Jan Załęski
"Matrimonio e continenza nel
cristianesimo delle origini",
Benedetto Prete, Brescia 1979 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 55/4, 166-169
d o s ta rc z a z b ie g ły n ie w o ln ik O n e z y m , k tó r y s ta ł się w s p ó łp r a c o w n ik ie m P a w ła . W sz y s tk ie lis ty A p o s to ła s ą d o w o d e m je g o se rd e c z n e j tr o s k i o g m in y c h rz e ś c ija ń s k ie .
C zy je s t m o żliw e, ż e b y P a w e ł w y s y ła ją c T y m o te u s z a z A te n do T e s a - lo n ik i n ie w rę c z y ł m u do p rz e k a z a n ia c z ło n k o m ta m te js z e j g m in y lis tu ? P a w e ł m u s ia ł w y k o rz y s ta ć tę s z a n s ę — o d p o w ia d a R. P esch . N a p is a ł z A te n d o T e s a lo n ic z a n k r ó t k i lis t, k tó r y b y ł p ie r w s z y m i n a js ta r s z y m jeg o lis te m , a k tó r y p ó ź n ie j z o s ta ł w k o m p o n o w a n y w k a n o n ic z n y 1 T es. P o tw ie r d z a to a n a liz a li te r a c k a k a n o n ic z n e g o 1 T es, zw ła sz c z a z n a jd u ją c e się w n im lic z n e p o w tó rz e n ia , d u b le ty i n ie k ie d y b r a k c ią g ło śc i m y śli. P o d w ó jn e d z ię k c z y n ie n ie : 1, 2— 10 i 2, 13— 16, d w a r a z y w o d d z ie ln y c h m ie js c a c h p rz y to c z o n e w s p o m n ie n ia P a w ła z p o b y tu w T e s a lo n ic e : 1, 2— 10, i 2, 1— 12, p o d w ó jn e n a p o m n ie n ia : 4, 1— 8 i 5, 12—22, a ta k ż e p o d w ó jn e z a k o ń c z e n ie : 3, 11— 13 o r a z 5. 23—28 m a ją św ia d c z y ć o ty m , że 1 T es je s t k o m p o z y c ją d w ó c h w c z e ś n ie js z y c h lis tó w św . P a w ła d o k o n a n ą w p ó ź n ie jsz y m cza sie p rz e z n ie z n a n e g o r e d a k to r a .
R. P e s c h p o d e jm u je n a w e t p ró b ę r e k o n s tr u k c j i te k s tu ty c h d w ó c h p ie r w o tn y c h p is m . P ie r w s z y list, n a p is a n y w r o k u 49 z A te n , m ia ł być k ró ts z y i u b o ższy w tr e ś ć te o lo g ic z n ą . S k ła d a łb y się z n a s tę p u ją c y c h części: d z ię k c z y n ie n ie — 2, 13— 16; w s p o m n ie n ie p o b y tu P a w ła w T e sa lo n ic e ■— 2, 1— 12; m is ja T y m o te u s z a — 2, 17— 3, 15; n a p o m n ie n ia — 4, 1— 8 i z a k o ń cz e n ie — 3, 11— 13. M ia ł z a w ie ra ć ta k ż e w s tę p i p o z d ro w ie n ia k o ń c o w e , k tó re z o s ta ły o p u szczo n e p rz e z je d a k to r a . L is t d ru g i, n a p is a n y w K o ry n c ie , p o p o w ro c ie T y m o te u s z a z T e s a lo n ik i, b y ł te ż s to s u n k o w o k r ó t k im p is m e m , z a w ie r a ją c y m je d n a k g łę b s z ą tr e ś ć t e o lo g iczn ą. W e d łu g R. P e s c h a s k ł a d a ł się z n a s tę p u ją c y c h części: w s tę p — 1, 1; d z ię k c z y n ie n ie i w s p o m n ie n ie e w a n g e liz a c ji T e s a lo n ik i — 1, 2— 10; r e la c j a z m is ji T y m o te u s z a — 3, 6— 10; z a c h ę ta do m iło śc i b r a te r s k ie j 4, 9— 12; o p o w tó rn y m p r z y jś c iu C h r y s tu s a — 4, 13— 18; o n a g ły m n a d e jś c iu d n ia o s ta te c z n e g o — 5, 1— 11; n a p o m n ie n ia — 5, 12— 22; z a k o ń c z e n ie ■— 5, 23— 26 o ra z ży c z e n ia k o ń c o w e — 5, 28. D o k o n a w sz y r e k o n s tr u k c j i d w ó ch p ie rw s z y c h listó w a u to r u s iłu je o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , d la c z e g o w y d a w c a k o re s p o n d e n c ji P a w ła p o łą c z y ł te d w a p is m a w je d n o ? O d p o w ied ź: „ p o n ie w a ż t a k się w y d a w c y p o d o b a ło ” a u t o r u w a ż a za n ie w y s ta r c z a ją c ą . N a p y ta n ie to tr u d n o je s t u d z ie lić j e d n o z n a c z n e j o d p o w ie d z i. O s ta te c z n y r e d a k t o r d w ó ch p ie r w o tn y c h lis tó w P a w ła do T e s a lo n ic z a n d o s trz e g ł z a p e w n e ic h p a r a le ln ą b u d o w ę . P ie r w s z y li s t z A te n n ie z a w ie r a ł p r a w ie ż a d n e j tr e ś c i te o lo g ic z n e j. D a w a ł się ła tw o w k o m p o n o w a ć w lis t d ru g i, n a p is a n y z K o ry n tu . Z p o łą c z e n ia ty c h d w ó ch lis tó w p o w s ta w a ł o b s z e rn ie js z y d o k u m e n t o w a ż k ie j tr e ś c i te o lo g ic z n e j, k t ó r y m o ż n a b y ło z e s ta w ić z in n y m i p is m a m i A p o sto ła N a ro d ó w .
W y w o d y n a sz e g o a u to r a m o ż n a u z n a ć za w y so ce p ra w d o p o d o b n e . W y ja ś n ia j ą o n e z n a jd u ją c e się w 1 T es p o w tó rz e n ia i d u b le ty . K o m p o z y c ja t a k a n ie b y ła b y z re s z tą n ic z y m n o w y m n a te r e n ie P is m a Ś w ię te g o . W p o d o b n y sp o só b p o s tę p o w a li ta k ż e r e d a k to r z y n ie k tó r y c h k s ią g S ta re g o , a b y ć m o że ta k ż e N o w eg o T e s ta m e n tu . M o żn a b y t u t a j d o rz u c ić jeszcze je d e n a r g u m e n t p r z e m a w ia ją c y za h ip o te z ą R. P e s c h a , m ia n o w ic ie to , że n ie k tó r e m a n u s k r y p ty 1 T es n a p o c z ą tk u lis tu , p o sło w a c h : „do T e s a lo n ic z a n ” d o d a ją m ie js c e n a p is a n ia : „ n a p is a n y w A te n a c h ”. P r z y ję li to za p e w n e n ie k tó r z y d a w n i egzegeci, ta c y ja k T e o d o re t i P e la g iu s z . A u to r z a p o w ia d a d a ls z e p u b lik a c je w y n ik ó w sw o ic h b a d a ń n a d k o m p o z y c ją lis tu do F ilip ia n i o b u do K o r y n tia n .
ks. J a n H a ra sim , W a r s z a w a
B e n e d e tto P R E T E , M a tr im o n io e c o n tin e n z a n e l c r is tia n e s im o d e lle o rig in i, B re s c ia 1979, P a id e ia é d itric e , s. 280 (S tu d i B ib lic i 49).
Z p o d ty tu łu k s ią ż k i S tu d io s u 1 C o r 7, 1— 40 d o w ia d u je m y się, że a u to r o g ra n ic z a sw o je b a d a n ia do p rz e d c h w ilą w s p o m n ia n e g o te k s tu . U w z g lę d n ia j ą c ś ro d o w isk o h is to ry c z n e o ra z k o n te k s t id e o lo g ic z n o -re lig ijn y 7 ro z d z ia łu 1 L is tu do K o r y n ti a n i p o s łu g u ją c się m e to d ą h is to ry c z n o -filo z o fic z n ą , a u to r m a n a d z ie ję , że u d a m u się u s ta lić d o k ła d n y se n s b a d a n e g o te k s tu . T o z k o le i p o z w o li — z d a n ie m a u to r a k s ią ż k i — n a u n ik n ię c ie a n a c h ro n iz m u h i sto ry c z n e g o i teo lo g iczn eg o , czyli p rz y p is y w a n ia a u to r o w i n a tc h n io n e m u m y ś li i tw ie r d z e ń , k tó r e d o jr z e w a ły s to p n io w o w ż y c iu c h rz e ś c ija ń s k im w n a s tę p s tw ie g ło sz o n e j E w a n g e lii i je j a p lik a c ji.
K s ią ż k a p o d z ie lo n a je s t n a p ię ć części. C zęść p ie rw s z a (s. 15— 64) p o św ię c o n a je s t z a g a d n ie n io m in tr o d u k c y jn y m , k tó r y m i z a jm u je się a u to r w k o le jn y c h c z te re c h ro z d z ia ła c h . 1 L is t do K o r y n ti a n je s t szczeg ó ln ie w a ż n y d la p o z n a n ia ż y c ia p ie rw o tn e g o K o śc io ła . S łu s z n ie w ię c a u t o r p o d a je w og ó l n y c h z a ry s a c h tr e ś ć c a łe g o lis tu (rozdz. 1) z z a c h o w a n ie m p o d z ia łu n a d w ie g łó w n e części. W p ie rw s z e j części lis tu k a r c i a p o s to ł ró ż n e g o r o d z a j u n a d u ż y c ia w m ło d e j g m in ie k o ry n c k ie j (rozdz. 1—6), n p . g rz e c h k a z ir o d z tw a , s z u k a n ie s p r a w ie d liw o ś c i n ie w ś ró d c h rz e ś c ija n , lecz p rz e d s ą d a m i p o g a ń sk im i. W d ru g ie j części lis tu o d p o w ia d a św . P a w e ł n a ró ż n e p y ta n ia K o r y n t ia n d o ty c z ą c e m a łż e ń s tw a i d z ie w ic tw a , s p o ż y w a n ia m ię s a z o f ia r s k ł a d a n y c h b o ż k o m p o g a ń s k im , z a c h o w a n ia się n a z e b ra n ia c h litu rg ic z n y c h , c h a ry z m a tó w czy w re sz c ie z m a r tw y c h w s ta n ia c ia ł (rozdz. 7— 15). L is t k o ń czy się a p e le m o z b ió rk ę n a rz e c z c h rz e ś c ija n je ro z o lim sk ic h , z a p o w ie d z ią p rz y b y c ia a p o s to ła i p o z d ro w ie n ia m i (rozdz. 16). Z t a k sk ró to w e g o p rz e d s ta w ie n ia tr e ś c i 1 L is tu do K o r y n tia n w id a ć ta k ż e p ro b le m y re lig ijn e i m o r a l n e n o w o z a ło ż o n e j g m in y c h rz e ś c ija ń s k ie j.
W d a ls z e j części k s ią ż k i a u to r a in t e r e s u j e ty lk o ro z d z ia ł sió d m y 1 L is tu do K o r y n tia n . W 2 ro z d z ia le części p ie rw s z e j w s k a z u je a u to r n a g łó w n e a s p e k ty n a u k i P a w io w e j w e w s p o m n ia n y m p rz e d c h w ilą ro z d z ia le . S łu s z n ie w y lic z a a u to r n a p ie rw s z y m m ie js c u n a u k ę n a te m a t m a łż e ń s tw a , choć tr u d n o się zg o d zić z s u g e s tią , że c a ły t e n ro z d z ia ł m o ż n a b y z a ty tu ło w a ć „ N a u k a n a te m a t m a łż e ń s tw a ” (s. 25). J a k w ia d o m o , n ie m a ła część ro z d z ia łu (w w . 25— 38) p o św ię c o n a je s t p r o b le m a ty c e d z ie w ic tw a i c e lib a tu , k tó r e z n a tu r y s w o je j s to ją w sp rz e c z n o śc i z m a łż e ń s tw e m . N a s tę p n y a s p e k t n a u k i a p o s to ła to te o lo g ia p o w o ła n ia do w ia r y , re a liz m c h rz e ś c ija ń s k i a p o s to ła i p e r s p e k ty w a e s c h a to lo g ic z n a 7 ro z d z ia łu . R e a liz m c h r z e ś c ija ń s k i P a w ła p r z e ja w ia się w ty m , że p rz y p o m in a o n c h rz e ś c ija n o m K o ry n tu , iż życie c h rz e ś c ija ń s k ie ro z w ija się w rz e c ż y w is to ś c i lu d z k ie j i sp o łe c z n e j o ra z w ty m , że k o ry g u je p e w n e d e w ia c je m o r a ln e , s k ła n ia ją c e n ie k tó r y c h do p o d e jm o w a n ia a sc e z y m a łż e ń s k ie j. W iz ja e sc h a to lo g ic z n a p o le g a n a ty m , że a p o s to ł p rz e d s ta w ia życie c h rz e ś c ija n in a n ie ja k o z w y k łe o c z e k iw a n ie k o ń c a , lecz ja k o o b o w ią z e k d z ia ła n ia w ie rz ą c e g o n a rz e c z ta k ie g o k o ń c a , k tó r y łą c z y się z r a d o s n y m p rz y jś c ie m P a n a (s. 34).
S p o ro m ie js c a p o św ię c a a u t o r s y tu a c ji r e lig ijn e j w g m in ie k o ry n c k ie j (rozdz. 3). J e s t rz e c z ą o c z y w istą , że tr z e b a b y ło o d w o ły w a ć się do in n y c h części lis tu , że b y u k a z a ć z je d n e j s tr o n y św ia d o m o ść d o sk o n a ło śc i i sa m o w y s ta r c z a ln o ś c i d u c h o w e j K o r y n tia n , a z d ru g ie j s tr o n y te n d e n c je d o z e r w a n ia c a łk o w ic ie ze sp o s o b e m ży cia , ja k i p ro w a d z ili p rz e d p o w o ła n ie m ic h do w ia ry . D o ty c z y to szczeg ó ln ie s p o jrz e n ia n a p ro b le m a sc e z y p o ż y c ia m a ł ż eń sk ie g o . C zęść p ie rw s z a z a m y k a ro z d z ia ł 4, w k tó r y m a u to r p ro p o n u je w ła s n ą s t r u k t u r ę 7 ro z d z ia łu 1 L is tu do K o r y n tia n . T y tu ły p o z o sta ły c h ro z d z ia łó w k s ią ż k i s ta n o w ią z a ra z e m z a sa d n ic z e p u n k ty s t r u k t u r y 7 ro z d z ia łu 1 L is tu do K o r y n tia n . N ie m o ż n a n ie d o s trz e c k o n s e k w e n c ji w ro z u m o w a n iu a u to r a , k tó r y w c a ły m ro z d z ia le 7 d o s trz e g a n a u k ę n a te m a t m a łż e ń s tw a , co m oże b u d z ić je d n a k p e w n e z a s trz e ż e n ia .
W części d ru g ie j k s ią ż k i (s. 67— 119), p o d z ie lo n e j ta k ż e n a c z te ry ro z d z ia ły ( n u m e r a c ja ro z d z ia łó w je s t k o n ty n u o w a n a w c a łe j k siążce, a n ie
w p o sz c z e g ó ln y c h częściach ), m a m y do c z y n ie n ia z p r e z e n t a c ją p o g lą d ó w a p o s to ła n a m a łż e ń s tw o , z a w a r ty c h w 1 K o r 7, 1— 7. T y tu ły p o szczeg ó ln y ch ro z d z ia łó w są c y ta ta m i o m a w ia n e g o te k s tu . N ie k ie d y je d n a k n ie są one a d e k w a tn e w s to s u n k u do o m a w ia n e g o p ro b le m u . I ta k n p . ty t u ł ro z d z ia łu
6 j e s t c y ta te m 7, 3, a ty m c z a s e m a u t o r z a jm u je się eg zeg ezą 7, 2— 4. N ie p o tr z e b n e te ż w y d a je się w ro z d z ia le 5 c y to w a n ie w n a w ia s ie t e k s t u 1 K o r
7, 1—7, s k o ro a n a liz a o b e jm u je ty lk o w . 1 z a c y to w a n y w ty t u l e ro z d z ia łu . S łu s z n ie n a to m ia s t p o d d a je a u to r a n a liz ie tr z y g łó w n e m y ś li te g o f r a g m e n tu , z a w a r te w w w . 1. 3. 7. W 7, 1. 7 m o ż n a d o strz e c o cen ę te o lo g ic z n ą m a ł ż e ń s tw a i w strz e m ię ź liw o ś c i; w 7, 3 n a to m ia s t o d w o łu je się a p o s to ł do is to t n e j w ła ś c iw o ś c i m a łż e ń s tw a . M a ją c n a u w a d z e t a k i s c h e m a t ro z u m o w a n ia a p o s to ła a u to r p o d d a je szczeg ó ło w ej a n a liz ie p o szczeg ó ln e w ie rs z e z a c y to w a n e g o n a p o c z ą tk u f r a g m e n tu . C zęść tr z e c ia (s. 121— 199) ro z w a ż a n a u c z a n ie P a w ła o m a łż e ń s tw ie , m a ją c e g o n a w z g lę d z ie n o w o n a w ró c o n y c h w g m in ie k o ry n c k ie j. A u to r ro z w a ż a t e n p ro b le m w k o le jn y c h sz e ś c iu ro z d z ia ła c h . S łu s z n ie ro z w a ż a a u to r d a ls z e w ie rs z e ro z d z ia łu 7 (8— 24) w t e n sp o só b , że d o s trz e g a w n ic h p e w n e je d n o s tk i te m a ty c z n e . T a k b o w ie m cz y n i to św . P a w e ł, k tó r y w p o d a n y m w y ż e j te k ś c ie o m a w ia k ilk a k o n k r e tn y c h p rz y p a d k ó w sp o łeczn eg o życia g m in y k o r y n c k ie j. I n te r e s u je w ię c a p o s to ła n a jp i e r w s y tu a c ja ty c h , k tó r z y n ie w s tą p ili w z w ią z k i m a łż e ń s k ie o ra z w d ó w (7, 8— 9), n a s tę p n ie n ie r o z e r w a ln o ś c i m a łż e ń s tw a (7, 10— 11), p ro b le m m a łż e ń s tw m ie s z a n y c h (7, 12— 16) i w re s z c ie p ro b le m w y tr w a n ia w ta k i m s ta n ie sp o łe c z n y m , w ja k i m z a sta ło go p o w o ła n ie B o że (7, 17—24).
T r u d n o je d n a k zgodzić się z a u to r e m k s ią ż k i, k tó r y ta k ż e w e f r a g m e n cie 17— 24 d o strz e g a n a u k ę o m a łż e ń s tw ie . S łu s z n ie j b y ło b y o m a w ia ć go p o d
o d d z ie ln y m ty tu łe m , n ie w części z a ty tu ło w a n e j In s e g n a m e n ti s u i m a tr im o n io ai n e o c o n v e r titi d i C o r in to (1 C or 7, 8— 24), j a k cz y n i to a u to r k s ią ż k i. N ie p o d a ją c w w ą tp liw o ś ć w y c ią g n ię ty c h w n io s k ó w z n a u k i a p o s to ła n a t e m a t m a łż e ń s tw m ie s z a n y c h , m o ż n a b y je d n a k m ie ć z a strz e ż e n ia co do sp o s o b u p rz e p r o w a d z o n e j a n a liz y te k s tu . S łu s z n ie d o s trz e g a a u to r o d rę b n y p ro b le m w 7, 12a. M a r a c j ę ta k ż e w te d y , k ie d y s tw ie rd z a , że a p o s to ł p rz y w ią z u je n ie m a łą w a g ę do te g o , co m a m y z a n o to w a n e w 7, 12b— 13, czy li do s tw ie rd z e n ia ra z jesz c z e n ie r o z e rw a ln o ś c i z w ią z k u m a łż e ń sk ie g o , ta k ż e w p r z y p a d k u m a łż e ń s tw m ie s z a n y c h , je ż e li o b o je m a łż o n k o w ie ch cą tr w a ć w ta k i m z w ią z k u . M n ie j je d n a k z ro z u m ia łe s t a je się ro z u m o w a n ie a u to r a w m o m e n c ie , k ie d y z a m ia s t p rz e jś ć do a n a liz y n ie ła tw e g o w . 7, 14, k tó r y s ta n o w i k o n ty n u a c ję m y ś li a p o s to ła i m o c n y a r g u m e n t d la d alszeg o t r w a n i a w m a łż e ń s tw ie m ie s z a n y m (u ś w ię c e n ie w z a je m n e m a łż o n k ó w i d z ie ci), z a jm u je się od ra z u , ta k ż e z re s z tą tr u d n y m do i n t e r p r e ta c ji , w . 7, 15, c z y li tz w . p rz y w ile je m P a w io w y m . P o d o b n ie z re s z tą p rz e r y w a , j a k się w y d a je , t o k r o z u m o w a n ia a p o s to ła o d d z ie ln ie w . 16 od w . 15. 7, 16 s ta n o w i b o w ie m w ro z u m o w a n iu P a w ła m o c n y a r g u m e n t d la 7, 15 n ie z a le ż n ie od te g o , ja k b ę d z ie m y in te r p r e to w a ć w . 15 w s e n s ie p o z w o le n ia n a o d e jś c ie i p o w tó rn e m a łż e ń s tw o s tr o n y c h r z e ś c ija ń s k ie j lu b w s e n s ie s e p a r a c ji m a ł ż o n k ó w . T y m b a rd z ie j d z iw n a s t a je się t a k a m e to d a a n a liz y , że a u to r w id zi ś c isłe p o w ią z a n ie m ię d z y 7, 12— 13 a 7, 14 i 7, 15 a 7, 16 w tr a k c ie sw o ich r o z w a ż a ń n a d c a ły m te k s te m n a u k i o m a łż e ń s tw a c h m ie sz a n y c h .
K o ń c z y część tr z e c ią ro z d z ia ł 14, w k tó r y m a u to r d a je w y r a z w ą tp li w o ścio m , czy 7, 17—24 n a le ż y w ią z a ć z k o n te k s te m p o p rz e d z a ją c y m , tz n . 7, 1— 16, k tó r y p o ś w ię c o n y je s t p ro b le m o m m a łż e ń s tw a ? O p o w ia d a się o s ta te c z n ie za is tn ie n ie m z w ią z k u m ię d z y ty m i d w o m a f r a g m e n ta m i, a w ęzeł łą c z ą c y je d o s trz e g a w sło w ie k a le in i rz e c z o w n ik u k le s is (id ea p o w o ła n ia ). Z a p e w n e d la te g o te ż u m ie sz c z a t e n ro z d z ia ł w części tr z e c ie j, z k tó r e j t y t u ł u w y n ik a , iż m a m y d o c z y n ie n ia z n a u k ą o m a łż e ń s tw ie . T r u d n o je d n a k n ie z a u w a ż y ć , że a u to r n a tc h n io n y k ie r u je s w o je u w a g i w ty m f r a g
m e n c ie do in n y c h g r u p lu d z i, a n iż e li m ia ło to m ie js c e w e f r a g m e n c ie w c z e ś n ie js z y m . P a w e ł n ie p o z o sta w ia w ą tp liw o ś c i, że w 7, 17— 24 z w ra c a się do o b rz e z a n y c h i n ie o b rz e z a n y c h o ra z w o ln y c h i n ie w o ln ik ó w .
C zęść c z w a r ta (s. 201—251) p o św ię c o n a je s t p ro b le m o w i d z ie w ic tw a (7, 25— 38). S łu s z n ie a u to r re c e n z o w a n e j k s ią ż k i o p o w ia d a się za ty m i a u t o ra m i, k tó r z y te r m i n „ d z ie w ic a ” o d n o sz ą do d z ie w c z y n y z a rę c z o n e j, czyli n a rz e c z o n e j (rozdz. 15). W ro z d z ia le 16 z w ra c a a u to r u w a g ę n a 2 c h a r a k t e r y s ty c z n e w y r a ż e n ia „ p rz e m ó w ie n ia ” P a w ła do d z ie w ic : „ o b ecn e u tr a p i e n i a ” i „ u d r ę k i w c ie le ”, w k tó r y c h d o s trz e g a r y s y e s c h a to lo g ic z n e g o p rz e p o w ia d a n ia E w a n g e lii. O s ta tn i ro z d z ia ł te j części (17) p o św ię c a a u to r u w a g o m P a w ła z a w a r ty m w 7, 29—35. F r a g m e n t t e n s ta n o w i p o d p e w n y m w z g lę d e m je d n o ś ć lite r a c k ą . N a z y w a go se k c ją d y d a k ty c z n ą . M o żn a rz e c z y w iś c ie d o strz e c w n ie j p o u c z e n ia , k tó r e w s k a z u ją n a m o ty w y re z y g n a c ji z p e w n y c h rzeczy . S ą n im i: czas k r ó tk i, p rz e m ija ln o ś ć ś w ia ta i ch ęć o sz c z ę d z e n ia u t r a p ień .
D o c ie k a n ia a u to r a z a m y k a b a rd z o k r ó t k a część p ią ta k s ią ż k i (s. 253— 262), w k tó r e j z a jm u je się p ro b le m e m n o w e g o m a łż e ń s tw a w d ó w (7, 39— 40). A p o sto ł r a z jeszcze p o tw ie r d z a n a u k ę o n ie r o z e rw a ln o ś c i m a łż e ń s tw a za ż y c ia o b o jg a m a łż o n k ó w . N ie z a b r a n ia ją c w z a sa d z ie d ru g ie g o m a łż e ń s tw a o w d o w ia łe j k o b ie c ie , P a w e ł r a d z i je j je d n a k od sie b ie , b y te g o n ie c z y n iła .
N a k o ń c u k s ią ż k i z n a jd u je się b ib lio g r a fia , in d e k s a u to r ó w c y to w a n y c h w p r a c y i w y k a z w a ż n ie js z y c h słó w g re c k ic h (s. 263— 280). P rz e d w y k a z e m b ib lio g r a fic z n y m z a s trz e g a się a u to r w s p e c ja ln e j n o c ie , że p o d a je p ra c e ty lk o n a jc z ę ś c ie j c y to w a n e . T r u d n o s ta w ia ć w te j s y tu a c ji z a r z u t p o m in ię c ia n ie k tó r y c h p o zy cji. W y żej w s p o m n ia n e u w a g i k ry ty c z n e n ie p o z b a w ia ją re c e n z o w a n e j k s ią ż k i o g ro m n e j w a rto ś c i. J e s t o n a z p e w n o ś c ią w a r t a z a in te re s o w a n ia . D o s trz e g a się u a u to r a k o n s e k w e n tn e re a liz o w a n ie m y ś li od p o c z ą tk u do k o ń c a w e d łu g p r z y ję ty c h n a p o c z ą tk u z a sa d . B ie rz e się j ą do r ę k i ty m c h ę tn ie j, że je s t n a p is a n a ła tw y m ję z y k ie m . N ie k a ż d y p o s ia d a u m ie ję tn o ś ć p is a n ia p ro s ty m ję z y k ie m o rz e c z a c h tr u d n y c h . k s. J a n Z a łę s k i, W a r s z a w a H e in z - J ü r g e n V O G E L S , C h r is ti A b s tie g in s T o te n r e ic h u n d d a s L ä u te - r u n g s g e r ic h t a n d e n T o te n . E in e b ib e lth e o lo g is c h -d o g m a tis c h e U n te r s u c h u n g z u m G la u b e n s a r tik e l „d e s c e n d it ad in fe r o s ”, F r e ib u r g - B a s e l- W ie n 1976, V e r la g H e r d e r , s. 267 (F re ib u r g e r T h e o lo g isc h e S tu d i e n 102).
K s ią ż k a u k a z a ła się n a r y n k u k s ię g a r s k im ju ż d z ie w ię ć l a t te m u , a m i m o to n ie z o s ta ła d o strz e ż o n a , a d o k ła d n ie j m ó w ią c — n ie d o c z e k a ła się r e c e n z ji u n a s . Z a s łu g u je n a u w a g ę n ie ty lk o d la te g o , że a u to r z a jm u je się n a jtr u d n ie js z y m i c h y b a do in t e r p r e ta c ji te k s ta m i N T, a le ta k ż e ze w z g lę d u n a ic h w s z e c h s tro n n e p o tr a k to w a n ie , co w id a ć w p o d ty tu le . J a k w y n ik a z p rz e d m o w y , je s t to p r a c a d o k to r s k a o b ro n io n a w 1974 r . w M o g u n cji, a o p u b lik o w a n a d w a la t a p ó ź n ie j.
A u to r p r z e d s ta w ia w y n ik i sw o ic h b a d a ń w d w ó ch , o b ję to śc io w o n ie r ó w n y c h , c z ę śc ia c h k s ią ż k i. W p ie rw s z e j części (s. 13— 179) z a jm u je się a u to r b ib lijn y m i p o d s ta w a m i n a u k i o „ z s tą p ie n iu do p ie k ie ł” C h ry s tu s a . C zęść d ru g a (s. 181—246) p o d a je je j d o g m a ty c z n e ro z w in ię c ie .
W części p ie r w s z e j z a jm u je się a u to r d w o m a p o d s ta w o w y m i te k s ta m i n a u k i o „ z s tą p ie n iu do p ie k ie ł” C h ry s tu s a , czy li 1 P 3, 19 i 1 P 4, 6. O m a w ia n iu p ie rw s z e g o z ty c h te k s tó w p o św ię c o n e s ą d w a p ie rw s z e ro z d z ia ły k s ią ż k i. Z a p o z n a n ie się z w y n ik a m i b a d a ń a u t o r a u ła tw ia k ilk u p u n k to w e s tre s z c z e n ie n a k o ń c u p ie rw s z e g o i d ru g ie g o ro z d z ia łu . Z p e w n y m ro z c z a r o w a n ie m s tw ie rd z a m y , że w d a ls z y c h ro z d z ia ła c h b r a k te g o r o d z a ju s tr e s z czeń. O ile je s t to z ro z u m ia łe w d ru g ie j części k s ią ż k i, g d zie m a m y do czy
