DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rnp.2018.28.2-5
JAKUB POKOJ
ORGANIZACJA
ODDZIAŁÓW NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO
PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
NA TZW. „ZIEMIACH ODZYSKANYCH”
NA PRZYKŁADZIE ODDZIAŁU NBP W RACIBORZU
W LATACH 1945-1947
ZAGADNIENIA WSTĘPNE
W niniejszym artykule podjęta została problematyka organizacji oddziałów Narodowego Banku Polskiego na tzw. „Ziemiach Odzyskanych” na przykładzie raciborskiego oddziału NBP w latach 1945-1947. Temat ten nie był dotychczas podejmowany w literaturze przedmiotu. W pierwszej kolejności omówione zosta-nie tło historyczne i polityczne, w kontekście utworzenia Narodowego Banku Pol-skiego. Rozważaniom poddany zostanie w szczególności stosunek polskich ko-munistów w okresie II wojny światowej wobec systemu bankowego. Następnie przeanalizowane będzie utworzenie Narodowego Banku Polskiego. Wreszcie za-prezentowane zostaną wyniki kwerendy archiwalnej w Archiwum Państwowym w Katowicach Oddział w Raciborzu, w zakresie dokumentów dotyczących kwe-stii organizacyjnych raciborskiego oddziału NBP w latach 1945-1947, tj. w okre-sie następującym bezpośrednio po przejęciu Ziem Odzyskanych przez polską ad-ministrację i okrzepnięciu struktur polskiej państwowości na tych terenach.
Dokonując przeglądu literatury przedmiotu wskazać należy, iż brak jest do-tychczas opracowań naukowych poświęconych stricte problematyce organizacji oddziałów terenowych Narodowego Banku Polskiego. W odniesieniu do NBP w pierwszych latach jego działalności in genere na czoło wysuwa się praca
Mgr JAKUB POKOJ – doktorant w Katedrze Historii Prawa Polskiego, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, ul. Gołębia 9, 31-007 Kraków; e-mail: jakub.pokoj@student.uj.edu.pl
stwa Andrzeja Jezierskiego i Cecylii Leszczyńskiej pt.: Narodowy Bank Polski 1948-1970, gruntownie omawiająca zarówno kwestie organizacyjne, jak i aspekty formalnoprawne funkcjonowania. Pierwsze lata działalności NBP omówili zaś ci sami Autorzy w pracy pt.: Pierwsze lata działalności Narodowego Banku Pol-skiego. Narodziny systemu finansowego PRL. Jeśli zaś chodzi o podejście komu-nistów do kwestii skarbowości i systemu bankowego na szczególną uwagę zasłu-guje praca Zbigniewa Landaua pt.: Polityka finansowa PKWN lipiec-grudzień 1944.
W rezultacie sowieckiej ofensywy pod kryptonimem „Bagration”, rozpoczętej dnia 22 czerwca 1944 r., Armia Czerwona przekroczyła linię rzeki Bug. Na mocy porozumienia tzw. „wielkiej trójki”, do którego doszło w czasie konferencji poko-jowej w Teheranie (28 listopada – 1 grudnia 1943 r.), wschodnia granica powo-jennej Polski miała opierać się właśnie na Bugu, zgodnie z założeniami linii de-markacyjnej zaproponowanej w lipcu 1920 r. przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych, lorda George’a Curzona1. Związek Radziecki, dążąc do
zdomino-wania znacznej części powojennej Europy Centralnej, już od początków wojny z hitlerowskimi Niemcami podejmował wysiłki nakierowane na zorganizowanie trzonu władz oraz instytucji podległego sobie państwa polskiego. Cele te były jednak o tyle utrudnione, że znaczna część spośród polskich działaczy komuni-stycznych, stanowiących naturalne oparcie prosowieckiego reżimu, została za-mordowana w Związku Radzieckim w okresie tzw. „wielkiego terroru” lat 1937-19382.
Niedługo po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, powołana została w ZSRR tzw. „grupa inicjatywna”, składająca się z polskich działaczy komunistycznych. Zostali oni przetransportowani na tereny okupowanej Polski, gdzie 5 stycznia 1942 r. założyli Polską Partę Robotniczą [dalej cyt.: PPR]. Jak dowodzą najnow-sze badania, akcja była inspirowana i nadzorowana przez radziecką centralę ruchu komunistycznego, za pomocą wywiadu wojskowego (GRU)3. W drugiej spośród
swoich deklaracji zatytułowanych O co walczymy? (listopad 1943 r.), PPR zapo-wiedziała przeprowadzenie daleko idących reform sektora bankowego4. W
1 Cz. BRZOZA, A.L. SOWA, Historia Polski 1918-1945, Kraków: Wydawnictwo Literackie 2006,
s. 34.
2 Por. R. PIPES, Komunizm, Warszawa: Świat Książki 2008, s. 77.
3 P. GONTARCZYK, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941-1944, Warszawa: Fronda
PL 2003, s. 84.
4 Hasło konfiskaty banków niemieckich oraz „uspołecznienia” wszystkich innych banków
poja-wiło się już w I deklaracji PPR O co walczymy? z marca 1943 r. – por. Z. LANDAU, Przeobrażenia
aparatu bankowego, [w:] Gospodarka Polski Ludowej 1944-1955, t. I, red. J. Kaliński, Z. Landau,
racji tej wskazano, że planowany Rząd Tymczasowy: „Przeprowadza nacjonaliza-cję wielkiego przemysłu stanowiącego klucz do ogólnonarodowej gospodarki (huty, kopalnie węgla i nafty, przemysł zbrojeniowy i budowy maszyn, wielki przemysł przetwórczy), banków i transportu”5 (pkt III ust. 7). W ujęciu
prezento-wanym przez krajowy ośrodek ruchu komunistycznego, system bankowy miał zo-stać znacjonalizowany bez wyjątku. Podkreślenia przy tym wymaga duża waga, jaką PPR przywiązywała do kwestii nacjonalizacji banków. Banki zostały bo-wiem wymienione jako druga spośród kluczowych dziedzin gospodarki, podlega-jących przymusowemu upaństwowieniu. W wyliczeniu została wskazana bowiem zaraz po przykładowym katalogu gałęzi tzw. „wielkiego przemysłu”.
Krajowy ośrodek komunistyczny, skupiony wokół PPR, nie był jednak jedyną bazą dla przyszłego rządu komunistycznego w Polsce. Polski Komitet Wyzwole-nia Narodowego [dalej cyt.: PKWN], sformowany dWyzwole-nia 21 lipca 1944 r. w Mo-skwie, nie zaś jak głosiła propaganda – w Chełmie6, w odniesieniu do kwestii
sy-stemu bankowego prezentował odmienne poglądy od tych głoszonych przez kra-jowy ośrodek komunistyczny. Program polityczny PKWN został wyłożony w og-łoszonym dnia 22 lipca 1944 r. „Manifeście”7. Kwestii systemu bankowego
po-święcony został obszerny passus Manifestu, zlokalizowany około połowy jego tekstu, tuż po kwestiach dotyczących okupacyjnej administracji, tzw. „granatowej policji” i sprawie „przywrócenia swobód demokratycznych”. Mając zatem na względzie kontekst, w szczególności zaś położenie postulatów dotyczących ban-kowości względem pozostałych dezyderatów PKWN, stwierdzić należy, iż kwe-stia systemu bankowego przyszłej Polski była dla Komitetu nie mniej ważna niż dla PPR.
W Manifeście wskazano, że „Majątek narodowy, skoncentrowany dziś w rę-kach państwa niemieckiego oraz poszczególnych kapitalistów niemieckich, a więc wielkie przedsiębiorstwa przemysłowe, handlowe, bankowe, transportowe oraz lasy, przejdą pod Tymczasowy Zarząd Państwowy. W miarę regulowania stosunków gospodarczych nastąpi przywrócenie własności”. PKWN nie przesą-dzał zatem, w przeciwieństwie do krajowego ośrodka komunistycznego, kwestii własnościowych w odniesieniu do banków. Co więcej, w bliżej nieokreślonym czasie miało nastąpić „przywrócenie własności”. Jak można wywnioskować z kontekstu, nie wykluczano zatem przywrócenia własności prywatnej instytucji
5 Deklaracja Programowa PPR „O co walczymy?”, oprac. M. Malinowski, Lublin:
Wydawnic-two Lubelskie 1979, s. 52.
6 W. ROSZKOWSKI, Historia Polski 1914-2004, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2004,
s. 133.
bankowych. W postulatach PKWN próżno zatem szukać przesłanek wskazują-cych na możliwe wyeliminowanie z systemu bankowego instytucji prywatnych i powstanie „superbanku”, jak określany jest obecnie Narodowy Bank Polski w okresie powojennym8.
Mając na względzie zarysowany powyżej rozdźwięk stanowisk względem sys-temu bankowego w powojennej Polsce, który pojawił się w deklaracjach ideo-wych grup komunistów polskich, należy zadać pytanie o przyczynę tej dychoto-mii. Jak się wydaje, rozdźwięk był jedynie pozorny, zaś komuniści od początku dążyli do budowy w powojennej Polsce scentralizowanego systemu bankowego na wzór radziecki, jednocześnie zrywając z modelem przedwojennym, nieodbie-gającym od wzorców funkcjonujących w krajach Europy Zachodniej9. Wydaje
się, iż werbalistyczny dysonans pomiędzy oboma ośrodkami komunistycznymi wynikał li tylko z dążenia do zapewnienia PKWN jak najszerszego poparcia słecznego, co mogło się nie powieść w razie zadeklarowania zbyt radykalnych po-stulatów nacjonalizacyjnych. Do takich można zaś z pewnością zaliczyć pełne upaństwowienie systemu bankowego, jak proponowała to PPR. Dla poparcia tej tezy można wskazać, iż analogiczna dysharmonia między PKWN a PPR miała miejsce także w odniesieniu do nacjonalizacji majątków kościelnych, które we-dług ośrodka krajowego miały zostać przejęte w ramach reformy rolnej, zaś ko-muniści polscy obecni w ZSRR proponowali wyłączenie majątków kościelnych z reformy rolnej10. Były to oczywiście sprzeczności pozorowane, wywołane w
ce-lu ukrycia rzeczywistych intencji nowej władzy11. Można przypuszczać, że
podo-bnie postępowali komuniści w odniesieniu do systemu bankowego. Choć w Mani-feście PKWN nie było o tym mowy, już na początku 1945 r., powołując do życia Narodowy Bank Polski, położone zostały podwaliny pod scentralizowany system bankowy na wzór radziecki z „superbankiem” na czele.
1. UTWORZENIE NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO
Bankowość u progu okresu komunistycznego w Polsce dalece odbiegła od swoich początków, sięgających średniowiecznych handlarzy, trudniących się
8 R. SURA, A. SPRATEK, Likwidacja Banku Polskiego S.A. i utworzenie Narodowego Banku Pol-skiego, „Roczniki Nauk Prawnych” 20 (2010), nr 1, s. 85.
9 J. BARDACH, B. LEŚNODORSKI, M. PIETRZAK, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa:
LexisNexis 2005, s. 539-540.
10 W. GÓRA, Reforma rolna PKWN, Warszawa: Książka i Wiedza 1969, s. 44-56.
11 Por. J. POKOJ, Wywłaszczenie i nacjonalizacja nieruchomości na tle reform rolnych w Polsce po 1918 roku. Studium prawnohistoryczne, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
mianą pieniędzy. Nowa instytucja emisyjna, w zamierzeniu ośrodka komunisty-cznego, miała stanowić istotne narzędzie wpływu na sytuację społeczną, polity-czną i przede wszystkim gospodarczą w powojennej Polsce. O okoliczności za-mierzenia wykorzystania utworzenia Narodowego Banku Polskiego do zrealizo-wania fundamentalnego celu komunistów, jakim było całkowite podporządkowa-nie Polski i stworzepodporządkowa-nie państwa na wzór stalinowski, świadczy w szczególności okoliczność, że utworzenie NBP odbyło się bez poinformowania o tym fakcie premiera Stanisława Mikołajczyka oraz władz Banku Polskiego S.A. w Londy-nie12. Niemniej jednak zauważyć należy, iż w literaturze przedmiotu okresu
ko-munistycznego wskazywano, że Narodowy Bank Polski w pierwszym okresie swojego istnienia miał powielać „rozwiązania typowe dla bankowości gospodarki przedwojennej Polski”13, a więc gospodarki typu kapitalistycznego. Twierdzenia
tego rodzaju nie mogą jednak przysłaniać faktu, że Narodowy Bank Polski miał być wykorzystywany głównie w tym celu, by przeobrazić bankowość polską na wzór sowiecki.
Przygotowania do powołania nowej instytucji emisyjnej trwały od daty po-wstania PKWN, który to już na swoim inauguracyjnym posiedzeniu dnia 22 lipca 1944 r. w Moskwie podjął kwestię powołania banku emisyjnego14. Ostatecznie
Narodowy Bank Polski został powołany mocą dekretu z dnia 15 stycznia 1945 r.15
Data ta stanowi moment początkowy powojennej historii bankowości polskiej, wówczas to bowiem powołany został do życia nowy, powojenny polski bank cen-tralny16. Przedmiotowy dekret został wydany przez Krajową Radę Narodową na
podstawie ustawy z dnia 3 stycznia 1945 r. o trybie wydawania dekretów z mocą ustawy17. Zgodnie z art. 1 tej ustawy, przewidziana w art. 26 ust. 1 pkt 1 ustawy
12 C. LESZCZYŃSKA, Polska bankowość centralna 1828–1989. Bank Polski, Polska Krajowa Ka-sa Pożyczkowa, Bank Polski SA, Narodowy Bank Polski, [w:] Bankowość Centralna od A do Z, red.
R. Kokoszczyński, B. Pietrzak, Warszawa: Narodowy Bank Polski, Departament Komunikacji Spo-łecznej 2007, s. 50.
13 W. JAWORSKI, Narodowy Bank Polski 1945-1988 (powstanie – rozwój – przebudowa), „Bank
i Kredyt” 5-6 (1988), s. 53.
14 Z. LANDAU, Polityka finansowa PKWN lipiec-grudzień 1944, Warszawa: Państwowe
Wydaw-nictwo Ekonomiczne 1965, s. 78-79.
15 Dz. U. Nr 4, poz. 14 [dalej cyt.: dekret o NBP].
16 Możliwość rozpatrywania Narodowego Banku Polskiego w charakterze sukcesora
przedwo-jennego Banku Polskiego S.A. jest w literaturze przedmiotu sporna. Szeroki przegląd stanowisk w tym przedmiocie prezentują R. Sura i A. Spratek, którzy, jak się wydaje – słusznie, odwołując się do kontekstu formalnoprawnego, politycznego i historycznego , wskazują, że powojenny Narodowy Bank Polski był „zupełnie nową instytucją” – SURA, SPRATEK, Likwidacja Banku, s. 87-88. Por. także J. GLINIECKA, J. HARASIMOWICZ, R. KRASNODĘBSKI, Polskie Prawo Bankowe, Warszawa: „KiK” Koniczny i Kruszewski 1996, s. 20.
z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych18
kompetencja ustawodawcza Krajowej Rady Narodowej została scedowana na no-wopowstały Rząd Tymczasowy. Stąd też podmiotem, który wydał dekret o NBP był właśnie Rząd Tymczasowy. Na marginesie niniejszych rozważań zauważyć można, iż dekret o NBP był pierwszym dekretem Rządu Tymczasowego o organi-zacji nowej instytucji, można by rzec, in cruda radice. Dekret o NBP stanowił bo-wiem uregulowanie kompleksowe, powołujące do życia nową instytucję, Narodo-wy Bank Polski, określający jego ramy organizacyjne oraz Narodo-wyznaczający jego za-dania. Jak wskazywał Zygmunt Karpiński, pełnomocnik rządu RP do dysponowa-nia depozytem złota Banku Polskiego, dekret miał zostać opracowany pośpiesznie i w wielu miejscach kopiował postanowienia przedwojennego statutu Banku Pol-skiego19.
Zgodnie z art. 1 dekretu o NBP, Narodowy Bank Polski został powołany jako państwowa instytucja, której celem było uregulowanie obiegu pieniężnego i kre-dytu, wyposażona w prawo do emitowania biletów bankowych. NBP posiadał osobowość prawną (art. 2), zaś jego siedzibą miała być każdorazowo siedziba na-czelnych władz Rzeczypospolitej (art. 3). Użyte w art. 3 określenie miejsca sie-dziby pozwalało na łatwe przeniesienie w przyszłości siesie-dziby NBP do stolicy, niezależnie od tego, czy byłaby nią Łódź czy też Warszawa, bez konieczności no-welizowania dekretu. Wyposażenie przez ustawodawcę Narodowego Banku Pol-skiego w osobowość prawną kładło zręby samodzielności organizacyjnej NBP. Jako państwowa osoba prawna, NBP mógł zatem tworzyć oddziały.
Zgodnie z art. 5 ust. 1 dekretu, na czele NBP stała Rada, składająca się z pre-zesa i 10 członków, powoływanych w drodze uchwały przez Radę Ministrów, na wniosek ministra skarbu (art. 6 ust. 1). Prezes NBP przewodniczył posiedzeniom Rady, odpowiadał za wykonywanie jej uchwał oraz sprawował ogólne kierownic-two Narodowego Banku Polskiego (art. 9). Do technicznego kierowania działal-nością NBP oraz zajmowania się sprawami niezastrzeżonymi wyraźnie dla Preze-sa lub Rady, powołany został Zarząd NBP (art. 10). Zarząd w składzie Naczelne-go Dyrektora oraz 2 jeNaczelne-go zastępców powoływany był przez Radę Ministrów (art. 11 ust. 1) na wniosek ministra skarbu. Zwierzchni nadzór nad działalnością Naro-dowego Banku Polskiego był wykonywany przez ministra skarbu (art. 13 ust. 1), co w połączeniu z mianowaniem na poszczególne funkcje kierownicze przez Ra-dę Ministrów na wniosek ministra skarbu czyniło z Narodowego Banku Polskiego instytucję całkowicie podległą egzekutywie.
18 Dz. U. Nr 5, poz. 22.
19 Za: A. JEZIERSKI, C. LESZCZYŃSKA, Bank Polski SA 1924-1951, Warszawa: Narodowy Bank
Z perspektywy działalności oddziałów Narodowego Banku Polskiego nie-zmiernie istotne regulacje zawarte zostały w przepisie art. 20 ust. 1, stanowiącym enumeratywne wyliczenie czynności bankowych wykonywanych przez Narodo-wy Bank Polski. Do katalogu tego należały: dyskont weksli i kuponów od papie-rów wartościowych (lit. a), udzielanie pożyczek i otwieranie kredytów pod zastaw (lit. b), kupno i sprzedaż papierów procentowych, komunalnych i hipotecznych (lit. c), otwieranie rachunków żyrowych i przyjmowanie wkładów (lit. d), kupno i sprzedaż pieniędzy zagranicznych, złota i srebra oraz dewiz, utrzymywanie za granicą rachunków oraz korzystanie z kredytów potrzebnych do wykonywania tych czynności (lit. e), sprzedaż przekazów i wypłat na własne oddziały (lit. f), przyjmowanie weksli i innych dokumentów do inkasa (lit. g), przyjmowanie de-pozytów na przechowanie i do administracji (lit. h), załatwianie wszelkich zleceń komisowych z dziedziny bankowej (lit. i) oraz udzielanie kredytów pod zastaw obligów Skarbu Państwa i przez państwo poręczonych (lit. j).
Wyliczone wyżej czynności podejmowane przez Narodowy Bank Polski nie były charakterystyczne dla zwykłego zestawu zadań banku centralnego20. Ów
bar-dzo szeroki katalog czynności bankowych zawarty w art. 20 ust. 1 stanowił wyraz dążenia ustawodawcy do skoncentrowania ogółu czynności bankowych w jednym banku21, kierującego tym samym NBP ku rozwiązaniom radzieckim. Model
so-wiecki został jednak osiągnięty przez Narodowy Bank Polski dopiero w wyniku reform z lat 1948-195222. Przed 1948 r. był natomiast Narodowy Bank Polski
in-stytucją wykorzystywaną, jak wskazuje się w literaturze przedmiotu, do daleko szerszej działalności, niż wynikałoby to tylko z katalogu zawartego w art. 20 ust. 1 dekretu o NBP: „Zasady działalności oraz funkcje banku centralnego powinien regulować statut. […] jego zapisy miały się nijak do rzeczywistej pozycji i upraw-nień NBP, ulegających w ciągu tego okresu stałemu poszerzaniu”23. Z wyjątkami
określonymi w art. 22 ust. 1, Narodowy Bank Polski nie był uprawniony do naby-wania własności nieruchomości, chyba że były one przeznaczone na potrzeby własne NBP lub jego pracowników (art. 21). Mocą art. 44 uchylono przepisy art. 46-55 statutu Banku Polskiego z dnia 2 maja 1939 r.24
20 Por. J. WĘCŁAWSKI, System bankowy w Polsce, Rzeszów: Małopolski Instytut Gospodarczy
2000, s. 49-50.
21 G. WÓJTOWICZ, Narodowy Bank Polski w okresie transformacji, „Bank i Kredyt” 5-6 (2006),
s. 3.
22 E. MYŚLAK, Narodowy Bank Polski wobec transformacji ustrojowej: pozycja prawna – orga-nizacja – funkcje, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 4 (2013), s. 136.
23 A. JEZIERSKI, C. LESZCZYŃSKA, Narodowy Bank Polski 1948-1970, Warszawa: Narodowy
Bank Polski 2001, s. 23.
2. ORGANIZACJA ODDZIAŁU NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO W RACIBORZU
Oddziały terenowe Narodowego Banku Polskiego zaczęto organizować na te-renie całego kraju już w 1945 r. Jak wskazuje C. Leszczyńska: „Pierwsze prace organizacyjne podjęto jesienią 1944 r., natomiast bezpośrednie przygotowania do uruchomienia centrali i niektórych oddziałów rozpoczęły się w styczniu 1945 r.”25.
Do końca 1945 r. działalność rozpoczęły 74 oddziały NBP26. Podstawowe
znacze-nie dla badań nad organizacją Oddziału Narodowego Banku Polskiego w Racibo-rzu w pierwszych latach powojennych mają archiwalia przechowywane w Archi-wum Państwowym w Katowicach Oddział w Raciborzu27. Niestety, akta
dotyczą-ce pierwszych lat powojennych zostały wybrakowane28 w ten sposób, że w
zaso-bie archiwalnym zachowały się jedynie wybrane dokumenty poświęcone kwe-stiom organizacyjnym w latach 1945-1947. Jak się jednak wydaje, kwerenda ar-chiwalna dostarczyła dostatecznej liczby informacji i dokumentów do wyciągnię-cia wniosków dotyczących najważniejszych zagadnień związanych z organizacją raciborskiego oddziału Narodowego Banku Polskiego w latach 1945-1947, w tym w szczególności tych dotyczących problemów, z jakimi wiązała się organizacja jednostek terenowych NBP na tzw. „Ziemiach Odzyskanych”.
Racibórz został zdobyty przez Armię Czerwoną dnia 31 marca 1945 r. W wy-niku działań wojennych miasto w znacznej części legło w gruzach; w ścisłym centrum zniszczonych zostało niemal 100% zabudowań29. Ogólny poziom
znisz-czeń w całym mieście sięgał zaś ok. 80-85%30.
Narodowy Bank Polski został ulokowany w budynku narożnym położonym przy ul. Henryka Sienkiewicza 2/Stanisława Drzymały 3231. Budynek ten
25 C. LESZCZYŃSKA, Zarys Historii Polskiej Bankowości Centralnej, Warszawa: Narodowy
Bank Polski, Departament Edukacji i Wydawnictw 2010, s. 38.
26 Por. A. JEZIERSKI, C. LESZCZYŃSKA, Pierwsze lata działalności Narodowego Banku Polskie-go. Narodziny systemu finansowego PRL, Warszawa: Narodowy Bank Polski 1996, s. 30 n.
27 Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Raciborzu, dział instytucje finansowe, Naro-dowy Bank Polski Oddział w Raciborzu, nr zespołu 47/0.
28 Jak wynika z danych uzyskanych w Archiwum Państwowym w Katowicach Oddział w
Raci-borzu, brak jest informacji o przyczynach wybrakowania akt oraz kluczu, według którego dokonano brakowania.
29 Racibórz ’45: pochodnia Tais, red. A. Pustelnik, Racibórz: Muzeum w Raciborzu 1996, s. 6. 30 M. KUTZNER, Racibórz, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
1965, s. 36.
31 Obecnie budynek ten mieści się pod tym samym adresem – stan na dzień 25 kwietnia 2017 r.
Można jednak przypuszczać, iż nazwa ulicy Stanisława Drzymały zostanie zmieniona do dnia 2 września 2017 r., zgodnie z przepisem art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 1 kwietnia 2016 r. o zakazie pro-pagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy budowli, obiektów i urządzeń
wał się, jak wynika z kwestionariusza złożonego Wydziałowi Administracyjnemu Narodowego Banku Polskiego32, w stosunkowo niezłym stanie, choć działania
wojenne nie ominęły go całkowicie33. Zniszczony był dach, okna, drzwi, skarbiec,
zaś stropy zostały poważnie uszkodzone34. W związku z niedostatkami w
oszkle-niu budynku oraz koniecznością uzupełnienia braków szyb w pomieszczeoszkle-niu ka-sowym, palącą potrzebą było uzyskanie odpowiedniej ilości szkła, które to stara-nia zostały zwieńczone sukcesem najpóźniej w sierpniu 1945 r. Jednakże wkrótce po dostarczeniu cennego ładunku 48,83 m2 szkła, został on skradziony. Jak
wyni-ka z zawiadomienia kierowniwyni-ka raciborskiego Oddziału NBP (delegata NBP) Ur-bańczyka, złożonego dnia 30 sierpnia 1945 r. do Urzędu Bezpieczeństwa, kra-dzieży dokonali w nocy z dnia 29 na 30 sierpnia „nieznani sprawcy”35.
Tymcza-sem w kwestionariuszu z dnia 29 października 1945 r. wyraźnie wskazano, że „2 skrzynie szkła […] zostały skradzione przez wojsko”. Prawdopodobne jest, że informacja o sprawcach kradzieży celowo została pominięta w zawiadomieniu do Urzędu Bezpieczeństwa, by uniknąć ewentualnych konsekwencji oskarżenia woj-skowych o kradzież mienia publicznego.
Kwestia siedziby raciborskiego oddziału Narodowego Banku Polskiego pozo-stawała zresztą osią sporu pomiędzy NBP a Urzędem Skarbowym w Raciborzu. Cały gmach przy ul. Sienkiewicza 2/Drzymały 32 został bowiem początkowo przekazany przez władze miejskie Urzędowi Skarbowemu, co potwierdził ustnie prezydent miasta dnia 9 czerwca 1945 r., zaś formalnie Zarząd Miejski dnia 11 lipca 1945 r.36 Przed przekazaniem budynku Urzędowi Skarbowemu, został on
jednak kompletnie ogołocony z ocalałych sprzętów biurowych przez Zarząd Miej-ski. Spór zrodził się z tej przyczyny, że nieruchomości należące do instytucji ban-kowych miały być przekazywane Narodowemu Bankowi Polskiemu, zaś, co natu-ralne, siedziby niemieckich urzędów skarbowych – nowym polskim urzędom skarbowym. Tymczasem przedmiotowy budynek do października 1944 r. był
użyteczności publicznej, Dz. U. poz. 744. Jak bowiem wynika z archiwalnych doniesień medial-nych, Stanisław Drzymała był działaczem komunistycznym, https://www.nowiny.pl/egazeta/ nowiny-raciborskie/2005-03-01/3130-stachu-to-a-nie-michal.html [dostęp: 25.04.2017].
32 „Wydział Administracyjny zajmował się organizacją centrali i oddziałów. Pełnił również
funkcje tzw. działu gospodarczego” – A. MIKOS, Ustrojowa pozycja banku centralnego w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck 2006, s. 66.
33 Kwestionariusz dot. nieruchomości i ruchomości NBP, [w:] Archiwum Państwowe w
Katowi-cach Oddział w Raciborzu, dział instytucje finansowe, j.a. 18/47/0/1, Akta dotyczące organizacji
Oddziału Banku w Raciborzu; 1945-1946 [dalej cyt.: AP Katowice, j.a. 18/47/0/1]. 34 Opis nieruchomości stanowiącej siedzibę Oddziału, [w:] AP Katowice, j.a. 18/47/0/1. 35 Zawiadomienie z dnia 30 sierpnia 1945 r., [w:] AP Katowice, j.a. 18/47/0/1.
36 Pismo Naczelnika Urzędu Skarbowego w Raciborzu do Dyrektora Izby Skarbowej w
mowany przez niemiecki Provinzionalbank, zaś w okresie późniejszym przez Fi-nanzamt, tj. odpowiednik Urzędu Skarbowego. Kwestia własności nie mogła zo-stać w sposób jednoznaczny wyjaśniona ze względu na zniszczenie ksiąg hipote-cznych37. Jak jednak deklarował już w piśmie z dnia 31 sierpnia 1945 r. naczelnik
raciborskiego Urzędu Skarbowego, „w chwili obecnej dopiero wyszło na jaw, że prawnym właścicielem gmachu tego jest właśnie Narodowy Bank Polski jako sukcesor po jednym z banków niemieckich [tj. Provinzionalbanku – J.P.] i na-stępnie wydzierżawił ją niemieckiemu urzędowi skarbowemu”38. Tak więc
pomi-mo braku ksiąg hipotecznych, w oparciu głównie o zeznania ludności miejscowej, ustalono, że nieruchomość przy ul. Sienkiewicza 2/Drzymały 32, jako należąca uprzednio do niemieckiego banku, stanowiła własność Narodowego Banku Pol-skiego. Na marginesie niniejszych rozważań można wskazać, iż w omawianym kwestionariuszu szczegółowo opisano także stan ruchomości będących w posia-daniu raciborskiego oddziału NBP, który prezentował się całkiem dobrze. Wśród licznych sprzętów biurowych odnotowano także jeden rower męski marki „Ura-nia-Regina” (nr kat. 64) oraz jeden karabin automatyczny (nr kat. 65). Ruchomo-ści te musiały jednak zostać uzyskane samodzielnie przez raciborski Oddział NBP, gdyż w piśmie z dnia 18 grudnia 1945 r. kierownik Urbańczyk informował Wydział Administracyjny, że wszystkie urządzenia biurowe zastane w budynku, jako należące do wyposażenia niemieckiego Finanzamtu, zostały przekazane Urzędowi Skarbowemu, jako jego prawnemu następcy39.
Znaczna część wysiłków delegata Narodowego Banku Polskiego Urbańczyka była skierowana także na zapewnienie stabilnych podstaw egzystencji pracowni-ków Oddziału i związanych z tym kwestii socjalnych. Dwoma pismami, datowa-nymi na 15 grudnia 1945 r., delegat monitował Wydział Administracyjny NBP o pilne wydanie kożuchów, zimowych płaszczy i ciepłych butów40 oraz o
przeka-zanie pod administrację raciborskiego oddziału NBP budynku mieszkalnego na potrzeby mieszkaniowe pracowników41. Choć odpowiedź centrali na pismo dot.
budynku mieszkalnego nie zachowała się, to musiała ona nadejść szybko, gdyż już dnia 18 grudnia 1945 r. delegat Urbańczyk udzielił Wydziałowi
37 Kwestionariusz dot. nieruchomości i ruchomości NBP, [w:] AP Katowice, j.a. 18/47/0/1. 38 Pismo Naczelnika Urzędu Skarbowego w Raciborzu do Dyrektora Izby Skarbowej w
Katowi-cach z dnia 31 sierpnia 1945 r.
39 Pismo Naczelnika Urzędu Skarbowego w Raciborzu do Wydziału Administracyjnego NBP
z dnia 18 grudnia 1945 r., sygn. Dz.I.A.269/45, [w:] AP Katowice, j.a. 18/47/0/1.
40 Pismo Naczelnika Urzędu Skarbowego w Raciborzu do Wydziału Administracyjnego NBP
z dnia 15 grudnia 1945 r., sygn. Dz.I.A.250/45, [w:] AP Katowice, j.a. 18/47/0/1.
41 Pismo Naczelnika Urzędu Skarbowego w Raciborzu do Wydziału Administracyjnego NBP
cyjnemu dodatkowych wyjaśnień dotyczących budynku zajmowanego przez pra-cowników Oddziału na cele mieszkaniowe42.
Obok kwestii kwaterunkowych i socjalnych, ważnym elementem działalności organizacyjnej Oddziału Narodowego Banku Polskiego w Raciborzu było przej-mowanie zarządu nad poniemieckim mieniem banków, w szczególności zaś nie-ruchomościami należącymi do banków niemieckich. Stan zasobów raciborskiego oddziału Narodowego Banku Polskiego w drugiej połowie 1946 r. został szczegó-łowo opisany w sprawozdaniu z dnia 10 grudnia 1946 r. przez Waleriana Kafliń-skiego, zarządcę opuszczonych i byłych niemieckich instytucji kredytowych w okręgu raciborskim: „Raciborski okręg Narodowego Banku Polskiego obejmu-je 4 powiaty: Głąbczycki [Głubczycki – J.P.], Kozielski, Raciborski i Rybnicki. Trzy pierwsze leżą na terenie Ziem Odzyskanych, wszystkie powiaty ucierpiały znacznie od działań wojennych i miasta uległy spaleniu przeciętnie w 80%. Praca zarządcy okręgowego […] polegała na ustaleniu stanu własności znajdujących się w okręgu bankowym opuszczonych i poniemieckich instytucyj kredytowych. Ogólnie rzecz biorąc stwierdzono, że budynków […] w stanie średnim zdatnym do użytku względnie remontu jest zaledwie kilka”43. W załączonym do
sprawo-zdania wykazie wymienionych zostało 15 nieruchomości zabudowanych, których właścicielami były niemieckie instytucje bankowe, spośród których 11 budynków zostało określonych jako „spalone”, 3 jako częściowo zniszczone (odpowiednio w 65%, 30% oraz 20%) oraz tylko jeden był w stanie dobrym.
Poszczególne nieruchomości były poddane zarządowi sprawowanemu przez gminy. W związku z tym, zarządca mieniem opuszczonym i poniemieckim Ka-fliński podejmował starania celem przejęcia tych spośród nieruchomości należą-cych do Narodowego Banku Polskiego, które jeszcze nie zostały oddane pod za-rząd NBP44. W kolejnych miesiącach działalność zarządcy mieniem opuszczonym
i poniemieckim w raciborskim okręgu bankowym ograniczała się do podejmowa-nia dalszych wysiłków celem przejęcia zarządu nad budynkami należącymi do
42 Pismo Naczelnika Urzędu Skarbowego w Raciborzu do Wydziału Administracyjnego NBP
z dnia 18 grudnia 1945 r., sygn. Dz.I.A.268/45, [w:] AP Katowice, j.a. 18/47/0/1.
43 Sprawozdanie z działalności w mieś. VII, VIII, IX, X, I XI. 1946 r., [w:] Archiwum
Państwo-we w Katowicach Oddział w Raciborzu, Zarządca mieniem opuszczonym Narodowy Bank Polski.
Sprawozdania kasowe i opisowe 1946-1947, j.a. 18/47/0/197 [dalej cyt.: AP Katowice, j.a.
18/47/0/197].
niemieckich instytucji bankowych, względnie do zawierania umów najmu lub dzierżawy nieruchomości należących do Narodowego Banku Polskiego45.
PODSUMOWANIE
Działalność raciborskiego oddziału Narodowego Banku Polskiego w latach 1945-1947 wpisywała się w rolę, jaka tej instytucji przypadła w zamierzeniu pol-skiego ustawodawcy. Jak wskazano wyżej, Narodowy Bank Polski, zgodnie z de-kretem o NBP miał pełnić rolę swoistego „superbanku”. Takie zamierzenie komu-nistycznego ustawodawcy zostało zadeklarowane, choć w sposób nieco zawoalo-wany, już w deklaracji O co walczymy? PPR z listopada 1943 r. Expressis verbis wskazano w niej, że banki zostaną znacjonalizowane. Narodowy Bank Polski, or-ganizowany od podstaw począwszy od lutego 1945 r., został pomyślany jako in-stytucja dominująca w polskim systemie bankowym, łącząca funkcje banku cen-tralnego i instytucji świadczącej zwykłe usługi bankowe.
Swoista omnipotencja Narodowego Banku Polskiego została, jak się wydaje, najpełniej uwidoczniona właśnie na terenach tzw. „Ziem Odzyskanych”, gdzie polskie władze mogły w sposób zupełnie nieskrępowany budować od podstaw sy-stem bankowy. Jak wynika z wcześniejszych rozważań, tak stało się również w przypadku raciborskiego okręgu bankowego. Funkcjonujący na tych terenach Oddział Narodowego Banku Polskiego przejmował całość mienia należącego do niemieckich instytucji bankowych. Stan tego mienia zależał, jak się wydaje, od natężenia działań wojennych na danym obszarze. Z racji, że walki na terenach podlegających raciborskiemu oddziałowi NBP miały stosunkowo zacięty charak-ter, to stan własności NBP w zakresie poniemieckich instytucji bankowych wy-glądał bardzo źle. Opisany wcześniej stan rzeczy w raciborskim oddziale Naro-dowego Banku Polskiego wskazuje ponadto na słuszność prezentowanego w lite-raturze przedmiotu poglądu, zgodnie z którym zachodzi ścisła korelacja pomiędzy stosunkami w państwie a sytuacją banku centralnego46.
Organizacja oddziałów NBP na Ziemiach Odzyskanych, na co wskazuje raci-borski przykład, napotykała rozmaite, często dość prozaiczne, trudności. W przy-padku terenów dotkniętych działaniami wojennymi, a takimi były wszystkie 4
45 Sprawozdanie z działalności w mies. styczniu i lutym 1947 r., [w:] AP Katowice, j.a.
18/47/0/197; Sprawozdanie z działalności w miesiącu marcu 1947 r., [w:] AP Katowice, j.a. 18/47/0/197.
46 R.W. KASZUBSKI, Ewolucja polskiej bankowości centralnej. Aspekty prawne, „Materiały
wiaty podlegające raciborskiemu Oddziałowi NBP, pierwszą trudnością było za-pewnienie godziwych warunków lokalowych dla prowadzenia działalności ban-kowej. Niezależnie od konieczności umożliwienia normalnego funkcjonowania Oddziału, jego kierownictwo musiało podejmować starania także celem zapew-nienia pokrycia najbardziej rudymentarnych potrzeb pracowników, takich jak dach nad głową czy ciepła odzież. Sytuacja raciborskiego oddziału Narodowego Banku Polskiego nie była jednak beznadziejna. Jak wynika z zachowanych archi-waliów, wyposażenie biurowe, materiały budowlane oraz odzież zostały dostar-czone w miarę szybko, pomimo faktu, że nawet, zdawałoby się, najbardziej błahe sprawy aprowizacyjne i materiałowe, załatwiane były przez Wydział Administra-cyjny centrali NBP w Łodzi. Okoliczność ta może dowodzić, że władze komuni-styczne przykładały dużą wagę do organizacji terenowych oddziałów NBP.
BIBLIOGRAFIA ŹRÓDŁA PRAWA
Dekret z dnia 15 stycznia 1945 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. Nr 4, poz. 14. Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego ogłoszony dnia 22 lipca 1944
ro-ku, załącznik do Dz. U. Nr 1.
Obwieszczenie Ministra Skarbu z dnia 2 maja 1939 r. o ogłoszeniu jednolitego tekstu sta-tutu Banku Polskiego, Dz. U. Nr 46, poz. 296.
Ustawa z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych, Dz. U. Nr 5, poz. 22.
Ustawa z dnia 3 stycznia 1945 r. o trybie wydawania dekretów z mocą ustawy, Dz. U. Nr 1, poz. 1.
Ustawa z dnia 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, Dz. U. poz. 744.
ŹRÓDŁA ARCHIWALNE
Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Raciborzu, dział instytucje finansowe, j.a. 18/47/0/1 Akta dotyczące organizacji Oddziału Banku w Raciborzu; 1945-1946. Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Raciborzu, dział instytucje finansowe,
j.a. 18/47/0/197, Zarządca mieniem opuszczonym Narodowy Bank Polski. Sprawoz-dania kasowe i opisowe 1946-1947.
ŹRÓDŁA WYDANE
Deklaracja Programowa PPR „O co walczymy?”, oprac. M. Malinowski, Lublin: Wydaw-nictwo Lubelskie 1979.
LITERATURA
BARDACH Juliusz, LEŚNODORSKI Bogusław, PIETRZAK Michał: Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa: LexisNexis 2005.
BRZOZA Czesław, Sowa Andrzej L.: Historia Polski 1918-1945, Kraków: Wydawnictwo Literackie 2006.
GLINIECKA Jolanta, HARASIMOWICZ Jerzy, KRASNODĘBSKI Robert: Polskie Prawo Banko-we, Warszawa: „KiK” Koniczny i Kruszewski 1996.
GONTARCZYK Piotr, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941-1944, Warszawa: Fronda PL 2003.
GÓRA Władysław: Reforma rolna PKWN, Warszawa: Książka i Wiedza 1969.
JAWORSKI Władysław: Narodowy Bank Polski 1945-1988 (powstanie – rozwój – przebu-dowa), Bank i Kredyt 5-6 (1988), s. 97-136.
JEZIERSKI Andrzej, LESZCZYŃSKA Cecylia: Bank Polski SA 1924-1951, Warszawa: Naro-dowy Bank Polski 1994.
JEZIERSKI Andrzej, LESZCZYŃSKA Cecylia: Narodowy Bank Polski 1948-1970, Warsza-wa: Narodowy Bank Polski 2001.
JEZIERSKI Andrzej, LESZCZYŃSKA Cecylia: Pierwsze lata działalności Narodowego Banku Polskiego. Narodziny systemu finansowego PRL, Warszawa: Narodowy Bank Polski 1996.
KASZUBSKI Remigiusz W.: Ewolucja polskiej bankowości centralnej. Aspekty prawne, Materiały i Studia 44 (1994), passim.
KUTZNER Marian: Racibórz, Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1965.
LANDAU Zbigniew: Polityka finansowa PKWN lipiec-grudzień 1944, Warszawa: Pań-stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne 1965.
LANDAU Zbigniew: Przeobrażenia aparatu bankowego, [w:] Gospodarka Polski Ludowej 1944-1955, t. I, red. J. Kaliński, Z. Landau, Warszawa: Książka i Wiedza 1974, s. 100-128.
LESZCZYŃSKA Cecylia: Polska bankowość centralna 1828-1989. Bank Polski, Polska Kra-jowa Kasa Pożyczkowa, Bank Polski SA, Narodowy Bank Polski, [w:] Bankowość Centralna od A do Z, red. R. Kokoszczyński, B. Pietrzak, Warszawa: Narodowy Bank Polski, Departament Komunikacji Społecznej 2007, s. 27-64.
LESZCZYŃSKA Cecylia: Zarys Historii Polskiej Bankowości Centralnej, Warszawa: Naro-dowy Bank Polski, Departament Edukacji i Wydawnictw 2010.
MIKOS Agnieszka: Ustrojowa pozycja banku centralnego w Polsce, Warszawa: Wydaw-nictwo C.H. Beck 2006.
PIPES Richard: Komunizm, Warszawa: Świat Książki 2008.
POKOJ Jakub: Wywłaszczenie i nacjonalizacja nieruchomości na tle reform rolnych w Pol-sce po 1918 roku. Studium prawnohistoryczne, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2016.
Racibórz ’45: pochodnia Tais, red. A. Pustelnik, Racibórz: Muzeum w Raciborzu 1996. ROSZKOWSKI Wojciech: Historia Polski 1914-2004, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN 2004.
SURA Rafał, SPRATEK Andrzej: Likwidacja Banku Polskiego S.A. i utworzenie Narodo-wego Banku Polskiego, Roczniki Nauk Prawnych 20 (2010), nr 1, s. 79-89.
WĘCŁAWSKI Jerzy: System bankowy w Polsce, Rzeszów: Małopolski Instytut Gospodar-czy 2000.
ORGANIZACJA ODDZIAŁÓW NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ NA TZW. „ZIEMIACH ODZYSKANYCH” NA PRZYKŁADZIE ODDZIAŁU NBP W RACIBORZU W LATACH 1945-1947
S t r e s z c z e n i e
Celem niniejszego artykułu jest omówienie zagadnienia organizacji oddziałów Narodowego Banku Polskiego na Ziemiach Odzyskanych, na przykładzie Oddziału Narodowego Banku Polskie-go w Raciborzu. W pierwszej kolejności przeanalizowana została kwestia stosunku władz komuni-stycznych do system bankowego. Następnie zbadane zostało ustawodawstwo w dziedzinie banko-wości, w szczególności zaś przepisy dekretu z dnia 15 stycznia 1945 o Narodowym Banku Polskim. Następnie przedstawiono wyniki badań archiwaliów dotyczących organizacji Oddziału Narodowego Banku Polskiego w Raciborzu. Końcowa część artykułu została poświęcona wnioskom z przepro-wadzonych badań.
Słowa kluczowe: Narodowy Bank Polski; Racibórz; Ziemie Odzyskane
ORGANISATION OF BRANCHES OF NATIONAL BANK OF POLAND AFTER WORLD WAR II IN THE SO-CALLED “RECOVERED TERRITORIES” ON THE EXAMPLE OF NBP’S BRANCH IN RACIBÓRZ BETWEEN 1945 AND 1947
S u m m a r y
The aim of this paper is to analyse the issues regarding the process of organising branches of National Bank of Poland in the so-called “Recovered Territories” on the example of National Polish Bank’s Branch in Racibórz. In the first place the matter of the communist authorities’ attitude to-wards the banking system was discussed. Secondly the legislation in the field of banking was analy-sed, especially the decree on National Bank of Poland of 15th January, 1945. Subsequently the
archi-val sources regarding the National Polish Bank’s Branch in Racibórz were analyzed. The last part of the paper was devoted to conclusions drawn from the research.
