RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA 324
Tomasz K a p uĞ n i a k, Ukraina jako obszar wpđywów miĊdzynarodowych po
zimnej wojnie, Warszawa–Lublin: Instytut Europy ĝrodkowo-Wschodniej 2008,
ss. 320.
W 2004 r. ukraiĔska polityka przeĪyđa trzĊsienie ziemi. PomaraĔczowa rewolucja dawađa nadziejĊ, Īe Ukraina wyzwoli siĊ ostatecznie spod rosyjskich wpđywów i bĊ-dzie podąĪađa wđasną ĞcieĪką rozwoju. Siedem lat póĨniej historia zdaje siĊ zataczaü kođo, zaĞ Federacja Rosyjska odzyskuje swoją pozycjĊ na ukraiĔskiej scenie politycz-nej. Jeszcze niedawno eksperci zaczĊli nawet przepowiadaü czarne scenariusze, zakđa-dające rosyjską inwazjĊ wojskową na UkrainĊ w celu odbicia Krymu i ochrony zamie-szkującej tam ludnoĞci pochodzenia rosyjskiego. Choü takie analizy naleĪy rozwaĪaü w kategoriach political fiction, nie da siĊ ukryü, iĪ Ukraina pozostaje – jak niegdyĞ okreĞliđ to Zbigniew BrzeziĔski – geopolitycznym sworzniem Europy, o kluczowym znaczeniu dla Federacji Rosyjskiej, Unii Europejskiej, a takĪe Stanów Zjednoczo-nych. W tym kontekĞcie warto odnotowaü fakt ukazania siĊ na rynku ksiąĪki dr. To-masza KapuĞniaka z Instytutu Europy ĝrodkowo-Wschodniej w Lublinie pt. Ukraina jako obszar wpđywów miĊdzynarodowych po zimnej wojnie, która nie tylko przedsta-wia nam geopolityczną walkĊ o UkrainĊ po 1990 r., ale pokazuje takĪe, Īe pomimo zmian zachodzących w Ğwiecie, pojĊcie siđy wciąĪ pozostaje jednym z waĪniejszych narzĊdzi interpretacji otaczającej nas rzeczywistoĞci. JednoczeĞnie czytając ksiąĪkĊ Tomasza KapuĞniaka uĞwiadamiamy sobie, jak waĪny element w polskiej i wspól-notowej koncepcji polityki zagranicznej powinny stanowiü dobre relacje polityczne i gospodarcze z Kijowem.
Wydawaü by siĊ mogđo, iĪ w ciągu ostatnich kilkunastu lat napisano juĪ na temat Ukrainy wszystko, badając kaĪdy szczegóđ politycznej ukđadanki nad Dnieprem. Nie-mniej brakowađo dotychczas ksiąĪki, która analizowađaby UkrainĊ z perspektywy przedmiotu, nie zaĞ podmiotu, w stosunkach miĊdzynarodowych. O UkrainĊ bowiem, nieprzerwanie od koĔca zimnej wojny, toczy siĊ gra geopolityczna, w której sama Ukraina ma niekiedy mađo do powiedzenia. DziĊki przedmiotowemu ujĊciu moĪli-woĞci oddziađywania Kijowa na otoczenie miĊdzynarodowe Tomasz KapuĞniak stara siĊ uwypukliü nie tylko przyczyny tej wielkiej gry, ale równieĪ jej potencjalne skutki dla Ukrainy jako jednego z zasadniczych elementów konstruujących ukđad siđ w Euro-pie ĝrodkowo-Wschodniej. Wspóđczesny „koncert” mocarstw o UkrainĊ wciąĪ bo-wiem trwa i w najbliĪszym okresie naleĪy spodziewaü siĊ raczej jego intensyfikacji niĪ zakoĔczenia.
NajwiĊkszą zaletą ksiąĪki Tomasza KapuĞniaka jest jej logiczne uđoĪenie, prowa-dzące czytelnika – bĊdącego nawet laikiem w sprawach ukraiĔskich – przez meandry nie tylko rywalizacji mocarstw o UkrainĊ, ale takĪe samej teorii stosunków miĊdzyna-rodowych. Rozdziađ pierwszy monografii, poĞwiĊcony zjawisku wpđywu w Ğrodowi-ROCZNIKI NAUK SPOĐECZNYCH 3(39) 2011
RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA 325 sku miĊdzynarodowym, jest fundamentem dla zrozumienia publikacji, której tđo, w za-myĞle, miađy stanowiü aspekty związane z geopolityką i geostrategią. Co waĪne, Autor, opierając pracĊ na bogatej bibliografii, dochodzi do wđasnych spostrzeĪeĔ i wniosków – budując tym samym przekonanie w czytelniku, Īe monografia nie bĊdzie miađa charakteru odtwórczego. To waĪne i podnoszące na duchu – w polskiej myĞli politycznej, szczególnie koncentrującej siĊ na sprawach wschodnich, zbyt czĊ-sto w ostatnim czasie dochodziđo do powielania teorii i wniosków. KsiąĪka Tomasza KapuĞniaka jest próbą wyjĞcia poza dotychczasowe schematy myĞlenia o Ukrainie, takĪe te ujĊte w sđynnej juĪ koncepcji UBL.
Rozdziađ drugi ksiąĪki prezentuje przedmiot samych badaĔ – UkrainĊ. Zilustrowanie ukraiĔskiego potencjađu i znaczenia tego paĔstwa na arenie miĊdzynarodowej byđo niezbĊdne, aby przystąpiü do analizy dziađaĔ Rosji, Stanów Zjednoczonych i Unii Euro-pejskiej. Rozdziađ, przede wszystkim z uwagi na nagromadzenie danych statystycznych, moĪe wydawaü siĊ dla czytelnika mniej porywający w lekturze. Jednak drobiazgowoĞü Autora i rzetelne przedstawienie wszystkich danych – począwszy od potencjađu ekono-micznego, na aspektach kulturalnych koĔcząc – tworzy niezbĊdną bazĊ metodologiczną, wykorzystywaną póĨniej w procesie analizy prowadzonym w rozdziađach trzecim i czwartym.
Rozdziađ trzeci podejmuje kluczowy wątek cađej publikacji: geopolityczną rywa-lizacjĊ Rosji, Stanów Zjednoczonych i Unii Europejskiej o UkrainĊ. Niewiele jest na polskim rynku publikacji, które zestawiđyby ze sobą wszystkie strony, porównađy ich motywacje i skutecznoĞü dziađania. NajwiĊkszą czĊĞü trzeciego rozdziađu Autor, zre-sztą nie bez powodów, poĞwiĊca dziađaniom Federacji Rosyjskiej. Choü od upadku ZSRR minĊđo juĪ 20 lat, polityka rosyjska niewiele siĊ wobec dawnych republik ra-dzieckich zmieniđa. System paĔstwowy Borysa Jelcyna, Wđadimira Putina i Dmitrija Miedwiediewa cechuje jeden wspólny wyznacznik – polityka wobec wđadz w Kijowie prowadzona w ten sposób, aby uzyskaü maksymalny wpđyw na ukraiĔską scenĊ we-wnĊtrzną.
Na tym tle Stany Zjednoczone, nie tylko z powodu oddalenia geograficznego, ja-wiđy siĊ jako gracz o ograniczonym potencjale oddziađywania na sytuacjĊ w Europie Wschodniej. Dopiero prezydentura Billa Clintona przyniosđa zmianĊ w podejĞciu do tego regionu. Ukraina w hierarchii amerykaĔskich celów w polityce zagranicznej otrzymađa wtedy rangĊ partnera strategicznego, co jednak z czasem nabrađo raczej charakteru kurtuazyjno-dyplomatycznego – ograniczającego jednakowoĪ dziađalnoĞü rosyjską. Nie da siĊ ukryü, iĪ dopiero ewolucja sytuacji wewnĊtrznej na Ukrainie, po-czynając od rządów Leonida Kuczmy, na wybuchu pomaraĔczowej rewolucji koĔ-cząc, wpđynĊđa na redefinicjĊ amerykaĔskiego podejĞcia nie tylko do Ukrainy, ale tak-Īe do Rosji, na co wskazuje równieĪ sam Autor.
Ostatnia czĊĞü rozdziađu zostađa poĞwiĊcona Unii Europejskiej – graczowi, który dopiero co wđączyđ siĊ w rywalizacjĊ o UkrainĊ, lecz którego potencjađ – przede
RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA 326
wszystkim ekonomiczny – jest zdecydowanie najwiĊkszy. Polityka zagraniczna UE, wciąĪ bĊdąca na etapie rozwoju, charakteryzuje siĊ wieloma uđomnoĞciami. Jedną z nich byđo permanentne zaniedbywanie wektora wschodniego dyplomacji UE. Naj-nowsza inicjatywa polsko-szwedzka – Partnerstwo Wschodnie – ze wzglĊdu na datĊ wydania ksiąĪki przedstawiona jedynie w formie szczątkowej, daje nadziejĊ na zwiĊkszenie obecnoĞci UE na Ukrainie. Ponadto pojawienie siĊ tego projektu da z pewnoĞcią takĪe Autorowi podstawy do opublikowania kolejnego wydania swojej monografii uwzglĊdniającej nowe instrumentarium wszystkich graczy.
Rozdziađ czwarty prezentowanej ksiąĪki obrazuje reakcjĊ Ukrainy na wpđywy miĊdzynarodowe wynikające z aktywnoĞci owych trzech, omawianych wczeĞniej, mo-carstw. Przekrojowa analiza polityki zagranicznej wszystkich dotychczasowych ukra-iĔskich prezydentów, pođączona z prezentacją stanowiska opinii publicznej i rozwa-Īaniami na temat rodzącego siĊ spođeczeĔstwa obywatelskiego, stanowi syntezĊ sy-tuacji politycznej nad Dnieprem. Rozdziađ ten jest jednoczeĞnie doskonađym punktem wyjĞcia do dalszych rozwaĪaĔ na temat ukraiĔskiej polityki zagranicznej po wyborach prezydenckich w styczniu 2010 r.
KsiąĪka Tomasza KapuĞniaka nie jest z pewnoĞcią mieczem mającym przeciąü ukraiĔski wĊzeđ gordyjski, co dađoby odpowiedĨ na wszystkie wątpliwoĞci związane z przyszđoĞcią Ukrainy. WaĪne jest jednak to, iĪ ksiąĪka wcale do takiego miana nie pretenduje. Nie przedstawia wszystkich skomplikowanych relacji na linii Kijów–Mo-skwa–Waszyngton–Bruksela, koncentruje siĊ na tych aspektach, które mają dla tych stosunków kluczowe znaczenie. Publikacja zasđuguje z pewnoĞcią na uwagĊ, gdyĪ wbrew pozorom – jak sđusznie zauwaĪa Autor w zakoĔczeniu – „pomimo zmian za-chodzących w Ğrodowisku miĊdzynarodowym podstawą stosunków miĊdzynarodo-wych nadal pozostaje siđa”. Tomasz KapuĞniak, miĊdzynarodo-wychodząc poza schemat dotychcza-sowego polskiego myĞlenia o Ukrainie, zostawia nam jednak otwartą drogĊ do konty-nuowania jego rozwaĪaĔ o znaczeniu wpđywu triady mocarstw na dalsze losy Kijowa. Ten rozdziađ w historii Ukrainy nie jest jeszcze zamkniĊty.
Dominik Jankowski Szkođa Gđówna Handlowa w Warszawie Departament Analiz Strategicznych, Biuro BezpieczeĔstwa Narodowego
