"Das Evangelium ein jüdisches Buch? Eine Einführung in die jüdischen Wurzeln des Neuen Testaments", Alexander Ronai, Hedwig Wahle, Freiburg-Basel-Wien 1986 : [recenzja]

Józef Wiesław Rosłon

"Das Evangelium ein jüdisches Buch?

Eine Einführung in die jüdischen

Wurzeln des Neuen Testaments",

Alexander Ronai, Hedwig Wahle,

Freiburg-Basel-Wien 1986 : [recenzja]

Collectanea Theologica 57/4, 186-189

186

k r a m e n ta l n e ro z u m ie n ie ś w ia ta p rz e z o b ja w ie n ie C h r y s tu s a ro z w ią z u je a p o rie te o d y c e i. T a k p o z y ty w n e , ja k i n e g a ty w n e p r z e ja w y s tw o rz e ń są w y ra z e m o b ecn o ści B oga w św iecie, n a w e t p rz e ż y w a n ie J e g o n ie o b e c n o śc i w tz w . „ c ie m n e j n o c y ’’ u m is ty k ó w . N ie m a sp rz e c z n o śc i te o lo g ii s tw o r z e n ia z te o ­ lo g ią k rz y ż a . W o s ta tn im ro z d z ia le (VI) d w ie s p r a w y są p o ru s z o n e : 1° Z o s ta liś m y ju ż z n a le z ie n i p rz e z B o g a (Dz 17, 27 n.) z a n im o d k ry w a m y J e g o śla d y , bo o b ja w ił się w m ą d r o ś c i w c ie lo n e j w s tw o r z e n ia c h i o c z e k u ją c e j p rz e d n a ­ szy m i d rz w ia m i (S y r 15, 21; M d 6, 14; Rz 1, 18 nn.) o ra z 2° k o n ie c z n o ść s to s o w a n ia n o w e j p e d a g o g ik i, b y o ta c z a ją c y ś w ia t p r z e s ta ł b y ć czy m ś b e z ­ o so b o w y m , n a rz ę d z io w y m , do k tó re g o p o d c h o d z i się ty lk o k o n s u m p c y jn ie . S y m b o lic z n e w id z e n ie rz e c z y w is to ś c i g w a r a n tu je , z d a n ie m a u to r a , tr o s ­ k liw e , p e łn e s z a c u n k u i o d p o w ie d z ia ln o ś c i o b c h o d z e n ie się z n ią . W zo rem ta k ie g o p o d e jś c ia do ś w ia ta b y ł św . F ra n c is z e k , w e d łu g r e la c ji T o m a sz a z C e la n o : „P o d ro d z e z n a k ó w , k tó r e są w y c iś n ię te n a rz e c z a c h , szed ł o n, F ra n c is z e k , w sz ę d z ie za u m iło w a n y m P a n e m i ze w sz y stk ie g o c z y n ił d r a ­ b in ę , by p rz y je j p o m o cy d o jść do J e g o t r o n u ” (L e b e n u n d W u n d e r d e s

h e ilig e n F r a n z is k u s v o n A s s is i, w : F r a n z is k a n is c h e Q u e lle n s c h r ifte n , t. V).

A E rn e s to C a r d e n a l m a w ia ł, że w sz ę d z ie z n a jd u je m y „ in ic ja ły B oga, a w sz y ­ s tk ie is to ty stw o rz o n e są m iło s n y m i lis ta m i B oga do n a s ” (D as B u c h v o n

d e r L ie b e , W u p p e r ta l 1985, 28). K s ią ż k a je s t n ie w ie lk a , lecz z a w ie ra w ie le g łę b o k ic h i s k o n d e n s o w a n y c h m y śli, b ę d ą c y c h o ry g in a ln y m i p r z e m y ś le n ia m i a u to r a , k tó r y ob o k g łę b o k ie ­ go z a a n g a ż o w a n ia w e w n ę trz n e g o p o tr a f i m ie ć w n ik liw e i o b ie k ty w n e s p o j­ rz e n ie n a ro z w a ż a n e z a g a d n ie n ia . o. J ó z e f W ie s ła w R o slo n O F M C o n v., W a r s z a w a A le x a n d e r R O N A I, H e d w ig W A H L E , D as E v a n g e liu m e in jü d is c h e s B u c h ? E in e E in fü h r u n g in d ie jü d is c h e n W u r z e ln d e s N e u e n T e s ta m e n ts , F r e i b u r g - B a s e l-W ie n 1986, s. 190 (H e r d e r b u c h e r e i, t. 1298). K s ią ż k a w w y d a n iu k ie s z o n k o w y m je s t in te r e s u ją c a z a ró w n o ze w z g lę d u n a a u to r ó w , j a k i u k ła d tr e ś c i. N a p isa ło ją d w o je lu d z i p o c h o d z e n ia ż y d o w ­ sk ieg o , p r a c u ją c y c h od l a t w W ie d n iu , z a jm u ją c y c h się re la c ja m i m ię d z y c h rz e ś c ija ń s tw e m i ż y d o stw e m , a je d n a k re p r e z e n tu ją c y c h o so b iście d w ie o d rę b n e s tro n y w d ia lo g u , z g o d n ie ze sw o im i p r z e k o n a n ia m i: on — ż y d o ­ w s k ą , o n a — c h rz e ś c ija ń s k ą . A le k s a n d e r R o n a i u ro d z o n y n a W ę g rz e c h , z z a w o d u k u p ie c , z w y k s z ta łc e n ie m r a b iń s k im w e F r a n k f u r c ie n. M en em , p rz e ż y ł czasy h itle r o w s k ie w A n g lii, „ o d k r y ł” n a s tu d ia c h „ ż y d o w sk ie g o ” J e z u s a i n ic i w ią ż ą c e c h rz e ś c ija ń s tw o z ju d a iz m e m , n a p is a ł te k s t do film u 0 Je z u s ie w y re ż y s e ro w a n e g o d la te le w iz ji a u s tr ia c k ie j p rz e z je z u itę R e in h o ld a Ib la c k e r a z M o n a c h iu m i w y ś w ie tla n e g o w 1983— 1984. N a to m ia s t s io s tr a H e d w ig W a h l e, w ie d e n k a , ró w n ie ż od 1938 r. w A n g lii, m a te m a ty c z k a 1 fiz y c z k a , w y c h o w a n a po k a to lic k u , w s tą p iła w 1955 r. do z g ro m a d z e n ia z a k o n n e g q N M P z S y jo n u , z d o b y ła d o k to r a t z ju d a is ty k i, od 1974 r. je s t d y r e k t o r k ą a d m in is tr a c y jn ą K o m is ji K o o rd y n u ją c e j d la W s p ó ln o ty C h rz e ś - c ija ń s k o -Ź y d o w s k ie j w W ie d n iu .

K s ią ż k a n a p is a n a z o s ta ła w d w u g ło sie ż y d o w s k o -c h rz e ś c ija ń s k im , z oso­ b n y m o m ó w ie n ie m k a ż d e g o te m a tu z p u n k tu w id z e n ia ż y d o w sk ie g o c z y te l­ n ik a N ow ego T e s ta m e n tu p rz e z A. R o n a i i z p u n k tu w id z e n ia o d b io rc y c h rz e ś c ija ń s k ie g o , w ie rz ą c e g o , p rz e z H. W ä h le . M a to b y ć p rz y c z y n k ie m do w z a je m n e g o lep szeg o p o z n a n ia i z ro z u m ie n ia się. Ż y d o w s k ie ro z u m ie n ie p o ­ szczeg ó ln eg o te m a tu je s t p o d a w a n e w p ie rw s z e j k o le jn o śc i, n a s tę p n ie o b ja ­ ś n ie n ie c h rz e ś c ija ń s k ie (k a to lic k ie ), k tó r e n ie je s t r e p lik ą n a p o p rz e d n ie , lecz u w y d a tn ie n ie m z w y k le in n y c h a s p e k tó w in te r e s u ją c y c h o d b io rc ó w o rę d z ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o E w a n g e lii. W te n sp o só b ro z s z e rz a się h o ry z o n t i w z b o ­ g a c a o ró ż n e sp o so b y p a tr z e n ia n a k sięg i.

W e W p r o w a d z e n iu z p u n k tu w id z e n ia ż y d o w sk ie g o je s t m o w a o w ie rz e ż y d o w s k ie j, a w ła ś c iw ie o k s ię g a c h B ib lii, k tó r a je s t n a jw a ż n ie js z y m łą c z ­ n ik ie m z c h rz e ś c ija ń s tw e m , o ż y d o w sk ic h ś w ię ty c h , o u g ru p o w a n ia c h r e l i­ g ijn y c h w c z a sa c h J e z u s a , o E w a n g e lii ja k o d o k u m e n c ie ż y d o w sk ie j w ia r y (o P r a - E w a n g e lii h e b r a j s k ie j d la w ie rz ą c y c h żydów ) o ra z w ja k i sp o só b „ c h r z e ś c ija ń s k ą ” b y ła p ie r w o tn a g m in a . W w y n ik u p o d k re ś la się, że J e z u s i J e g o u c z n io w ie b y li g łęb o k o w ie rz ą c y m i ż y d a m i w ło n ie ju d a iz m u , p o d o b ­ n ie p ie r w s i c h rz e ś c ija n ie je ro z o lim sc y , k tó r y c h w ia r a w z m a r tw y c h w s ta n ie i p o w ró t J e z u s a ja k o M e s ja sz a n ie b y ła s p rz e c z n a z w ia r ą ż y d o w sk ą . D o­ p ie r o ż y d ó w h e lle n is ty c z n y c h , k tó r z y z e rw a li z p r a w e m M o jżeszo w y m , m o ż n a n a z w a ć „ ż y d o c h rz e ś c ija n a m i”, g d y p r z y ję li (p o g ań sk o ) c h rz e ś c ija ń s k ą n a u k ę . Z e s tro n y c h rz e ś c ija ń s k ie j p rz e d s ta w io n e je s t p o w s ta n ie e w a n g e lii s y n o p ty ­ c z n y c h i ic h s to s u n e k do h e b ra js k ie g o p r a - ź r ó d ła , o ra z z a g a d n ie n ie ży d o - c h r z e ś c ija n w r a z z p o w s ta n ie m n a z w y „ c h rz e ś c ija n ie ” i s to s u n k ie m p ie r w ­ sz y c h w y z n a w c ó w C h r y s tu s a do p r a g m in y je ro z o lim s k ie j i in n y c h żydów . I t a k w d w u g ło sie u ję te z o sta ły ^ n a s tę p u ją c e te m a ty : d z ie c ię c tw o Je z u s a ; c h rz e s t, n a u k a Je z u s a ; J e z u s i P r a w o ; ży d z i i p o g a n ie ; O s ta tn ia W iec zerza i E u c h a r y s tia ; ro z d z ia ł c h r z e ś c ija n od ju d a iz m u . T ru d n o w c h o d z ić w szcze­ góły, bo w y m a g a ło b y to z b y t o b s z e rn e j r e la c ji z te j k sią ż k i. I n te r e s u ją c e i c e n n e d la s tr o n y c h rz e ś c ija ń s k ie j, d la c h rz e ś c ija ń s k ie g o c z y te ln ik a w ia d o ­ m o ś c i p rz e k a z a n e o ż y d o w s k ic h tr a d y c ja c h , zw’y c z a ja c h i ro z u m ie n iu te k s tó w b ib lijn y c h , ja k ie w c h o d z ą do N ow ego T e s ta m e n tu i w ią ż ą się z g łó w n y m i ry s a m i e w a n g e lic z n e g o o rę d z ia Je z u s o w e g o i z s a m ą osobą, sp o so b e m b y c ia i m e to d a m i n a u c z a n ia M is trz a z N a z a re tu . Z a p e w n e z k o le i d la c z y te ln ik a ż y d o w sk ie g o , k tó r y zech ce z a p o z n a ć się z w y k ła d n ią k a to lic k ą p o d a n ą p rz e z s. J a d w ig ę , z a w ie ra ta p u b lik a c ja rz e c z y in te r e s u ją c e , k tó r e u ję te są w k r ó t ­ k im i tr e ś c iw y m o b ra z ie m y ś li c h rz e ś c ija ń s k ie j r o z w ija n e j n a k a n w ie t e k ­ stó w e w a n g e lic z n y c h . T o fa k ty c z n ie je s t d u ż y w k ła d w le p sz e w z a je m n e p o ­ z n a n ie się o b u s tro n , o d n a le z ie n ie p o d s ta w i p o s ta w w s p ó ln y c h , a je d n o ­ c z eśn ie z ro z u m ie n ie , co i ja k w ie le n a s dzieli. O b ra z J e z u s a i J e g o n a u k i w y n ik a ją c y z w y p o w ie d z i A. R o n a i je s t m n ie j w ię c e j ta k i: J e z u s żył i n a u c z a ł ja k o p o b o ż n y i o d d a n y P r a w u żyd, n ie n a le ż a ł do ż a d n e j z w ię k sz y c h g r u p re lig ijn o -p o lity c z n y c h , z b ie r a ł w o k ó ł sie b ie „ u c z n ió w ” ja k fa r y z e js c y ra b in i, a le n ie m ia ł z a m ia r u z a k ła d a ć n o w e j r e lig ii p o za ju d a iz m e m o fic ja ln y m , J e g o n a u k a m ie śc i się w r a m a c h o r t o ­ d o k s y jn y c h i je ś li w y c ią ć n a w e t z N T 452 m ie js c a i c y ta ty p o ch o d zące z B i­ b lii, n ie z o s ta n ie ja k iś z w a r ty p r z e k a z n o w e j n a u k i. Z b ie r a ją c d a n e n a te m a t d z ie c iń s tw a , s tw ie rd z a R o n a i, że J e z u s m ia ł b a rd z o p o b o ż n y c h ro d z ic ó w i w y ­ c h o w a n y b y ł w ta k ie j p o b o żn o ści; ze s p o tk a n ia w ś w ią ty n i 1 2 -letn ieg o c h ło ­ p c a z u c z o n y m i w y n ik a , że m u s ia ł w N a z a re c ie z a p o z n a ć się z f a r y z e js k im w y k ła d e m B ib lii i te j m e to d y sa m się tr z y m a ć , s tą d p o d z iw słu c h a c z y . Z n a ­ d a w a n e g o p o te m t y t u łu „ r a b b i” w n io s k u je , że J e z u s m u s ia ł z p o b o ż n o śc ią łą c z y ć n ie p r z e c ię tn ą z n a jo m o ść n a u c z a n ia n ie ty lk o w o p a rc iu o słow o p i­ sa n e , a le i m e to d y u stn e g o p rz e k a z u . J a k o d o ro s ły m ę żc zy zn a m ia ł te ż m o c n y p o d k ła d u s tn e j tr a d y c ji, w d y s k u s ja c h p r z e ja w ia ł w ie le p u n k tó w z b ie ż n y c h z fa r y z e u s z a m i, ch o ć je d n o c z e śn ie k ro c z y ł w ła s n ą d ro g ą w r a m a c h z a s a d ­ n ic z y c h p r a w d ju d a iz m u . N a w ią z u ją c do ż y d o w sk ic h z w y czajó w , u s iłu je w y ­ k a z a ć , że J e z u s m ia ł n a u w a d z e (ja k i J a n C h rz c ic ie l) ty lk o c h rz e s t ja k o o b rz ę d n a w ró c e n ia i p o k u ty , a d o p ie ro P a w e ł n a d a ł te m u o b rz ę d o w i n o w e z n a c z e n ie z w ią z a n e z J e z u s e m ja k o M e sja sz e m . J e z u s r e g u la r n ie u częszczał do sy n ag o g i, n o s ił fr ę d z le u p ła sz c z a , w s z a b a t m o d lił się w d o m u p rz y sz a - b a tn ie j w ie c z e rz y , j a k in n i r a b i n i b ło g o s ła w ił d zieci, ja k o p o b o ż n y tr a d y c y jn y n a u c z y c ie l o d c z y ty w a ł i w y k ła d a ł b ie ż ą c e p e ry k o p y w sy n ag o d ze. N a w e t p o d a n a u c z n io m m o d litw a O jc ze n a s z z a w ie ra ty lk o ż y d o w sk ie , z B ib lii w z ię te e le m e n ty , s p o ty k a n e w K a d d is z i w 18 b ło g o s ła w ie ń s tw a c h (p ro śb a c h ). J e z u s ż y ł i n a u c z a ł z g o d n ie z P r a w e m M o jżeszo w y m , te m u p o św ię c o n y je s t n a ­ s tę p n y te m a t. P rz y k a z a n ie m iło śc i B oga i b liź n ie g o g ło sił ju ż H ille l, a le

188

J e z u s a z a s łu g ą by ło s p e c ja ln e p o d k re ś le n ie jeg o w a ż n o śc i. Z re s z tą J e z u s p r a k ty k o w a ł i g ło sił n ie ty lk o tr a d y c y jn ą n a u k ę P is m a , lecz s to s s w a ł się ró w n ie ż do u s tn e j tr a d y c ji, ja k n a u c z a li f a r y z e js c y u c z e n i w P iś m ie z „ k a ­ te d r y M o jż e sz a ”. To, że w n ie k tó r y c h p o je d y n c z y c h s p r a w a c h m ia ł sw o je z d a n ie o d p o w ia d a ło ró w n ie ż tr a d y c ji fa ry z e u sz ó w . P o d o b n ie ja k o n i w id z ia ł w P r a w ie ty lk o śro d e k , a n ie cel; w sp ó ln e m ie li i to , że bez m iło s ie rd z ia i m i­ ło ś c i P r a w o sa m o n ie p o m o że. E w a n g e lie m ó w ią o w ie lu se rd e c z n y c h i p r z y ­ ja z n y c h k o n ta k t a c h z fa r y z e u s z a m i. To, że w E w a n g e lia c h fa r y z e u s z e często u k a z a n i są ja k o o b łu d n ic y , je s t z d a n ie m R o n a i w y n ik ie m rz u to w a n ia w s te c z p rz e r y s o w a n e g o o b ra z u fa ry z e u s z ó w z c zasó w p o w s ta w a n ia e w a n g e lii ju ż po ro z d z ia le c h rz e ś c ija n od ju d a iz m u , g d y s to s u n e k w z a je m n y s ta ł się w ro g i. Z w r a c a u w a g ę n a w ie lk ie z a s łu g i te j g r u p y r e lig ijn e j po z b u rz e n iu ś w ią ty n i d la z a c h o w a n ia id e n ty c z n o ś c i ż y d o w sk ie j i re lig ii i p rz e k a z a n ia d u c h o w e g o d z ie d z ic tw a a ż do d z is ia j.

O d n o śn ie p o s ta w y J e z u s a w o b e c p o g a n : J e z u s p o d z ie la ł z in n y m i g r u ­ p a m i ż y d o w s k im i p o g lą d , że k ró le s tw o Boże je s t b lisk ie ; w n a u c z a n iu z w r a ­ c a ł się ty lk o do ży d ó w , ja k i in n i r a b in i; o k re ś la ł p o g a n ja k o „ p s y ” , u n ik a ł k o n ta k tó w z n im i, u w a ż a ł, że z b a w ie n ie o sią g a się id ą c do B oga p rz e z j u ­ d a iz m , n ie u z n a w a ł S a m a r y ta n z a „ Ż y d ó w ” . P a u l B ille rb e c k z e b ra ł w k o ­ m e n ta r z u do N T z m id ra s z u i T a lm u d u a ż 309 s tr o n w y p o w ie d z i r a b in ó w ró w n o le g ły c h do n a u c z a n ia Je z u s a . K a z a n ie n a g ó rze s k ła d a się z e le m e n tó w , k tó r e o d n a le ź ć m o ż n a w B ib lii i T a lm u d z ie , ch o c ia ż je s t o ry g in a ln ą k o n s t r u ­ k c ją o tr w a ły c h w a r to ś c ia c h o g ó ln o lu d z k ic h . F a k ty c z n ie , ja k s tw ie rd z ili b is ­ k u p i n ie m ie c c y , „ k to s p o ty k a J e z u s a C h ry s tu s a , s p o ty k a ju d a iz m ” (28.4.1980). D a le j o p is u je p rz e b ie g ż y d o w sk ie j u c z ty p a s c h a ln e j, b y stw ie rd z ić , że ta k ą b y ła O s ta tn ia W ie c z e rz a i że c h rz e ś c ija ń s tw o z c z a se m w e m sz y z a g u b iło je j p ię k n e o b rz ę d y , iż p o za s y m b o lic z n ą h o s tią i w in e m n ie m a ju ż fa k ty c z n ie „ u c z ty ” .

W o s ta tn im te m a c ie — ro z d z ie le n iu się ż y d ó w i c h rz e ś c ija n ■— u s iłu je R o n a i p o k a z a ć , że s a m J e z u s n ie ró ż n ił się od w sp ó łc z e s n y c h M u ż y d ó w w n a jw a ż n ie js z y c h te o lo g ic z n y c h p o ję c ia c h : u w a ż a ł sie b ie ty lk o za p r o r o k a , a n ie za M e s ja sz a , k tó r e g o ja k o S y n a C złow ieczego w id z ia ł te ż w p o s ta c i c h w a le b n e j i m ó w ił o n im z a w sz e w tr z e c ie j osobie; sie b ie w id z ia ł ra c z e j ja k o S łu g ę P a ń s k ie g o c ie rp ią c e g o . P rz e z sw o je w y s tę p o w a n ie p rz e c iw m o ż ­ n y m teg o ś w ia ta , g ło s z e n ie n a d c h o d z ą c e g o k r ó le s tw a B ożego, M e s ja sz a itp . p o ję c ia n a r a ż a ł się z a ró w n o m o ż n y m ż y d o m , ja k i w z b u d z a ł o b a w y r z y m ­ sk ic h w ła d z , że p o p ie r a z e lo tó w . D oszło do k o n f r o n ta c ji, m im o p rz e s tró g p rz y ja z n y c h M u lu d z i w ś ró d fa ry z e u sz ó w , i w ła ś c iw ie s k a z a n y z o sta ł z r a c ji p o lity c z n y c h w d o ra ź n y m p ro c e s ie bez w n ik a n ia g łęb szeg o w ró ż n ic e p o ­ g lą d ó w z z e lo ta m i. C h rz e ś c ija n ie d o k o n a li szy b k o n o w e j i n t e r p r e ta c ji p o ję ć ż y d o w sk ic h u ż y w a n y c h p rz e z J e z u s a , ja k M e sja sz , S y n C zło w ieczy , S y n B o ­ ży, K ró le s tw o Boże itd ., czego p r a w o w ie r n i ży d zi n ie m o g li u z n a ć . G d y P a ­ w e ł z a c z ą ł p rz y jm o w a ć p o g a n do K o ścio ła i z w a ln ia ć ic h z z a c h o w a n ia P r a ­ w a M o jżeszo w eg o , k tó r e o n s a m i c h rz e ś c ija n ie p o c h o d z ą c y z ż y d ó w z a c h o ­ w y w a li, doszło o s ta te c z n ie do ro z d z ia łu . A n ty ż y d o w s k ie a k c e n ty w e w a n g e ­ lia c h są o d b ic ie m s y tu a c ji ju ż po ro z d z ia le . P o d w ó jn y ep ilo g , ż y d o w sk i i c h rz e ś c ija ń s k i, m o im z d a n ie m , ja s n o o d ­ d a je n a s ta w ie n ie u m y s ło w e o bu d ia lo g u ją c y c h tu s tro n . R o n a i k ró tk o w n im u jm u je d y s k u s ję J e z u s a z S a m a r y ta n k ą , by w y d o b y ć je d n ą ty lk o m y śl, k tó r ą p o p ie r a c y ta te m F r a n z a R o se n z w e ig a : „C zy J e z u s b y ł M e s ja sz e m , o k a ż e się, g d y M e s ja sz p r z y jd z ie ” . N a to m ia s t s. W ä h le m ó w i o d w u ty s ią c le tn im r o z ­ d z ia le , o ż y d o w sk im p o d ło żu N ow ego T e s ta m e n tu , o szcz ę śliw ie p rz e z w y c ię ż o ­ n e j w ro g o śc i, ch o c ia ż p o z o s ta je ró ż n ic a w w ie rz e , o g o to w o ści u z n a n ia d ro g i p a r t n e r a d ia lo g u za w ła s n ą . W ty m d u c h u p o tw ie r d z e n ie m są p rz y to c z o n e p rz e z n ią w y p o w ie d z i z p re le k c ji, ja k ą m ia ł w W ie d n iu w lis to p a d z ie 1985 r. S z a lo m B e n -C h o rin , że n a jle p ie j m o żem y so b ie p o m a g a ć ja k o ży d zi i c h rz e ś ­

c ija n ie , ś w ia d c z ą c w z a je m n ie o sw o je j w ie rz e w o b e c d ru g ie j s tro n y i n ie u k r y w a ją c sw e j n ie w ia r y , c z y li s ta w ia ją c so b ie p y ta n i a i d a ją c o d p o w ie d z i. W k sią ż c e ta k ie o d p o w ie d z i s t a r a ł a się d a w a ć s. H e d w ig W a h le n a w y ­ ż e j z e b r a n e p o g lą d y ż y d o w s k ie R o n a ia , w y z n a ją c p r z e k o n a n ia k a to lic k ie . o. J ó z e f W ie s ła w R o s ło n O F M C o n v., W a r s z a w a C le m e n s T H O M A , C h r is tlic h e T h e o lo g ie d e s J u d e n tu m s , w p ro w a d z e n ie — D a v id F 1 u s s e r , A s c h a ffe n b u r g 1978, P a u l P a ttlo c h V e rla g , s. 300 (D er

C h r is t in d e r W e lt, s e r ia V I: D as B u c h d e r B ü c h e r , t. 4 a/b).

K s ią ż k a w k ró tc e b ę d z ie o b c h o d z iła d z ie się c io le c ie sw eg o is tn ie n ia , a le w c ią ż p o s ia d a w a rto ś ć ja k o p ró b a (c h y b a b a rd z o u d a n a ) s y s te m a ty c z n e g o u k a z a n ia r e l a c ji m ię d z y ju d a iz m e m i c h rz e ś c ija ń s tw e m od s tro n y te o lo g ic z n e j n a p r z e s tr z e n i w ie k ó w do czasó w d z is ie js z y c h : ja k i b y ł o b ra z ju d a i z m u w te o ­ lo g ii c h r z e ś c ija ń s k ie j i j a k w id z ie li c h r z e ś c ija ń s tw o u c z e n i ż y d o w sc y , ro z ­ w ija j ą c y n a d a l sw o ją w y k ła d n ię B ib lii w z m ie n ia ją c e j się s y tu a c ji h is to ­ ry c z n e j?

A u to r k s ią ż k i, d r C le m e n ts T h o m a (ur. 1932) je s t p ro f e s o re m z w y c z a jn y m n a u k b ib lijn y c h i ju d a i s t y k i n a W y d z ia le T e o lo g ic z n y m u n iw e r s y te tu w L u ­ c e rn ie . J e s t ró w n ie ż w s p ó łw y d a w c ą i w s p ó łr e d a k to r e m c h rz e ś c ija ń s k o -ż y - d o w sk ie g o c z a so p ism a „ F r e ib u r g e r R u n d b r ie f ” . W g ro n ie w y d a w c ó w je s t o d ­ p o w ie d z ia ln y z a ż y d o w sk ą h is to rię i te o lo g ię n o w e j T h e o lo g isc h e R e a le n z y ­

k lo p ä d ie . J e s t k o n s u lto r e m d la z a g a d n ie ń s to s u n k u c h r z e ś c ija ń s tw a do ju ­ d a iz m u w w a ty k a ń s k i m S e k r e ta r ia c ie d la S p r a w J e d n o ś c i. O d 1964 r. w y ­ d a je w ie le p u b lik a c ji o h is to r ii i te o lo g ii ż y d o w sk ie j o ra z o te o lo g ic z n y m d ia lo g u z ż y d a m i. Z a w a r to ś ć o m a w ia n e j p o z y c ji m o ż n a po k ro tc e p rz e d s ta w ić n a s tę p u ją c o : P o k r ó tk ie j P r z e d m o w ie n a s tę p u je ja k b y w s tę p czy w p ro w a d z e n ie p ió r a D a ­ w id a F lu s s e r a , p r o f e s o r a z a jm u ją c e g o się c z a sa m i n o w o te s ta m e n to w y m i n a u n iw e rs y te c ie h e b r a js k im w J e ro z o lim ie , n a d k tó re g o tr e ś c ią w a r to się d łu ż e j z a tr z y m a ć , g d y ż d a je o n u ję c ie o g ó ln e p ro b le m ó w , k tó r e z d a n ie m s tr o n y ż y d o w s k ie j p o w in n y z n a le ź ć m ie js c e w c h r z e ś c ija ń s k ie j te o lo g ii ż y d o s tw a , z a ra z e m je s t r e p r e z e n ta c y jn e d la s ta n o w is k a w s p ó łc z e s n y c h u c z o n y c h ż y d o ­ w s k ic h w o b e c J e z u s a C h ry s tu s a , N o w eg o T e s ta m e n tu i z a g a d n ie ń te o lo g ic z ­ n y c h c h r z e ś c ija ń s k ic h . I d e ą p rz e w o d n ią p o d a n y c h t u m y ś li je s t u ła tw ie n ie d ia lo g u c h rz ę ś c ija ń s k o -ż y d o w s k ie g o .

N a d m ie n ić jeszcze w y p a d a p rz e d te m , że k s ią ż k ę sw ą p o św ię c ił a u t o r z m a r łe m u w 1977 r . p rz y ja c ie lo w i ż y d o w sk ie m u , p ro f e s o ro w i d r. M osze S c h w a rc z z B a r H a n u n iw e r s y te tu w T e l A w iw ie , k tó r y w s e m e s tr z e z i­ m o w y m 1977/78 m ia ł g o śc in n e w y k ła d y n a W y d z ia le T e o lo g ic z n y m w L u ­ c e rn ie n a te m a t P o ję c ia te o lo g ic z n e w e w s p ó łc z e s n e j ż y d o w s k i e j filo z o fii

r e lig ii (T h e o lo g isc h e K o n z e p te in d e r m o d e r n e n jü d is c h e n R e lig io n s p h ilo s o ­ p h ie ). B y ł o n z a a n g a ż o w a n y w s p r a w ie d ia lo g u ż y d o w s k o -c h rz e ś c ija ń s k ie g o .

D a v id F lu s s e r w id z i w k sią ż c e C. T h o m a p o w a ż n y w k ła d do o w ocnego d ia lo g u c h rz e ś c ija ń s k o -ż y d o w s k ie g o . P o z w a la o n a b o w ie m le p ie j p o z n a ć i z r o ­ z u m ie ć d u c h o w o ść ż y d o w sk ą , z w ła sz c z a z o k re s u d ru g ie j ś w ią ty n i o ra z e le ­ m e n ty m y ś li ż y d o w sk ie j p r z y ję te w c h rz e ś c ija ń s tw ie . W ła ś c iw ie u s ta w io n y i o w o cn y d ia lo g n a to m ia s t je s t k o n ie c z n y , b o w ie m , z d a n ie m F lu s s e r a , n a ­ d a l tk w ią u k r y t e w m e n ta ln o ś c i c h rz e ś c ija ń s k ie j p r z e ja w y a n ty s e m ity z m u , a c h rz e ś c ija ń s tw o d z is ia j ty lk o w te d y m oże b y ć w ia ry g o d n e , g d y się u w o ln i od s ta r y c h i n o w y c h p rz e ja w ó w a n ty ju d a iz m u i jeszcze g łę b ie j się z a k o rz e ­ n i w sp u ś c iź n ie ż y d o w sk ie j (s. 8). D. F lu s s e r w s k a z u je , że a n ty s e m ity z m d ru g ie j p o ło w y X IX w . n ie m ia ł k o rz e n i c h r z e ś c ija ń s k ic h , le c z się g a ł do ź ró d e ł s ta ro ż y tn e g o a n ty s e m ity z m u g re c k o -rz y m s k ie g o . T a k ż e z a O św ię c im n ie m o ż n a o b w in ia ć c h r z e ś c ija n ja k o ta k ic h , a le m o ty w y ro z p o w s z e c h n ia n e p rz e z a n ty ju d a iz m tr a f ił y u n ic h n a n ie d o s ta te c z n e u ś w ia d o m ie n ie , co u w a ­