logiczna tak bardzo dba a o restryktywn charakterystyk! praw naukowych, aby móc odró"ni# wszelkie projekcje z dziedziny nauk od poznania potocznego.
Na ile problemy te da si! rozstrzygn # i wyja$ni#, na ile zostan zaakceptowane, zale"e# b!dzie od $rodowisk metodologów, filozofów nauki i przedstawicieli nauki zainteresowanych problemami metateoretycznymi. Warto przy tym podkre$li#, "e ksi "ka, a szczególnie jej druga cz!$#, jest dopiero zarysem metodologii procedu-ralnej. Po publikacjach Kuhna zacz!to zwraca# uwag! na to, "e pewien paradygmat badawczy powstaje w grupie (wspólnocie) uczonych, dzi!ki dyskusjom, rozwi zy-waniu amig ówek i pokonyzy-waniu teoretycznych trudno$ci. Ksi "k! t! zatem mo"na potraktowa# jako zaproszenie przez autora adresowane do potencjalnej wspólnoty uczonych, którzy zechcieliby taki program podj # i rozwija#.
Waldemar Zar ba Katedra Metodologii Nauk KUL
Anna W i e r z b i c k a, Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne [oryg. Semantics: Primes and Universals], t . Adam G az, Lublin: Wydawnictwo UMCS 2006, s. 535, ISBN 83-227-2504-3.
WPROWADZENIE. Anna Wierzbicka jest polsk uczon , od 1972 r. mieszkaj c i pra-cuj c na emigracji, w Australii – w Australian National University. Od kilkudziesi!ciu lat rozwija w asn wieloaspektow teori! j!zyka naturalnego. Z czasem wokó uczonej utworzy si! zespó badawczy (najwa"niejszym wspó pracownikiem od lat pozostaje C. Goddard), obecnie za$ wypada mówi# o ca ym paradygmacie, gdy" w badania za-anga"owane s o$rodki naukowe z ca ego $wiata (m.in. Universiteit Leiden, Tokyo Uni-versity of Foreign Studies, %&'(&)'(*+ ,&',-./'0)1223+ ,2*)1/'*010). Paradygmat taki nazwa# mo"na empirycznym j!zykoznawstwem kognitywnym, w odró"nieniu od kalifornijskiej szko y j!zykoznawstwa kognitywnego, które wprawdzie we w asnej me-todologii tak"e odwo uje si! do bada4 empirycznych, jednak w praktyce zaw!"a ro-zumienie do$wiadczenia do autopsji (G. Lakoff, Wspó czesna teoria metafory; R. Lan-gacker, Gramatyka kognitywna).
J!zyk w pracach A. Wierzbickiej ukazany jest jako twór z o"ony, nieredukowalny ani do tre$ci mentalnych, ani do opisów czysto eksternalistycznych. Aby zrozumie# j!-zyk, nale"y bada# oba jego aspekty i próbowa# czy# te sfery. Istotnym postulatem Autorki jest badanie j!zyka naturalnego zakrojone na szerok skal! – z uwzgl!dnieniem jak najwi!kszej liczby j!zyków naturalnych z ró"nych grup j!zykowych.
Teoria A. Wierzbickiej sk ada si! z dwóch powi zanych ze sob cz!$ci. Pierwsza, obiektywna, polega na badaniu sfery mentalnej j!zyka poprzez poszukiwanie indefinibi-liów semantycznych oraz regu ich czenia – jest to próba odnalezienia wrodzonego
„naturalnego metaj!zyka semantycznego”, którego istnienie wyja$nia szereg problemów zwi zanych z kultur (m.in. proces komunikowania si! ludzi). Drugi element to subiek-tywna pragmatyka, badaj ca j!zyki ró"nych kultur, opisuj ca ich z o"ono$# i brak bez-po$redniej przek adalno$ci jednych j!zyków na inne (odkrywanie tzw. skryptów kul-turowych). Wobec powy"szych za o"e4 program A. Wierzbickiej zmienia si! w wielk holistyczn teori!, gdzie poszukuje si! relacji mi!dzy j!zykiem, umys em i kultur .
TRE56 KSI78KI. Praca sk ada si! z trzech cz!$ci, w których sk ad wchodzi
pi!t-na$cie rozdzia ów. Cz!$# pierwsza jest wprowadzeniem do koncepcji A. Wierzbickiej, gdzie wyja$nione zostaj podstawowe za o"enia jej metody badawczej. Punktem wyj-$cia swoich stricte j!zykoznawczych rozwa"a4 Autorka czyni przeniesienie nacisku z bada4 syntaktycznych na sondowanie znacze4. Broni mo"liwo$ci $cis ego uprawnia-nia semantyki, do czego kluczem ma by# opis znacze4 przy wykorzystaniu niearbi-tralnych elementarnych jednostek semantycznych. W swoim podej$ciu A. Wierzbicka widzi kontynuacj! bada4 takich my$licieli jak Arystoteles („poznaje si! na podstawie danych wcze$niejszych i bardziej zrozumia ych”) oraz szeregu my$licieli nowo-"ytnych – jak G. W. Leibniz („gdyby nie istnia o nic zrozumia ego samo przez si!, w ogóle nie byliby$my w stanie nic zrozumie#”), R. Descartes („wszak do g ównych pono b !dów, jakie mo"na pope ni# w naukach, nale"y zaliczy# b d tych, którzy chc definiowa# to, co da si! jedynie poj #”), A. Arnauld („b dzi ten, kto chce definiowa# wszystkie wyrazy; jest to bowiem niepotrzebne, a nawet niewykonalne”).
A. Wierzbicka upatruje mo"liwo$ci zrealizowania Leibnizowskiej teorii „alfabetu my$li ludzkiej” w uzupe nieniu spekulacji terenowymi badaniami j!zykoznawczymi, w ramach których nale"y stawia# $mia e hipotezy, a nast!pnie je weryfikowa# – Au-torka broni metody empirycznej, powo uj c si! m.in. na S. Hawkinga (s. 439-440).
W ponad trzydziestoletnim okresie bada4 A. Wierzbickiej i jej wspó pracow-ników, ukonstytuowa si! zbiór elementarnych jednostek semantycznych, którego wyst!powanie postuluje si! we wszystkich j!zykach naturalnych, przy czym uwzgl!d-niano j!zyki z wielu rodzin j!zykowych z ró"nych kontynentów, m.in. ewe (rodzina nigrokongijska), j!zyki chi4skie, tajski, japo4ski, samoa4ski czy j!zyki australijskie, takie jak: yankunytjatjara i aranta. Pomimo istnienia kilkudziesi!ciu uniwersaliów, uznaje si!, "e systemy semantyczne ró"nych j!zyków s najcz!$ciej niepowtarzalne i uwarunkowane kulturowo. Ponadto badaczka zastrzega, "e poj!cia uciele$nione po-przez s owa danego j!zyka nie charakteryzuj si! idealn równowa"no$ci w zakresie u"ycia – „w pewnym sensie wszystkie s owa, we wszystkich j!zykach s [...] nie-przek adalne [...] na inne j!zyki” (s. 32).
A. Wierzbicka traktuje kategori! do$wiadczenia w sposób charakterystyczny dla nauk kognitywnych – ca o$ciowo, poszukuj c zwi zków w asnej teorii z innymi nau-kami, w tym g ównie z kognitywn antropologi kulturow oraz psychologi po-znawcz . Pogl d, "e fundamentalne poj!cia j!zyka s uniwersalne, jest $ci$le czony z przekonaniem o ich wrodzonym charakterze. A. Wierzbicka powo uje si! w tym zakresie m.in. na badania psycholingwistki M. Bowerman oraz psychologa D. Isaaca
Slobina. Autorka Docieka! semantycznych wyja$nia równie", "e niezale"nie od da-nego j!zyka wyst!puj ce w nim semantyczne j dro oprócz sta ych znacze4 posiada tak"e uniwersalne regu y sk adniowe opisuj ce czenie indefinibiliów. Nie jest istot-ne, czy poj!cia uciele$nione s przez s owa j!zyka rosyjskiego (" xo#y $%& c'e(a%)), angielskiego (I want to do this) czy jakiegokolwiek innego – rodzima gramatyka nie ma wp ywu na sposoby czenia jednostek j!zykowych. Poj!cia upostaciowione przez s owa tworz wraz z gramatyk mini-j!zyk, nazwany przez A. Wierzbick „natural-nym metaj!zykiem semantycz„natural-nym” (natural semantic metalanguage – NSM), który stanowi j dro wszystkich j!zyków naturalnych. NSM stanowi centraln cz!$# systemu A. Wierzbickiej, badania nad nim prowadzone s zarówno na p aszczy9nie koncep-tualnej (ustalanie zbioru poj!# i regu ich czenia), jak równie" empirycznej (poszu-kiwanie i konfrontowanie z do$wiadczeniem hipotez „mentalistycznych”).
Autorka wskazuje na L. Wittgensteina jako jednego z jej inspiratorów, jednak nie przyjmuje wszystkich tez autora Docieka! filozoficznych. W szczególno$ci wyst!puje przeciwko nadu"ywaniu koncepcji „podobie4stwa rodzinnego” oraz opartego na nim poj!cia prototypu, opracowanego przez E. Rosch. Opowiadanie si! za istnieniem in-wariantu semantycznego s owa oraz mo"liwo$# $cis ego definiowania jest przez Autork! postrzegana jako obrona i rozwini!cie programu Arystotelesa.
W pierwszej cz!$ci Semantyki Autorka omawia tak"e szereg trudno$ci, na które napotyka jej teoria. Poruszone zostaj problemy takie jak polisemia, alloleksja, zja-wisko portmanteaux, relacje niekompozycjonalne itp. Dokonuje tak"e szczegó owego przegl du indefinibiliów oraz omawia zmiany, jakim podlega y one w toku wielo-letnich bada4. Szerzej rozrysowana zostaje tak"e koncepcja NSM oraz koncepcja leksykonu mentalnego. A. Wierzbicka stwierdza, "e znaczenie danego s owa nie za-le"y od innych s ów, lecz jest konfiguracj elementarnych jednostek semantycznych. Odnotowuje tak"e, "e s owa daj si! pogrupowa# w zbiory, których z o"ono$# se-mantyczn okre$la# mo"na za pomoc odleg o$ci od poziomu jednostek NSM. Wów-czas stopie4 z o"ono$ci poj!cia uzna# mo"na za odleg o$# dziel c je od poziomu terminów pierwotnych. W takim uk adzie definicja jest hipotetycznym znaczeniem danego s owa i obowi zuje, o ile adekwatnie okre$la zakres jego u"ycia. Granice tego zakresu mog by# nieostre, „lecz nawet owa nieostro$# mo"e i powinna by# uj!ta w dobrze skonstruowanej i opartej na solidnych badaniach definicji” (s. 216).
A. Wierzbicka adoptuje i próbuje rozwija# wysuni!t przez F. Boasa tez! o psy-chicznej jedno$ci ludzi. Broni istnienia my$lenia abstrakcyjnego we wszystkich eczno$ciach ludzkich, a mo"liwo$ci jego badania upatruje w analizie semantycznej, opartej na NSM – „obok ogromnej liczby poj!# uwarunkowanych kulturowo, istniej pewne poj!cia fundamentalne, które zdaj si! mie# swoje wyk adniki leksykalne we wszystkich j!zykach $wiata, a ró"nice mi!dzykulturowe wynikaj z ró"nych sposo-bów wykorzystywania owych fundamentalnych poj!#, nie za$ z ich istnienia lub braku w ró"nych spo eczno$ciach” (s. 240).
w teorii j!zyka. Wprawdzie niektórych s ów uczymy si! w sposób ostensywny, jednak wed ug A. Wierzbickiej cz!sto obserwowanie sposobu ich u"ywania to za ma o. Próby zrozumienia nowych znacze4 wymagaj wyj$cia poza obserwacje obiektów materialnych i sformu owania (cz!sto pod$wiadomie) pewnych hipotez na temat, jak ludzie my$l o pewnych rzeczach. Nale"y „wykona# krok od ostensji do konceptua-lizacji, od przedmiotów do interpretacji” (s. 261).
Cz!$# drug i trzeci recenzowanej ksi "ki stanowi szczegó owe rozwini!cia zagadnie4 przedstawionych w cz!$ci pierwszej.
Cz!$# druga po$wi!cona jest analizie leksykografii oraz poszukiwaniu konstytu-tywnego dla tworzenia s owników modelu leksykografii teoretycznej. Autorka pod-daje analizie ró"norodne b !dy obecne w definicjach s ownikowych, podpieraj c si! bogat egzemplifikacj j!zykoznawcz i antropologiczn . Wyst!puje przeciwko twier-dzeniu, "e s ów nie da si! definiowa# w sposób $cis y. Szczególnie du"o miejsca A. Wierzbicka po$wi!ca mo"liwo$ci syntezy klasycznego Arystotelesowskiego po-dej$cia do definicji s owa z nowoczesnym prototypowym (L. Wittgenstein, E. Rosch). Autorka zdecydowanie wyst!puje przeciwko kategoryzacji opartej wy cznie na kon-cepcji „podobie4stwa rodzinnego”, któremu przeciwstawia definicje wypracowane przez jej zespó . Pokazuje, jak – unikaj c sprzeczno$ci – zdefiniowa# s owa takie jak „kawaler” (s. 180-181) czy s ynny przyk ad z Docieka! filozoficznych Wittgensteina – s owo „gra” (s. 189-192).
W cz!$ci drugiej rozszerzony zostaje tak"e wyk ad na temat tezy o psychicznej jedno$ci ludzi. Autorka omawia zagadnienie postrzegania kolorów w ró"nych kul-turach oraz zwi zki docieka4 semantycznych z rozwa"aniami prowadzonymi na p a-szczy9nie neurofizjologicznej. Konkluduj c, uczona broni do$wiadczenia kulturowe-go i braku mo"liwo$ci jekulturowe-go zredukowania do funkcji wytwarzanych przez dzia anie mózgu. Rozpatruj c kwesti! istoty ludzkiego umys u, A. Wierzbicka wskazuje na jego ukszta towanie si! zarówno przez prac! mózgu, jak i przez kultur!. Autorka przyjmuje definicj! kultury wypracowan przez antropologi! kognitywn – kultura jako organizacja rzeczy zewn!trznych w umy$le ludzkim. Jak wobec tego wiedza taka jest przechowywana i zorganizowana? Jako klucz do opisania struktury kognitywnej wskazuje badanie poj!# potocznych – „organizacja domen kognitywnych jest od-zwierciedlona w j!zyku, a nade wszystko w strukturze leksykonu. Leksykon danego j!zyka stanowi podstawowy zasób kognitywny jego u"ytkowników; jest to skarbiec, w którym przechowywana jest wspólna u"ytkownikom j!zyka wiedza na temat $wiata oraz modele biologicznych, mentalnych i spo ecznych aspektów "ycia” (s. 388). Ba-daj c leksykon w sposób metodyczny i systematyczny, mo"emy odkry# sposób, w jaki konceptualizuj $wiat „zwykli ludzie”.
W cz!$ci trzeciej omawianego opracowania A. Wierzbicka broni w asnych prze-kona4 w kwestii semantycznej podstawy struktur gramatycznych. :ród em egzempli-fikacji w prowadzonym wywodzie czyni m.in. j!zyki kechua, wintu czy macedo4ski. Omawia tak"e mo"liwo$ci porównywania struktur gramatycznych oraz przedstawia zasadnicz rol! gramatyki w kodowaniu znacze4.
PODSUMOWANIE. Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne jest ca
o$cio-wym wyk adem teorii A. Wierzbickiej. Po raz pierwszy zosta a wydana w 1996 r. przez Oxford University Press, do polskiego czytelnika dociera wi!c z dziesi!cio-letnim opó9nieniem. W ci gu dekady prace nad naturalnym metaj!zykiem semantycz-nym posun! y si! do przodu. Najnowsza wersja teorii zawarta jest w dwutomowym wydawnictwie Meaning and Universal Grammar: Theory and Empirical Findings (red. C. Goddard, A. Wierzbicka, Amsterdam/Filadelfia: John Benjamins). Jednak"e we wst!pie recenzowanej pracy Autorka zaznacza, "e „ogromna wi!kszo$# przed o-"onych w tej ksi "ce analiz przesz a skutecznie dziesi!cioletni prób! czasu i w wielu punktach znalaz a dodatkowe potwierdzenie empiryczne” (s. 15).
Wydana nak adem Wydawnictwa UMCS praca A. Wierzbickiej zas uguje na szcze-góln uwag! jako pierwsze ca o$ciowe przedstawienie koncepcji tej badaczki dost!pne w j!zyku polskim (ciekawe uzupe nienie recenzowanej pozycji stanowi wydany w 1999 r. wybór prac A. Wierzbickiej, zatytu owany J zyk – Umys – Kultura). Rang! oma-wianej pracy podnosi fakt, "e tezy przedstawione we wcze$niejszych studiach – O j
zy-ku dla wszystkich (1965), Dociekania semantyczne (1969) – znacznie si! ró"ni , a niekiedy s wr!cz sprzeczne ze stanem obecnym teorii j!zyka A. Wierzbickiej.
Zalet pracy jest rzetelne t umaczenie, którego dokona Adam G az, wsparte suge-stiami samej autorki. Od strony technicznej ksi "ka wydana zosta a solidnie (twarda oprawa, przejrzysty sk ad). Minusem jest brak skorowidzu, co wobec rozrzucenia wielu powi zanych ze sob kwestii utrudnia czytelnikowi prac!.
Z ksi "k A. Wierzbickiej powinien zapozna# si! ka"dy, kto jest powa"nie zainte-resowany badaniem j!zyka naturalnego, zarówno w perspektywie j!zykoznawstwa, jak i filozofii j!zyka. Jest to publikacja godna polecenia osobom zajmuj cym si! szeroko rozumianym kulturoznawstwem (zw aszcza poszukuj cym podstaw dla nauk o kultu-rze), kognitywistom (zainteresowanym zg !bianiem struktury mentalnej cz owieka) oraz wszystkim, którzy chc si! dowiedzie#, jak wypowiada# si! jasno i precyzyjnie.
Przemys aw Zonik Zak ad Antropologii Kulturowej UMCS
L. Nathan O a k l a n d e r, C. D. Broad’s Ontology of Mind, Frankfurt: Ontos Verlag 2006, ss. 105. Seria: Philosophical Analysis vol. 12. ISBN 3-937202-97-8.
Charlie Dunbar Broad (1887-1971), profesor Uniwersytetu w Cambridge, uznawa-ny za najwybitniejszego przedstawiciela emergentyzmu brytyjskiego, by filozofem aktywnym naukowo przez wi!ksz cz!$# XX wieku. Rozleg o$ci zainteresowa4 i liczb publikacji przewy"sza nawet B. Russella, jednego ze swoich nauczycieli.
