: Ojciec S´wiety do rolników, Wocawek 1991, s. 13, za: K. CHAAS, S´wiat wiejskich wartos´ci czynnikiem edukacji podmiotowej, w: J. KOSTKIEWICZ (red.), Aksjologia edukacji dorosych, Lublin: Wydawnictwo KUL 2004, s. 156.
Katolickie uniwersytety ludowe [program opracowany przez Komisje do spraw Duszpasterstwa Rolników w 1992 r.].
OLBRYCHT K., Czy doros´li potrzebuj a edukacji aksjologicznej?, w: J. KOSTKIEWICZ (red.), Aksjologia edukacji dorosych, Lublin: Wydawnictwo KUL 2004, s. 33-41.
ORKWISZEWSKAA., Katolickie uniwersytety ludowe w s´wietle nauczania spoecznego Kos´cioa, Warszawa: Wydawnictwo SWPR 2004.
AKSJOLOGICZNE ZAOZ ENIA DZIAALNOS´CI KATOLICKICH UNIWERSYTETÓW LUDOWYCH W POLSCE
W LATACH 1989-2004 S t r e s z c z e n i e
Katolickie uniwersytety ludowe – placówki pozaszkolnego ksztacenia dorosych – odrodziy sie w Polsce po roku 1989. Funkcjonoway przez okoo 15 lat. Edukacja w katolickich uniwer-sytetach ludowych bya s´cis´le zwi azana z przeobrazeniami ustrojowymi kraju i z potrzebami edukacyjnymi s´rodowisk lokalnych maych miast i wsi. Jako placówki duszpastersko-wycho-wawcze katolickie uniwersytety ludowe realizoway wartos´ci chrzes´cijan´skie. Zaozenia aksjolo-giczne widoczne s a w programach ksztacenia, gdzie wyeksponowano tres´ci zorientowane na wartos´ci duchowe (religijne, poznawcze, moralne, estetyczne), wartos´ci witalne zwi azane z zyciem i zdrowiem czowieka (w programach znajdoway sie tres´ci dotycz ace profilaktyki zdrowia i racjonalnego odzywiania sie) oraz wartos´ci pragmatyczne zwi azane z ksztaceniem spoeczno-zawodowym. Podstaw a dziaalnos´ci katolickich uniwersytetów ludowych byo nau-czanie spoeczne Kos´cioa. W procesie ksztacenia ukazywano waznos´c´ zasady pomocniczos´ci, solidarnos´ci i sprawiedliwos´ci spoecznej.
AXIOLOGICAL ASSUMPTIONS OF THE ACTIVITY
OF PEOPLE’S CATHOLIC UNIVERSITIES IN POLAND IN THE YEARS 1988-2004
S u m m a r y
People's Catholic Universities were the places of extracurricular educational purposes for adults. They have been reborn in Poland after the year 1989. Education in People's Catholic Universities was closely related to system transformation in Poland and the educational needs of local towns and villages. As pastoral-educational agencies they propagated spiritual values (religious, cognitive, moral, esthetic), vital values related to human's life and health, and pragmatic values connected with social-vocational teaching. In the process of education such significant principles as helpfulness, solidarity and social justice were introduced.
