Biuletyn patrystyczny

Marek Starowieyski, Emil Stanula,

Józef Naumowicz, Stanisław

Kalinkowski

Biuletyn patrystyczny

Collectanea Theologica 57/1, 133-142

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 57(1987) fa s c . I

BIULETYN PATRYSTYCZNY

Z aw artość: I. P U B L IK A C J E . 1. S t u d i e rec e r c h e su ll’ O r ie n t e C h ristian o. —

2. H ila r ia n a . ■— 3. P ie r w s i c h rz e ś c ija n ie w w y w ia d z ie ra d io w y m . — 4. N a u ­ c z a n ie p a tr o lo g ii. — 5. N o w e to m y C o r p u s C h r is ti a n o r u m . S e r ie s G raeca. — 6. „ J a h r b u c h f ü r A n tik e u n d C h r is te n t u m ”. II. S P R A W O Z D A N IA . S y m p o z ju m S e k c ji P a tr y s ty c z n e j p r z y K o m is ji E p is k o p a tu ds. N a u k i K a to lic k ie j *.

I. P U B L IK A C J E

1. „S tu d i e ricerch e s u ll’ O riente C h ristian o”

O d 1978 r. u k a z u je się w R z y m ie p o d r e d a k c j ą z n a n e g o b a d a c z a W sc h o ­ d u c h rz e ś c ija ń s k ie g o F ra n c e s c o P e r i c o l i R i d o l f i n i c zaso p ism o , k tó ­ re g o n ie m o ż n a w p r a w d z ie n a z w a ć p a tr y s ty c z n y m , n ie m n ie j ze w z g lę d u n a sw ó j p r z e d m io t —· W sc h ó d c h r z e ś c ija ń s k i — m u s i d o ty k a ć te m a tó w d o ty ­ c z ą c y c h s ta ro ż y tn o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j. P is m o u k a z u je się tr z y r a z y w r o k u i je s t d ru k o w a n e te c h n i k ą m a łe j p o lig ra fii, n ie s te t y n ie z a w sz e c z y te ln ie .

W d o ty c h c z a so w y c h n u m e r a c h c z a so p ism a n a jw ię c e j m ie js c a p o św ię c o n o ś w ia tu s y r y js k ie m u , co je s t o c z y w iste ze w z g lę d u n a z a in te r e s o w a n ia r e ­ d a k to r a g łó w n e g o . T u p o d k r e ś lić n a le ż y d w a c y k le : p o ś w ię c o n y A f r a a t e - s o w i i p r z e k ła d o m s y r y js k im p is m G r z e g o r z a z N y s s y . P ie r w s z y te m a t o b e jm u je n a s t ę p u ją c e a r t y k u ły : F. P e r i c o l i R i d o l f i n i , N ote su ll’ a n tr o p o lo g ia e su ll’ escatolo gia d e i „ S a p ie n te p e r s ia n o ”, 1(1978) 3— 17;

z. 2, 5— 16; t e n ż e , N o te sui „Figli d e l p a t t o ” (b n a y ą y a m a ) d e l t ’ a ntica

ch ie sa siriaca, 1(1978) z. 2, 48— 54; t e n ż e , P r o b l e m a tr in i ta r i o e p r o b l e m a cristologico n e ll e „ D im o s tr a z io n i” dei „ S a p ie n te P e r s i a n o ”, 2(1979) z. 2, 99— 125; t e n ż e , I s a c r a m e n ti n eg li s c r iti i d e l „ S a p i e n t e P e r s i a n o ” 2(1979) 157— 171; B. B o n i f a c i n o , S ig n i f i c a to dei t e r m i n i S an to , S a n ti tà , S a n t i -

ficare , n elle „ D im o s tr a z io n i” d i A f r a a t e il „ S a p ie n te P e r s i a n o ”, 1(1978) z.

1, 67—78, z. 2, 17— 38.

P ro b le m o w i p r z e k ła d ó w s y r y js k ic h p is m św . G r z e g o r z a z N y s ­ s y p o ś w ię c o n o n a s t ę p u ją c e p r a c e : T. C l e m e n t o n i , L a v e r s io n e siriaca

d e i „De opific io h o m i n is ” d i G reg o rio di N issa, 5(1982) 81— 101, 157— 171;

M. R. D e l D e o, La v e r s io n e siria ca dei „De opific io h o m i n is ” d i G regorio

d i Nissa, cap. X I V , 6(1983) 39— 56, 181— 195; F. G r a s s i , La v e r s io n e si­ riaca dei „De opific io h o m i n is ” d i G reg o rio d i Nissa, cap. I X —X I , 7(1984)

25—50, 191—206. T e a r t y k u ły s ta n o w ią p r z e ja w ty p o w e g o d la o s ta tn ic h c z a ­ só w z w r o tu w y d a w c ó w p is m O jc ó w K o śc io ła do w e r s j i o r ie n ta ln y c h w y d a ­ w a n y c h p is m . S y g n a liz o w a łe m ju ż tę te n d e n c ję p r z y o m a w ia n iu k o lo k w iu m p o św ię c o n e g o G rz e g o rz o w i z N a z ja n z u (C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 53, 1983, z. 1, 142). J a k się o k a z u je , p r z e k ła d y te m o g ą n ie ty lk o u d o s k o n a lić w y d a n ie t e k ­ s tu , lecz ró w n ie ż p o m ó c w jeg o z ro z u m ie n iu ; p rz e d e w s z y s tk im je d n a k p o m a ­ g a ją n a m p o z n a ć ży cie k u ltu ra ln o -te o lo g ic z n e k r ę g u d a n e g o ję z y k a .

C h r z e ś c ija ń s tw u k o p ty js k ie m u p o ś w ię c o n o ty lk o je d e n a r t y k u ł : T. O r ­ l a n d i, U n f r a m m e n t o di P le r o f o r ie in copto , 2(1979) 3— 12, (f ra g m e n t d z ie ła J a n a z M a ju m y ■— w y d a n ie i p rz e k ła d ). S ta r o ż y tn e m u ś w ia tu a r a b s k ie m u p o św ię c o n o ró w n ie ż je d n ą p ra c ę : * R e d a k to r e m n in ie js z e g o b iu le ty n u je s t S ta n is ła w , K a l i n k o w s k i , W a rs z a w a .

F. P e r i c o l i R i d o l f i n i , L e o rig in i d e l c r i s t i a n e s i m o p res so i p o p o li

arabi, 3(1980) 87— 107; 4(1981) 83— 118.

S to s u n k o w o d u ż o m ie js c a p o św ię c o n o B iz a n c ju m . D w a a r t y k u ł y o m a ­ w ia ją czasy J u s ty n ia n a : F . С а г с i o n e, L ’„ a ft a r d o c e t is m o ’’ d i Giustinia.no:

u n a m i s t i f i c a z i o n e s t r u m e n t a l e d e i d is s e n s o po litic o -re lig io so , 7(1984) 71—78;

t e n ż e , L a p o li ti c a r e lig io sa d i G i u s t i n i a n o n e l l a fa s e i n i z i a le d e ll a „ seconda

c o n t r o v e r s i a o r i g e n i s t a ” (536— 543). U n n u o v o fa llim .e n ta re t e n t a t i v o di i n - te g r a z i o n e t r a m o n o f i s i t i s m o e c a l c e d o n i a n i s m o alia v ig i li a d e ll a c o n t o r v e r - sia su i „Tre c a p it o li”, 8(1985) 3— 18. D w ie d u ż e p r a c e p o św ię c o n o M ic h a ło w i

P s e l l o s o w i : D. G e m m i t i , A s p e t t i d e i p e n s i e r o religioso di M i c h e le Psello, 6(1983) 77— 169, o ra z w y d a n ie i p rz e k ła d H o m i l i i o Z w i a s t o w a n i u w r a z z b ib l i o g r a f i ą d z i e l P sellosa, 7(1984) 97— 164. D o b iz a n ty n is ty k i m o ż n a ró w n ie ż zaliczy ć tr z y p ra c e z d z ie d z in y a p o k r y ­ fó w : E. M o r i n i , A p o s t o l i c i t à e d a u t o c e f a l i a i n u n a C h ie s a O r ie n t a le : la le g g e n d a di S. B a r n a b a e V a u t o n o m i a d e l l ’a r c i v e s c o v a t o di C ip r o n e ll e f o n t i d e i secoli V e VI, 2(1979) 23—45; S. P r e t e, R e l i q u i e e cu lt o di S. B a r t o ­ l o m e o A p . dal M e d i o O r i e n t e a R o m a alV Isola T i b e r i n a , 5(1982) 173— 181;

I. Z e r v o u T ó g n a z z i , L a i c o n o g r a fi a d a ll a k o i m e s i s d e ll a S a n t a V e r -

gin e. S p e c c h i o d e l p e n s i e r o te o lo g ico dei P a d r i B i z a n t i n i , 8(1985) 21—46

( a r ty k u ł b ę d z ie k o n ty n u o w a n y ). Z a g a d n ie n ia ik o n o g r a fic z n e p o ru s z a ró w n ie ż a r t y k u ł E. M o r i n i , A n c o r a s u l l a v i t a di S. G io rgio d i A m a s t i d e . N o t e s u u n r e c e n t e c o n t r i b u t o [I. S e v c e n k o , H a g i o g r a p h y i n t h e Ic o n o c l a s t P eriod, w : I c o n o c l a s m . N i n t h S y m p o s i u m o f B y z a n t i n e S t u d i e s , B ir m in g h a m 1977, 113— 131], 2(1.979) 127— 147. P ro b le m ó w m o n a s ty c y z m u s ta ro ż y tn e g o d o ty c z ą d w a a r t y k u ły : С. C a r ­ t a P a o l u c c i , L ’a t t i v i t à o s p i ta l ie r a n e l l ’a n ti c h o m o n a c h e s i m o . N o t e s u a l c u n e t e s t i m o n i a n z e d e ll e p i ù a n t i c h e f o n t i m o n a s t i c h e , 6(1983) 173— 180; A. R i g o, E p is t o la ai m o n a c i (e e p is to l a a d u n ig u m e n o ) di u n o p s e u d o - C r i -

sosto7no: u n t r a t t o d e l l ’o r a z io n e es i c a s ta s c r i t t o n e l s p i r it o do Ps. Maca rio ,

6(1983) 197— 215, [w yd. P G 60, 751— 756, C P G 4627].

Z in n y c h a r t y k u łó w w y m ie n ić n a le ż y p r a c ę d o ty c z ą c ą m a n ic h e iz m u : S. P r e t e, Di a l c u n i s c r itt i a n t i m a n i c h e i i n r a p p o r t e a lle f o n t i d e l m a n i -

c h e is m o , 2(1979) 87— 98. D u ż y a r t y k u ł p o św ię c o n o eg zeg ezie p a tr y s ty c z n e j:

E. E. P a s e t i, I t e m i d i A b r a m o „p e r e g r i n u s ” e „a d v e n a ” ( G e n 12, 1— 3, 9— 10): alia ri c e r c a di u n a tr a d i z i o n e e s e g e t ic a a ntica, 5(1982) 13—46, 103— 124,

141— 155. N a to m ia s t P. C a z z o l a w a r t y k u le I t i n e r a r i d e ll a S. S i n d o n e

n e l l ’O r ie n t e C ris tia n o , 6(1983) 19—38 b e z k ry ty c z n ie o m a w ia „ ź ró d ła l i t e r a c ­

k i e ” m ó w ią c e o w ę d r ó w k a c h C a łu n u . :

W o m a w ia n y m c z a so p iśm ie z n a jd u je m y ró w n ie ż ż y c io ry s y z a s łu ż o n y c h b a d a c z y W sch o d u , c h rz e ś c ija ń s k ie g o , n ie s te ty dość k r ó tk ie i z d a w k o w e , np. S. M o s c a t i p isz e o G . L e v i d e l l a V i d a (1886— 1967), 1(1978) z. 2, 3n, a A. Q u a c q u a r e l l i o G. R i c c i o t t i m (1890— 1964), 1(1978) z. 3, 3— 9. W c z a so p iśm ie z n a jd u je się ró w n ie ż d z ia ł r e c e n z ji.

W p ra w d z ie is tn ie ją c z a so p ism a p o św ię c o n e W sc h o d o w i c h rz e ś c ija ń s k ie m u , n ie m n ie j je s t n a ty m p o lu w ie le do z d z ia ła n ia , ta k że' p o w s ta n ie jeszcze je d n e g o c z a s o p is m a p o św ię c o n e g o te m u te m a to w i n a le ż y p r z y ją ć z ra d o ś c ią . R o d z i się je d n a k p y ta n ie , czy to c z a so p ism o is tn ie je w ja k ie jk o lw ie k z ’ p o l­ s k ic h b ib lio te k . N in ie js z y k o m u n ik a t z o s ta ł n a p is a n y n a p o d s ta w ie n o ta te k z ro b io n y c h w P a p ie s k im I n s ty tu c ie O r ie n ta ln y m w R zy m ie. ks. M a r e k S t a r o w i e y s k i , W a r s z a w a 2. H ilariana Z a in te r e s o w a n ie św . H i l a r y m z P o i t i e r s w o s ta tn ic h d z ie s ią t­ k a c h la t w z r a s t a z d n ia n a d z ie ń . Do w z r o s tu te g o z a in te r e s o w a n ia p r z y ­ czyniła. się n ie w ą tp liw ie 1600 ro c z n ic a ś m ie rc i b is k u p a z P o itie r s . Z o k a z ji te j ro c z n ic y o p u b lik o w a n o d w ie p o z y c je k s ią ż k o w e b ę d ą c e z b io re m a r t y k u

-B IU L E T Y N P A T R Y S T Y C Z N Y ₁₃₅

łó w w y b itn y c h p a tro lo g ó w . P ie r w s z a z n ic h : H ila i r e de P oitie rs, E v ê q u e e t

d o c te u r . C in q c o n f é r e n c e s d o n n é e s a P o it ie r s à l’occa sio n d u X V I e c e n t e ­ n a ir e de sa m o r t , P a r i s 1968; d r u g a o c h a r a k t e r z e b a r d z ie j s p e c ja lis ty c z n y m : H ila i r e e t s o n t e m p s , A c t e s d u co ll o q u e d e P o it ie r s 29 s e p t e m b r e —· 3 octo - . bre 1968, P a r i s 1968. O b y d w ie p o z y c je s ta n o w iły p e w n e g o r o d z a j u in s p ir a c ję

d la w ie lu p r a c d y p lo m o w y c h i n o w y c h w y d a ń p is m św . H ila r e g o z P o itie r s . Do r o k u 1967 p is m a św . H ila r e g o m o ż n a b y ło c z y ta ć w w y d a n iu M ig n e ’a, t. IX i X (P L S u p le m e n tu m I, 241—286) o ra z w w y d a n iu C S E L 22: T r a c t a t u s

s u p e r P s a l m o s i C S E L 22: T r a c t a t u s M y s t e r i o r u m C o ll e c ta n e a A n t i a r i a n a P a r is in a ( F r a g m e n t a H isto ric a ) c u m a p p e n d i c e ( L i b e r I ad C o n s t a n t i u m ) , L i b e r ad C o n s t a n t i u m i m p e r a t o r e m (Uber I I a d C o n s t a n t i u m ) , H y m n i , F r a g ­ m e n t a m i n o r a , S p u r i a . P o r o k u 1967 T r a c t a t u s M y s t e r i o r u m o ra z I n M a t t h a ­ e u m d o c z e k a ły się n ie ty lk o n o w e j e d y c ji, lecz ta k ż e n o w e g o p r z e k ł a d u n a

ję z y k f r a n c u s k i o ra z d o sk o n a łe g o ic h o p ra c o w a n ia o ra z w s tę p ó w w p r o w a ­ d z a ją c y c h c z y te ln ik a ' do o w o cn eg o ic h c z y ta n ia i w y k o r z y s ta n ia . T r a c t a t u s

M y s t e r i o r u m z o s ta ł w y d a n y i o p ra c o w a n y p rz e z J. B r i s s o n a w S C h 17 bis, I n M a t t h a e u m z aś p rz e z J. D o i g n o n a w S C h 254 i 258. K r y ty c z ­ neg o w y d a n ia te k s tu De T r i n i t a t e p o d ją ł się P. S m u l d e r s . P ie r w s z y to m o b e jm u ją c y k s ię g i V I I I —X I I u k a z a ł się w C S E L 62A, d r u g i zaś u k a z a ł się w 1965 r o k u w ty m ż e sa m y m w y d a w n ic tw ie .

R a z e m z n o w y m i w y d a n ia m i te k s tu p o ja w iły się lic z n e s t u d ia n a te m a t p ism , m y ś li i s a m e j o so b y św . H ila r e g o z P o itie r s . N a jb a r d z ie j m o n u m e n ­ ta ln ą m o n o g ra fię d o ty c z ą c ą ży cia , d z ia ła ln o ś c i i m y ś li te o lo g ic z n e j św . H i­ la re g o s ta n o w i d zieło J. D o i g n o n, H ila i r e de Poitiers, a v a n t l’e x i l , w y ­ d a n e w E tu d e s A u g u s tin ie n n e s , P a r i s 1971. D zieło s k ła d a się z tr z e c h części:

L a n a is s a n c e à la fo i; L a fo i e n s e i g n é e s ; l’é p r e u v e d e f o i d ’H ilaire. M o n o ­

g r a f ia d o s k o n a le u d o k u m e n to w a n a te k s ta m i ź ró d ło w y m i w y ró ż n ia się w z o r ­ cow o p rz e p r o w a d z o n y m i a n a liz a m i te k s t u h ila ria ń s k ie g o . P o n a d to m o n o g r a ­ f i a p rz e k a z u je b ib lio g r a f ię h ila r i a ń s k ą do r o k u 1970. D a ls z ą b ib lio g r a f ię do r o k u 1980 p o d a je p r a c a E. S ta n u l i: C z y n n i k i k s z t a ł t u j ą c e s e n s b i b l i j n y w u j ę ­

c i u św . H ila r e g o z P oitiers, W a rs z a w a 1984,. A k a d e m ia T e o lo g ii K a to lic k ie j ( S t u d i a A n t i q u i t a t i s C h r is ti a n a e , t. 4).

J e s t c h a r a k te r y s ty c z n e , że p rz e d r o k ie m 1967 g łó w n e z a in te r e s o w a n ie u c z o n y c h k ie r o w a ło się do w ie lk ic h te m a tó w te o lo g ic z n y c h , ja k c h ry s to lo g ia , n a u k a o T ró jc y Ś w ię te j, a p o w s p o m n ia n y m r o k u p r z e d m io t s tu d ió w s t a ­ n o w i e g z e g e z a P is m a Ś w ię te g o u p r a w ia n a p rz e z św . H ila r e g o z P o itie r s . D la p r z y k ła d u w a r to t u w y m ie n ić p r a c e J. D o i g n o n : H ila i r e d e P o it ie r s

d e v a n t le v e r s e t 17, 28a d e s A c t e s d e A p ô t r e s . L e s l i m i t e s d ’u n p a n t h é i s m e c h r é t ie n , O rp h e u s 1(1980) 348—370; I p s i u s e n i m g e n u s s u m u s ( A c t e s 17, 28) c h e z H ilaire de P oitiers. De s a i n t P a u l a V e r g il e , JA C 23(1980) 58— 64; L e d i a l o g u e de J e s u s e t de P a u l: A c t e s 9, 4— 6. S a p o i n t e d a n s l’e x é g è s e la plus a n c i e n n e (H ilaire, A m b r o i s e , A u g u s t i n ) , R S P h T h 64(1980) 477—489; V e r s e t s a d d it io n e l s d u N o u v e a u T e s t a m e n t p e r ç u s p a r H ila ire d e P o itiers , V et. Ch.

17(1980) 29—47; P ie r r e „ f o n d e m e n t d e l ’E g li s e ” e t là fo i de la c o n fe s s io n

de P ierr e „base d e l ’E glise c h e z H ila i r e de P o itiers , R S P h T h 66(1982) 412—

425; E r a t i n J e s u C h r i s t o h o m o t o t u s (H ilaire de P oitiers, I n M a t t h a e u m II, 5)

P o u r u n e s a i n e i n t e r p r e t a t i o n de la f o r m u l e , R E A ug. 28(1982) 201— 207; L ’e x é g è s e la t i n e d e la p a r a b o l le d e u x f i ls ( M t 21, 28— 31) H ila ire d e P o it ie r s d e v a n t le p r o b l è m e de l’o b è is sa n c e à D ie u, R H P R 65(1984) 53— 59.

ks. E m i l S t a n u l a C S s R , W a r s z a w a

3. P ie r w si ch rześcija n ie w w y w ia d z ie rad iow ym

O d je s ie n i r o k u 1980 R a d io K a n a d a p r o w a d z i w y w ia d y z n a jw y b i t n i e j ­ sz y m i h is to r y k a m i K o śc io ła i e g z e g e ta m i n a te m a t p ie r w s z y c h c h rz e ś c ija n . Do te j p o ry o m ó w io n o w fo r m ie w y w ia d u ra d io w e g o tr z y te m a ty : R e la c j ę

r o d z ą c e g o się c h r z e ś c i j a ń s t w a do ju d a i z m u , n a s t ę p n ie Z a g a d n ie n i e w i a r y r k u l t u i w s p ó l n o t y p i e r w s z y c h c h rz e śc ija n , w re s z c ie S p o t k a n i e się c h r z e ś c i­ j a ń s t w a z k u l t u r ą g r e c k ą i r z y m s k ą . T e k s t n a d a n y c h w y w ia d ó w n a s tę p n ie

w y d a n o z m a ły m i m o d y f ik a c ja m i w tr z e c h to m ik a c h p o d o g ó ln y m t y t u łe m :

L e s p r e m i e r s c h ré tie n s, z k tó r y c h p ie r w s z y n o s i p o d ty tu ł: L e s r a p p o r t s du c h r i s ti a n is m e n a is s a n t a v e c le j u d a ï s m e ; d r u g i: L a foi, le culte, e t la c o m ­ m u n a u t é ; tr z e c i: L a r e n c o n t r e a v e c la c iv i li s a t io n g r e c o - r o m a i n e . W s z y s tk ie

tr z y to m ik i u k a z a ły s ię w E d itio n s B e lla r m in - M o n tr é a l i E d itio n s d u C e r f P a r i s 1983. Z p u n k tu w id z e n ia p a tr y s ty c z n e g o n a u w a g ę z a s łu g u je tr z e c i to m ik , w k tó r y m o m ó w io n o n a s tę p u ją c e p ro b le m y : La „ p a ix r o m a in e ” e t

la d if f u s i o n d u c h r i s ti a n is m (P. P e t i t ) ; L a c i v i li s a t io n h e ll é n is ti q u e e t le c h r i s ti a n is m n a is s a n t (P. P e t i t , J. P é p i n ) ; L a p e n s é e p h il o s o p h i q u e au m o m e n t de l’essor d u c h r i s ti a n is m (J. P é p i n); L es r e lig io n s t r a d it io n n e l le s de l’E m p i r e e t le cu lte im p é r i a l (P. G r i m a 1); L e s r e lig io n s o r i e n ta l e s dans l’E m p i r e ro m a in , a u d é b u t de n o tr e ère (M. T a r d i e u i A. B e n o i t ) ; M a r c io n e t le p r e m i e r sc h i s m e d ’i m p o r t a c e (G. P e l l a n d ) ; L ’i d e n t i t é d e s c h ré tie n s: „u ne tr o i s i è m e ra c e d ’h o m m e s ” (R. M i n n e r a t h i A. J a u - b e r t ) ; L ’a t t i t u d e d e s c h r é t ie n s fa ce a u x in s ti tu t io n s de l’E m p i r e (R. M i n n e - ^ r a t h ) ; L a ri p o s te d e s ch r é t ie n s a u x a t t a q u e s d o n t ils so n t l’o b jet: J u s t in

e t le s P è r e s a p o lo g iste s (P. P r i g e n t); La c r itiq u e c h r é t ie n n e d u p a g a n is m e e t d e la so ciété p a ïe n n e (P. P r i g e n t); ' L e s p e rs é c u tio n : L ’a m p l e u r e t l e s m o t i f s (A. B e n o i t); L a d ia l e c ti q u e d e la p e r s é c u tio n e t d u m a r t y r e

(A. M a n d o u z e).

ks. E m i l S ta n u l a C SsR , W a r s z a w a

4. N au czan ie p a tro lo g ii

C o n n a iss a n ce d e s P è r e s de l’Eglise to z b ió r o s ie m n a s tu z e sz y tó w o b e j­

m u ją c y c h m a t e r i a ł do n a u c z a n ia p a tr o lo g ii n a tr z e c h p o z io m a c h : w p r o w a ­ d z a ją c y m , p o g łę b ia ją c y m i u d o s k o n a la ją c y m . T e n sp o s ó b n a u c z a n ia p a t r o ­ lo g ii p ro p o n o w a n y p rz e z z e sp ó ł p a tr o lo g ó w s k u p io n y c h p o d k ie ro w n ic tw e m . A. H a m m a n a i L. D o n n a t a p r z y p o m in a p o ls k i s k r y p t w y d a n y w W y ż sz y m S e m in a r iu m D u c h o w n y m w K a to w ic a c h : W p r o w a d z e n i e do p a ­ tr ologii, ks. W. M y s z o r a i ks. E. S t a n u l i (K ra k ó w 1974). W p r o w a d z e ­ nie d o patr o lo g ii, z w ła sz c z a w p ro p o z y c ji ć w iczeń , o b e jm u je trz y sto p n io w e -

s tu d iu m p a tr o lo g ii, p ie r w s z y s to p ie ń s ta n o w i o g ó ln e z a p o z n a n ie s ię z h is to rią . K o śc io ła o k re s u s ta ro ż y tn e g o o ra z n a je j tle p r z e d s ta w ie n ie p o sz c z e g ó ln y c h s y lw e te k p is a r z y s ta r o ż y tn o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j; d r u g i e ta p p o le g a n a s t u ­ d iu m te k s tó w w y b r a n y c h p is a rz y ; tr z e c i o b e jm u je s tu d iu m w y b r a n y c h t e ­ m a tó w z h is to r i i l i t e r a t u r y p a tr y s ty c z n e j o ra z te o lo g ii p o ję te j n a jo g ó ln ie j· z O jcó w K o śc io ła . C on n a iss a n c e d e s P è r e s d e l’Eglise p r o p o n u je i u rz e c z y ­ w is tn ia t ę s a m ą m e to d ę s tu d iu m p a tro lo g ii.

P ie r w s z y c h sześć z e sz y tó w p o św ię c a s p o ro u w a g i h is to r i i k o ś c ie ln e j o d p ie r w s z y c h u tw o ró w p a tr y s ty c z n y c h do tw ó rc z o ś c i św . B e r n a r d a (zb y t s z e ­ r o k o p o ję ty o k re s p a tr y s ty c z n y ). W o k re ś lo n y c h r a m a c h h is to ry c z n y c h a u to r z y o m a w ia ją : D id aché, św . Ig n a c e g o z A n tio c h ii, św . Ir e n e u s z a , p is a r z y z w ią z a n y c h z A le k s a n d r ią (K le m e n s A l., O ry g e n e s, k o n tr o w e r s ję o ry g e n e - so w sk ą ), d a le j T e r tu l ia n a , św . C y p r ia n a ; w re s z c ie p is a r z y IV i V w . oraz: p o c z ą tk i l i t e r a t u r y ś r e d n io w ie c z n e j. D ru g i e ta p s tu d iu m p a tr o lo g ii o b e jm u je d a ls z e sześć z e sz y tó w C o n n a is ­ sa n c e d e P è r e s de l’Eglise (7— 12), w k tó r y c h a u to r z y o m a w ia ją n a s t ę p u ją c e te m a ty : św . J u s t y n i O d y S a lo m o n a ; T e r tu l ia n : je g o oso b o w o ść, tw ó rc z o ś ć i a s p e k ty te o lo g ic z n e je g o d zieł; H ip o lit R z y m s k i i T r a d y c j a a p o s t o ls k a ; św . A m b ro ż y i O ta j e m n i c a c h ; św , B a z y li i T r a k t a t o D u c h u Ś w i ę t y m . ; p r z e g ó r z W ie lk i i K a s ja n .

B IU L E T Y N P A T R Y S T Y C Z N Y ₁₃₇

T rz e c i w re s z c ie p o z io m s tu d iu m p a tr y s ty c z n e g o (z e s z y ty 13— 18) o b e jm u je s y n te ty c z n e u ję c ie te o lo g ii p a tr y s ty c z n e j u k a z a n e j n a a n a liz ie p is m O jcó w K o śc io ła : A ta n a z y , H ila r y z P o itie r s , J a n C h ry z o sto m , L e o n W ielk i, M a k s y m W y z n a w c a i C y ry l A le k s a n d r y js k i.

K a ż d y z e sz y t z a w ie r a o p ró c z k r ó tk ie g o o m ó w ie n ia s y lw e te k p is a rz y s ta ro ż y tn o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j n a tl e h is to r y c z n o - k u ltu r o w y m s p o r ą ilo ść u w a g m e to d y c z n y c h , p r a k ty c z n y c h w s k a z a ń i p o u c z e ń , j a k s t u d e n t p o w in ie n s t u ­ d io w ać b o g a tą , choć w y b r a n ą b ib lio g r a fię . U c z e n ie m oże się o d b y w a ć in d y ­ w id u a ln ie lu b g ru p o w o . N a le ż y p o d k re ś lić , że a u to r z y z e sz y tó w C o n n a is a n c e

d e s P è re s de l’E g lise k ła d ą w ie lk i n a c is k n a ć w ic z e n ia ja k o w a ż n ą fo r m ę

d y d a k ty c z n ą .

C o n n a is s a n c e d e s P è r e s de VÊglise w y d a je w y d a w n ic tw o D e sc lé e de B r o u ­

w e r, 76 b is, r u e d e s S ts P è re s , 75007 P a r is ; k ie r u je s e r ią w y d a n y c h z e sz y tó w H e n r i D o n n â t O SB ; r e d a g u j e A. G. H a m m a n O SB , w s k ła d r a d y n a u k o w e j w c h o d z ą : B. S e s b o u é SJ , Cl. O l i i v i e r , J. W o l i ń s k i . P ie r w s z y z e sz y t u k a z a ł się w c z e rw c u 1981 r o k u , o s ta tn i z aś 18 w lip c u 1985. W p r z y g o to w a n iu są d a ls z e tr z y z e sz y ty , k tó r e s ta n o w ić b ę d ą p e w n ą k o r e k tę do p o p rz e d n ic h z e szy tó w .

ks. E m i l S t a n u l a C S s R , W a r s z a w a

5. N o w e tom y „Corpus C hristianorum . S eries G raeca”

W m i a r ę u k a z y w a n ia się to m ó w s e r ii g r e c k ie j C o r p u s C h r i s t i a n o r u m b y ­ ła o n a o m a w ia n a w p o ls k ic h c z a s o p is m a c h te o lo g ic z n y c h (S tT h V 16, 1978, n r 2, 284—(288; C o llT h 49, 1979, z. 3, 188n; 52:, 1982, zv 1, 171— 176; 54, 1984, z. 4, 168—170). O s ta tn io u k a z a ły się d w a n a s tę p n e to m y : A n a s t a s i i S i n a i t a e S e r m o n e s d u o i n c o n s t i t u t i o n e m h o m i n i s s e c u n d u m i m a g i n e m D ei n e c n o n O p u s c u l a a d v e r s u s M o n o t h e l e t a s , w y d . K a r l- H e in z U t h e m a n n , C o r p u s C h r i s t i a n o r u m . S e r i e s G ra eca, t. 12, T u r n h o u t (B re- p o ls) — L e u w e n (U n iv e r s ity P re s s), 1985, s. C L X V III + 202. N i c e p h o r i B l e m y d a e A u t o b i o g r a p h i a s e u c u r r i c u l u m v i t a e n e c n o n E p i ­ s t u l a u n iv e r s a l i o r , w y d . J o s e p h A. M u n i t i z, C o r p u s C h r i s t i a n o r u m . S e ­ ries Gra eca, t. 13. T u r n h o u t (B rep o ls) — L e u w e n (U n iv e rs ity P re s s ), 1984,

s. L V + 156.

T o m 12 s ta n o w i d r u g i to m d z ie ł A n a s ta z e g o S y n a ity , b o w ie m w to m ie ó sm y m o m a w ia n e j s e r ii K .-H . U t h e m a n n w y d a ł p o d s ta w o w e d z ie ło m n i­ c h a sy n a ic k ie g o H o d e g o s (V ia e d u x ) . O m a w ia n y to m z a w ie r a tr z y m o w y o s tw o r z e n iu c z ło w ie k a (C P G 7747— 7749) o ra z s c h o lia i f lo r ile g iu m p rz e c iw m o n o te le to m (C P G 7771 — d z ie ło n ie p e w n e g o a u to r s tw a ) . T o m z a w ie ra r ó w n ie ż d o tą d n ie w y d a n e ro z d z ia ły p rz e c iw k o m o n o te le to m (C P G 7756). W sz y s tk ie te d z ie ła z n a jd u j ą się r k p V a tic a n u s G r. 1409 (X III w.), co ś w ia d ­ czy о is tn i e n iu s p e c ja ln e g o C o r p u s A n a s t a s i a n u m s k ie ro w a n e g o p rz e c iw m o ­ n o te le to m . K .-H . U t h e m a n n o p a tr z y ł to m o b s z e r n y m w s tę p e m , o g r a n i­ c z a ją c się n ie s te t y w y łą c z n ie do, w a ż n y c h s k ą d in ą d , z a g a d n ie ń k o d y k o lo - g iczn y c h , p o m ija ją c n a to m ia s t z a g a d n ie n ia te o lo g ic z n e i h is to ry c z n e . W y d a n ie te k s tu , j a k z w y k le w C C h rG r, je s t w z o ro w e : p o d te k s te m z n a jd u je m y ź ró d ła i a p a r a t k ry ty c z n y . I n d e k s y o b e jm u ją 40 s tr o n d ru k u . T o m 13 o b e jm u je d z ie ła a u to r a n a le ż ą c e g o ju ż do b iz a n ty n is ty k i, N ic e fo r B le m m y d e s ż y ł b o w ie m w la ta c h 1197— 1274 (por. O. J u r e w i c z , H is t o r ia l i t e r a t u r y b i z a n t y ń s k i e j , W ro c ła w 1984, 292n). J e d n a k w s e r ii C C h r G r w y d a n o ju ż d w a in n e to m y n a le ż ą c e do b iz a n ty n is ty k i: T h e s a u r o s T h e o g n o s ta o ra z Z y c i e ś w . A t a n a z e g o A t o n i t y . W s k a z u je to n a in t e n c ję w y d a w c ó w , b y p o ­ k a z a ć l i t e r a t u r ę b iz a n ty ń s k ą ja k o k o n ty n u a c ję O jcó w g re c k ic h . J e s t to s tw ie rd z e n ie słu sz n e , choć m o że n ie n a jl e p ie j w id a ć je n a p rz y k ła d z ie A u t o ­

b io g r a fi i N ic e fo r a B le m m y d e s a . Z n a c z e n ie te g o a u to r a d la h is to r ii s to s u n k ó w

u m i a r k o w a n e s ta n o w is k o w s p o rz e G re k ó w i ła c in n ik ó w o p o c h o d z e n ie D u ­ c h a Ś w ię te g o . T o m w y d a n y p rz e z J. A. M u n i t i z a n ie d a je je d n a k t r a k ­ ta tó w te o lo g ic z n y c h , lecz b a rd z o c ie k a w ą a u to b io g r a f ię (P eri t o n k a t ’a u t o n

d ie g e s is m e r i k e ) . O p is u je w n ie j sw e b u rz liw e życie, s t a r a j ą c się p rz e d s ta w ić

sie b ie w ja k n a jp o c h le b n ie js z y m ś w ie tle . H. G. B e c k a u to b io g r a f ię tę n a ­ z y w a po p r o s tu S e l b s t b e w u n d e r u n g , a in n y , n ie m n ie j w y b itn y z n a w c a B iz a n c ju m , K. K r u m b a c h e r , p o d k r e ś la ty p o w o b iz a n ty ń s k i c h a r a k t e r d z ie ła (s e i n g a zes e c h t b y z a n t i n i s c h e s C h a r a k t e r b i l d ) . To in te r e s u ją c e d z ie ­ ło m a u k a z a ć się ró w n ie ż w p rz e k ła d z ie a n g ie ls k im w S p i c i l e g i u m S a c r u m

L o v a n i e n s e ; p r z e k ła d u te g o d « konał ró w n ie ż J. A. M u n i t i z.

ks. M a r e k S t a r o w i e y s k i , W a r s z a w a

6. „Jahrbuch fü r A n tik e und C h risten tu m ”

O d p o c z ą tk u u k a z y w a n ia się B i u l e t y n u p a t r y s t y c z n e g o in f o rm o w a liś m y c z y te ln ik ó w o z a w a r to ś c i k o le jn y c h to m ó w „ J a h r b u c h f ü r A n tik e u n d C h r is ­ t e n t u m ” . D ziś p o d a je m y z a w a rto ś ć d w ó c h n a s tę p n y c h n u m e r ó w : 26(1983) o ra z 27—28(1984— 1985). T o m 26 je s t d e d y k o w a n y p ro f e s o ro w i K . M. H e t t l a g e i z a w ie r a n a s t ę p u ją c e a r t y k u ły : K . M. C. D u n b a b i n, M. W. D i c k i e , I n v i d a r u m p a n t u r p e c to r a . I c o n o g r a p h y o f P h t h o n o s - I n v i d i a i n G r a e c o - R o m a n A r t , s. 7— 37; U. M a i b u r g, U n d bis a n die G r e n z e n d e r E r d e ”. D ie A u s b r e i ­ t u n g des C h r i s t e n t u m s i n d e n L ä n d e r l i s t e n u n d d e r e n V e r w e n d u n g i n A n ­ t i k e u n d C h r i s t e n t u m , s. 38— 54; H. B r a k m a n n , S ë v e r o s u n t e r d e n A l e ­ x a n d r i n e r n . Z u m l i t u r g i s c h e n D i p t y c h o n i n B o s to n , s. 54— 58; C h. S t r u b e, D ie K a p i t e l l e v o n Q u a s r i b n W a r d a n . A n t i o c h i a u n d K o n s t a n t i n o p e l i m 6. J a h r h u n d e r t , s. 59— 106 (z ilu s tr a c ja m i) ; G. N. B r a n d s , E i n G la s s s c h a ll e n - f r a g m e n t i m A n t i q u a r i u m C o m m u n a l e i n R o m , s. 107— 127 (z ilu s tr a c ja m i) ; J . E n g e l m a n n , A l t e s u n d N e u e s z u B e i s p i e l e n h e i d n i s c h e r u n d c h r i s t ­ lich er K a t a k o m b e n b i l d e r i m s p ä t a n t i k e n R o m , s. 128— 151 (z ilu s tr a c ja m i) ; S. N. C. L i e u , A n E a r l y B y z a n t i n e F o r m u l a f o r t h e R e n u n t i a t i o n o f M a - n i c h a e i s m — T h e C a p it a V I I c o n t r a M a n i c h a e o s o f [Z a c h a r i a s o f M i t y l e n e ] . I n t r o d u c t i o n , T e x t , T r a n s l a t i o n a n d C o m m e n t a r y , s. 152—218 (z w ra c a u w a g ę

b a rd z o b o g a ty k o m e n ta rz , w y k o r z y s tu ją c y ź ró d ła ła c iń s k ie , g re c k ie , z B lis ­ k ie g o i D a le k ie g o W sch o d u , np. c h iń s k ie ; w p ię c iu a p e n d y k s a c h p o d a je ró ż n e te k s ty , a n a te m y czy r y t u a ł y n a w ró c e n ia m a n ic h e jc z y k ó w ). D ru g a część to m u z a w ie r a r e c e n z je n a s tę p u ją c y c h k s ią ż e k : J. J a n s s e n s , V i t a e m p r t e d e l c r i s ti a n o n e g li e p i t a f f i di R o m a a n te r io r i al sec. V I I ( A n a l e c t a G r e g o r i a - na, t. 223) R o m a 1981 (G. S a n d e r s ) , s. 219—223; V. S a x e r, M o r ts , m a r ­ ty r s, r e l iq u e s e n A f r i q u e C h r é t i e n n e a u x p r e m i e r s siècles. L e s t é m o i g n a g e s d e T e r t u l l i e n , C y p r i e n e t A u g u s t i n à la l u m i è r e d e l ’a r c h é o lo g ie a fr ic a in e . ( T h e o lo g ie h i s t o r i q u e 55), P a r is 1980, B eauchesn-e (T. B a u m e i s t e r ) , s. 223 —226; H .-I. M a r r o u, A u g u s t i n u s u n d d as E n d e d e r a n t i k e n B i l d u n g , P a d e r ­ b o rn , S c h ö n in g h , 1981 (Ä. K e h l ) , s. 225— 229; R. P i l l i n g e r , D ie t i t u l i h i s ­

t o r i a r u m o d e r das s o g e n n a n t e D i tt o c h a e o n des P r u d e n t i u s . V e r s u c h ein es p h il o l o g i s c h - a r c h ä o l o g i s c h e n K o m m a n t a r s ( D e n k s c h r i f t e n d e r Ö s t e r r e i c h i ­ s c h e n A k a d e m i e d e r W i s s e n s c h a f t e n . P h i l o s o p h is c h - h is to r i s c h e K l a s s e 142), W ie n 1980 (S. D ö p p), s. 229—231; P. A l l e n , E v a g r i u s S c h o l a s t i c u s t h e C h u r c h H i s t o r i a n ( S p i c i l e g i u m S a c r u m L o v a n i e n s e 41), L o u v a in 1981 (F. W i n k e 1 m a n n), s. 231— 233; G. J e r e m i a s , D ie H o l z t ü r d e r B a s i l i k a S. S a b i n a i n R o m , T ü b in g e n , E. W a s m u th , '1980 (P. M a s e r ) , s. 233—239. T o m k o ń c z ą in f o r m a c je z F r a n z - J o s e p h - D ö lg e r - I n s tit u t z B onn. T o m 27— 28 z a w ie r a n a s t ę p u ją c e a r t y k u ł y ; E. D a s s m a η n, T h e o d o r K a l u s n e r (1894— 1984), s. 5— 23; K . H o h e i s e 1, D a s f r ü h e C h r i s t e n t u m u n d die S e e l w a n d e r u n g , s. 24—46; V. F a b r e g a, W a r Ju nia (s), d e r h e r v o r r a ­ g e n d e A p o s t e l ( R o m 16, 7), e in e F rau?, s. 47— 64; F . G r a f , M a x i m o s v o n Aig a i. E i n B e i t r a g z u r Ü b e r l i e f e r u n g ü b e r A p o l l o n i o s v o n T y a n a , s. 65—73;

B IU L E T Y N P A T R Y S T Y C Z N Y ₁₃₉ G. S c h ö l l g e n , „ T e m p u s n i c o lle c to e s t ”. T e r t u l l i a n , d e r f r ü h e M o n t a n i s ­ m u s u n d d ie N a h e r w a r t u n g i h r e r Z e it, s. 74—96; W . F a u t h , D er M o r g e n ­ h y m n u s A e t e r n e r e r u m c o n d it o r d e s A m b r o s i u s u n d P r u d e n t i u s C a th . 1 ( A d galli c a n t u m ) . E in e s y n k r e t i s c h e B a t r a c h t u n g m i t d e m B l i c k a u f v e r g l e i c h ­ b a r e P a s s a g e n d e r f r ü h c h r i s t l i c h e n H y m n o d i e , s. 97— 116; J. D о i g η о n, L e s „ nobles d is c i p l i n e s ” e t le „v is a g e de la v é r i t é ” d a n s les p r e m i e r s d i a ­ lo g u e s d ’A u g u s t i n . U n C o m m e n t a i r e d e S o l i l o q u e s 2, 20, 35, s. 116— 123; H. G. v o n M u t i u s , D ie E r s c h a f f u n g d e s M e n s c h e n n a c h G o tte s E b e n b i l d i n d e r s y n a g o g a l e n P oesie des a n t i k e n p a l ä s t i n i s c h e n J u d e n t u m s , s. 124— 134; H .-G . S e v e r i n , B e o b a c h t u n g e n a m B e r l i n e r T h r o n - R e l i e f , s. 134— 137 (2 ilu s tra c je ) ; W. H . C. F r e n d , S y r i a n P a r a ll e ls to t h e W a t e r N e w t o n T r e a ­ s ur e, s. 146— 150 (2 ilu s tr a c je ) ; A. G e y e r, A s p e k t e d e r B a u o r n a m e n t i k v o n A l a h a m M o n a s t i r , s. 151— 170 (5 ilu s tr a c ji) ; B. S c h e 11 e n w а 1 d, Z u r T y p o lo g i e , E n t w i c k l u n g u n d F u n k t i o n v o n O b e r r ä u m e n i n S y r i e n , A r m e n i e n u n d B y z a n z , s. 171— 218 (5 ilu s tr a c ji) . W d z iele r e c e n z ji o m ó w io n o n a s tę p u ją c e p u b lik a c je : R o m a n i t a s —C h r i s t i a ­ nit a s. U n t e r s u c h u n g e n z u r G e s c h i c h t e u n d L i t e r a t u r der R ö m i s c h e n K a i s e ­ rz eit. J o h a n n e s S t r a u b z u m 70. G e b urstag... g e w i d m e t , w y d . G. W i r t h o ra z K. H. S c h w a r t e i j . H e i n r i c h s , B e r lin —N e w Y o rk , de G ru y te r , 1982 (H. J. D i e s n e r), s. 219n; H is t o r is c h e s W ö r t e r b u c h d e r Philosophie ..., w y d . J. R i t t e r i K. G r ü n d e r , t. 5, B a s e l- S tu t tg a r t , S c h w a lb e Co, 1980 (K . В о r m a η η), s. 220— 224; G. A. P r e s s , T h e D e v e l o p m e n t o f t h e Id e a o f H i s t o r y i n A n t i q u i t y , M o n tre a l, M c G ill-Q u e e n ’s U n iv . P re s s , 1982 (F. W i n ­ k e 1 m a n n), s. 224—227; H. S c h n e i d e r (w yd.), S o z i a l - u n d W i r t s c h a f t ­ g e s c h i c h t e d e r r ö m i s c h e n K a i s e r z e i t (W e g e d e r F o r s c h u n g 552), D a rm s ta d t, W is s e n s c h a f tlic h e B u c h g e s e lls c h a f t, 1981 (H. P. К о h n s), s. 227n.; W, K i e r ­ d o r f , L a u d a t i o f u n e b r i s . I n t e r p r e t a t i o n e n u n d U n t e r s u c h u n g e n z u r E n t w i c ­

k l u n g d e r r ö m i s c h e n L e i c h e n r e d e ( B e it r ä g e z u r k la s s is c h e Philolo gie), M e i­

s e n h e im a m G la n , A. H a in , 1980 (C. J. C la ss e n ), s. 228—231; A. S t r o b e l , Das h e ilig e L a n d d e r M o n t a n i s t e n . E in e r e l ig i o n s g e o g r a p h i s c h e U n te r s u c h u n g , B e r lin — N e w Y o rk , de G r u y te r , 1980 (G. M a y ) , s. 231— 234; L. W. C o u n ­ t r y m a n , T h e R i e h ■ C h r i s t i a n i n t h e C h u r c h o f t h e E a r l y E m p i r e . C o n t r a ­ d i c t io n s a n d A c c o m o d a t i o n , N e w Y o rk —■ T o ro n to , 1980 (F. S c h ö l l g e n ) , s. 234— 236; R. L o r e n z , A r i u s ju d a i z a n s ? U n t e r s u c h u n g e n z u r d o g m e n ­ g e s c h i c h t l i c h e n E i n o r d n u n g des A r iu s , G ö ttin g e n 1980, V a n d e h o e c k -R u p re c h t (W. A. B i e n e r t), s. 236— 238; É c r its g n o s t iq u e s . C o d e x de B e r li n , w y d . M. T a r d i e u (S o u r c e s G n o s t i q u e s e t M a n i c h é e n n e s 1), P a ris , C e rf, 1984 (H. M. S c h e n k e ) , s. 238— 242; M. M a n g e l , R a b b i n i s c h e L e g e n d e u n d f r ü h p h a r i s ä i s c h e G e s c h ic h t e . S c h i m e o n b. S c h e t a c h u n d die a c h tz ig H e x e n v o n A s c a l o n ( A b h a n d l u n g e n d e r H e i d e l b e r g e r A k a d e m i e d e r W i s s e n s c h a f t e n . P h i l o s o p h i s c h - H i s t o r i s c h e K la s s e ) H e id e lb e rg , W in te r, 1984 (H. G. v o n M u t i u s ) , s. 242; Y. D u v a 1, L o c a s a n c t o r u m A fr i c a e . Le c u l t d e s m a r ­ t y r s e n A f r i q u e d u I V e a u V I I e siècle, 1—2, R o m e, E co le F r a n ç a is e , de R om e, 1982 (W. H . C. F r e n d ) , s. 234—246; C. N a u e r t h, V o m T o t z u m L e b e n . Die c h r i s t l i c h e n T o t e n e r w e c k u n g i n d e r S p ä t a n t i k e n K u n s t , W ie s­ b a d e n , O. H a r r a s o w itz , 1980 (P. v a n . D a e i ) , s. 246—249; M. H e n g e 1, A c h i l l e u s i n J e r u s a l e m . E in e s p ä t a n t i k e M e s s i n g k a n n e m i t A c h i l l e u s D a r ­ s t e l l u n g e n a u s J e r u s a l e m . ( S i t z u n g s b e r i c h t e d e r H e id e lb e r g e r A k a d e m i e der W i s s e n s c h a f t e n . P h il .- h is t. K la s s e ) H e id e lb e rg , W in te r, 1982 (H. M i e 1 s с h),

s. 249— 250; M. E g l о f f , L a p o te r ie copte . Q u a tr e siècle d ’a r t i s a n a t et

d ’é c h a n g e s e n B a s s e - E g y p t e , 1— 2, G en è v e 1977, L ib r a ir e de l’U n iv . G eo rg .,

1977 (E. E t t l i n g e r ) , s. 250— 251.

O s ta tn ie d w ie s tr o n y z a jm u ją in f o r m a c je z F r a n z - J o s e p h - D ö lg e r - I n s tit u t w B onn.

I I . S P R A W O Z D A N IA

S y m p o zju m S e k c ji P a try sty czn ej p rzy K o m isji E p isk op atu ds. N au k i K a to lick iej

B ia ły sto k , 16— 17 w rześn ia 1985 r.

D o ro c z n e S y m p o z ju m S e k c ji P a tr y s ty c z n e j z g ro m a d z iło w W y ższy m A r c y ­ b is k u p im S e m in a r iu m D u c h o w n y m w B ia ły m s to k u o k o ło tr z y d z ie s tu p a t r o - lo g ó w o ra z a rc h e o lo g ó w i h is to r y k ó w s ta ro ż y tn o ś c i z c a łe j P o ls k i. T e m a te m w io d ą c y m s p o tk a n ia b y ło z a g a d n ie n ie e k le z jo lo g ii o ra z z w ią z k ó w p a t r y s t y k i z d z ia ła ln o ś c ią e k u m e n ic z n ą . P o d ję to p r ó b ę u k a z a n ia m o ż liw o śc i w y k o r z y s ta ­ n ia n a u k i O jc ó w K o śc io ła n a p o lu e k u m e n ic z n y m . J a k ie b y ło p o ję c ie K o śc io ­ ła w s ta ro ż y tn o ś c i? J a k w y g lą d a ła p o le m ik a O jc ó w z in n o w ie r c a m i? W j a k i sp o só b te o lo g ia K o śc io ła n ie p o d z ie lo n e g o p ie r w s z y c h w ie k ó w słu ż y p rz e z w y ­ c ię ż a n iu p o d z ia łó w i b u d o w a n iu je d n o ś c i d z is ia j? S p o tk a n ie ro z p o c z ę ło się M szą św . k o n c e le b ro w a n ą p o d p rz e w o d n ic tw e m ks. b p a E d w a r d a K i s i e l a , z h o m ilią k s, doc. d r. F r a n c is z k a D r ą c z - k o w s k i e g o . O b ra d y o tw o rz y ł k s. b p E. K isie l, k tó r y z a p o z n a ł z e b ra n y c h ze s t r u k t u r ą w y z n a n io w ą sw e j d ie c e z ji. P o d ty m w z g lę d e m d ie c e z ja z s ie ­ d z ib ą w B ia ły m s to k u je s t n a jb a r d z ie j e k u m e n ic z n ą d ie c e z ją w P o lsce.

O b ra d y w p ie r w s z y m d n iu m ia ły b o g a ty p ro g r a m . R o z p o c z ę ły się w y k ła ­ d e m k s. doc. d r. h a b . EdwaSrda S t a ń k a p t. K o ś c ió ł — w s p ó l n o t a c z y

s p o łe c zn o ść ? Z a r y s e k l e z j o l o g i i pierwszy ch^ t r z e c h w i e k ó w . P o ję c ia „ w s p ó l­

n o ta ” i „ s p o łe c z n o ść ” są p rz e w o d n ie d la w y r a ż e n ia is to ty K o śc io ła , choć w y r a ż a ją d w ie o d m ie n n e jeg o k o n c e p c je . W ż y c iu i w l i te r a tu r z e tr z e c h p ie r w s z y c h w ie k ó w , j a k w y k a z a ł p re le g e n t, p o d s ta w o w e b y ło p o ję c ie K o ś ­ c io ła ja k o w s p ó ln o ty ( c o m m u n i o ) . O g ro m n e z a s łu g i w o b ro n ie ta k ie g o p o ­ ję c ia K o śc io ła m ie li Ir e n e u s z , O ry g e n e s i C y p ria n . W s p ó ln o tę u m a c n ia ły p rz e ś la d o w a n ia . P o ja w ia ły się je d n a k w y p a c z e n ia id e a łu w s p ó ln o ty , np. u m o n ta n is tó w , ja k i ró ż n e je g o z a g ro ż e n ia , n p . d la a p o lo g e tó w i g n o s ty k ó w w a ż n ie js z a b y ła w ie rn o ś ć d o k tr y n ie n iż w ie rn o ś ć w sp ó ln o c ie . N ie b e z p ie c z n e b y ło w re s z c ie p y ta n ie , p o s ta w io n e w o w y m c z asie, czy m o ż n a b y ć c h rz e ś ­ c ija n in e m n ie n a le ż ą c do w s p ó ln o ty . N a d to w p ie r w s z y c h w ie k a c h p o ja w ia ­ ją się o z n a k i in n e g o p o ję c ia K o śc io ła — ja k o sp o łe c z n o śc i (societas). P r z e ­ ło m e m o k a z a ły się c z a sy K o n s ta n ty n a , k tó r y , s a m z re s z tą n ie n a le ż ą c do w s p ó ln o ty K o śc io ła , tr a k t o w a ł K o śc ió ł ja k o sp o łeczn o ść. S z e ro k a d y s k u s ja po ty m w y k ła d z ie d o w o d z iła , że p ro b le m p o ję c ia i o k r e ś le n ia K o śc io ła b y ł i n a d a l je s t ż y w y z a ró w n o w K o śc ie le k a to lic k im , ja k i w d ia lo g u z in n y m i K o śc io ła m i.

K w e s tią sp o s o b u p r o w a d z e n ia d ia lo g u z a ję ła się m g r K a z im ie r a D e r - k а с z e w s к a w k o m u n ik a c ie P a t r y s t y c z n y i d e a ł a p a t h e s p a t h o s w T r i a d a c h G rz e g o rz a P a la m a s a . D zieło P a la m a s a , n a p is a n e w o b ro n ie h e z y c h a z m u , g ło ­ siło id e a ł b e z n a m ię tn e j n a m ię tn o ś c i, p o tr z e b ę w y c is z e n ia się c z ło w ie k a ja k o w a r u n k u s p o tk a n ia z B o g iem . J e s t to z re s z tą id e a ł, do k tó r e g o z a w sz e z m ie ­ r z a ła k u l t u r a a s c e ty c z n a , a le k tó r y sz c zeg ó ln e m ie js c e z a jm o w a ł u h e z y c h a - stó w . P r e le g e n tk a w s k a z a ła n a ro z b ie ż n o ś c i m ię d z y h e z ÿ c h a s ty c z n y m id e a łe m w y c is z e n ia się a g w a łto w n y m to n e m p o le m ic z n y m n ie k tó r y c h p is m G rz e g o rz a P a la m a s a . W d y s k u s ji (ks. d r S ta n is ła w L o n g o s z, doc. d r J e r z y W o j t ­ c z a k ) w s k a z a n o , że g w a łto w n o ś ć n a le ż a ła do k a n o n u i w rę c z do d o b re g o to n u s ta r o ż y tn e j i p ó ź n ie js z e j p o le m ik i, ta k ż e in n o w ie r c z e j. P o w s z e c h n ie te ż s to s o w a n o w n ie j in w e k ty w ę . K s. d r J a n S e rg iu s z G a j e k w w y k ła d z ie S y n t e z a n e o p a t r y s t y c z n a t e o ­ logii p r a w o s ł a w n e j n a p r z y k ł a d z i e P a w ł a E v d o k i m o w a z w ró c ił u w a g ę n a to , że E v d o k im o w n ie ty lk o c y to w a ł O jcó w K o śc io ła i w y k o r z y s ty w a ł ic h n a u k ę , a le b y ł tw ó rc z y m k o n ty n u a to r e m m y ś li p a tr y s ty c z n e j. G r a n ic a p a tr y s ty k i n a

B IU L E T Y N P A T R Y S T Y C Z N Y ₁₄₁

W sc h o d z ie je s t in n a n iż n a Z a c h o d z ie . N a w e t p is a rz e X czy X IV w ie k u , ja k S y m e o n N o w y T eo lo g czy M ik o ła j K a b a z iła s s ą w y d a w a n i w s e r ii p a tr y s ty c z n e j S o u r c e s C h r é t i e n n e s . O d e jś c ia od lin ii p a tr y s ty c z n e j, ja k p o d ­ k r e ś l ił p r e le g e n t, n ie sp o w o d o w a ła n a W sch o d zie a n i s c h o la s ty k a , a n i n a w e t u p a d e k K o n s ta n ty n o p o la . P a w e ł E v d o k im o w d ą ż ą c w X X w ie k u do sy n te z y m y ś li p a tr y s ty c z n e j i w s p ó łc z e s n e j s to s u je m e to d y O jcó w K o śc io ła i f o r m u ­ łu j e te o lo g ię w ic h d u c h u . S tą d n ie s łu s z n ie jeg o te o lo g ię o k r e ś la się ja k o n e o p a tr y s ty c z n ą , n a jl e p ie j n a z w a ć ją te o lo g ią o c h a r a k t e r z e p a tr y s ty c z n y m .

K s. d r B o g d a n C z ę s z p rz e d s ta w ił Wkł ad, p a t r y s t y k i w dialog e k u m e ­

n i c z n y n a p r z y k ł a d z i e d z i a ła l n o ś c i i n s t y t u t ó w w B a r i i w S a l o n i k a c h . O b a

in s ty tu ty , o c h a r a k te r z e te o lo g ic z n o -e k u m e n ic z n y m , p r a w o s ła w n y w S a lo ­ n ik a c h i k a to lic k i w B a ri, p ro w a d z ą d z ia ła ln o ś ć b a d a w c z ą w y d a w n ic z ą i d y ­ d a k ty c z n ą , m a ją c ą n a c e lu z b liż e n ie o b u s io s tr z a n y c h K o ścio łó w . S z u k a ją p u n k tó w sty c z n y c h n a g ru n c ie m y ś li p a tr y s ty c z n e j. W śró d w ie lu w y d a w n ic tw o b u in s ty t u tó w w a r to o d n o to w a ć o b s z e r n y d w u to m o w y p o d rę c z n ik p a tr o lo g ii c z a só w p r z e d n ic e js k ic h , w y d a n y w S a lo n ik a c h : P. K . C h r i s t o u , H e l l e n i k e

P atro lo g ia , 1976 i 1978, ss. 400 i 1002. W a rto te ż w ie d z ie ć , że w b ib lio te c e

i n s ty t u tu w S a lo n ik a c h z n a jd u j ą się s fo to k o p io w a n e w s z y s tk ie rę k o p is y z G ó ry A tos. D z ia ła ln o ś ć o b u in s ty t u tó w d o w o d zi, że p a tr y s ty k a o d d a je n i e ­ o c e n io n e u s łu g i w d ia lo g u e k u m e n ic z n y m .

P o p o łu d n iu o d b y ło się s p o tk a n ie w y k ła d o w c ó w p a tr o lo g ii i a rc h e o lo g ii, p o św ię c o n e p r o g r a m o w i n a u c z a n ia p a tr o lo g ii. K s. d r B o g d a n C z ę s z z a p o ­ z n a ł z e b r a n y c h z p r o g r a m e m w y k ła d ó w p a tr o lo g ii w P o z n a n iu . K s. doc. d r h a b . W in c e n ty M y s z o r p r z e d s ta w ił p r o b le m a ty k ę w o p ra c o w a n y m p rz e z s ie b ie s k r y p c ie P atrologia. W y b ó r t e k s t ó w ź r ó d ł o w y c h do ć w ic z e ń , t. 1·—2, K a to w ic e 1984. W d y s k u s ji k s. doc. d r E. S t a n i e k z w ró c ił u w a g ę , by w n a u c z a n iu p a tr o lo g ii w s e m in a r ia c h b a r d z ie j u w z g lę d n ia ć s p r a w y d u s z p a ­ s te rs k ie . D r A n d rz e j B o b e r z a c h ę c a ł, b y u w z g lę d n ia ć n ie tyl-ko m y ś l d o g ­ m a ty c z n ą O jc ó w K o śc io ła , lecz ta k ż e ic h n a u k ę e ty c z n ą , sp o łe c z n ą , p o lity c z n ą . D ru g i d z ie ń o b r a d o b e jm o w a ł d w a w y s tą p ie n ia . K s. d r M a r ia n B a l ­ w i e r z w y g ło s ił w y k ła d p t. S t o s u n e k I r e n e u s z a do i n n o w i e r c ó w , s t w i e r d z a ­ ją c w k o n k lu z ji, że u I r e n e u s z a n ie m a p o s ta w y w ro g o śc i, ja k w s k a z y w a łb y t y t u ł je g o d z ie ła A d v e r s u s h a e re s e s. G ł ó w n y m ś r o d k ie m o b ro n y d la I r e n e u ­ sza b y ł p o z y ty w n y w y k ła d n a u k i K o śc io ła . I r e n e u s z c z u ł się b is k u p e m i d u s z ­ p a s te r z e m ta k ż e w o b e c in n o w ie r c ó w , c h c ia ł p o z n a ć ic h m y śl, m o d lił się o ic h n a w ró c e n ie , a p rz e d e w s z y s tk im p r a g n ą ł ic h z b a w ie n ia . C a ła jeg o d z ia ła ln o ś ć in s p ir o w a n a b y ła m iło ś c ią . W d y s k u s ji p o tw ie rd z o n o , że c h a r a k ­ te r y s ty c z n a d la I r e n e u s z a n ie je s t p o s ta w a „ p rz e c iw ” , n ie o d n ie s ie n ie z w y ­ c ię s tw a , ja k n p . w p o s ta w ie T e r tu lia n a , a le ch ęć p o z y s k a n ia in n o w ie r c ó w (ks. doc. d r E. S t a n i e k ) . P o d k re ś lo n o o ry g in a ln y u I r e n e u s z a r y s m i ­ sty c z n y — c z u je o n b ól, że B óg je s t o b r a ż a n y p rz e z ro d z ą c e się h e re z je (d r A. B o b e r ) .

M g r C z e sła w M a z u r w k o m u n ik a c ie A r g u m e n t p a t r y s t y c z n y w p o l e ­

m i c e k a t o l i c k o - p r a w o s ł a w n e j w P olsce o k r e s u O d r o d z e n i a z w ró c ił u w a g ę ,

że w X V I w ., jesz c z e p rz e d u n ią z 1596 r., o b o k p o w s z e c h n ie z n a n e j p o ­ le m ik i k a to lic k o - p r o te s ta n c k ie j is tn i a ła w P o ls c e p o le m ik a m ię d z y K o ś c io ­ łe m k a to lic k im i p ra w o s ła w n y m . W p o le m ic e t e j sz e ro k o b y ł s to s o w a n y a r g u m e n t p a tr y s ty c z n y . W iad o m o , że w p o le m ic e k a to lic k o - p r o te s ta n c k ie j d y s k u to w a n o n a d s a m ą w a ż n o ś c ią a r g u m e n tu p a tr y s ty c z n e g o . P o k o m u n ik a ­ c ie k s. d r S. L o n g o s z i ks. bp. doc. d r h a b . E d w a r d O z o r o w s k i p o d k r e ś lili r o lę i w a ż n o ś ć a r g u m e n tu p a tr y s ty c z n e g o w d z ie ja c h i jeg o p o ­ tr z e b ę w d z is ie js z e j m y śli. N a z a k o ń c z e n ie s y m p o z ju m p rz e d s ta w io n o s p r a w y o r g a n iz a c y jn e S e k c ji P a tr y s ty c z n e j. P o in f o rm o w a n o o t e m a ta c h p r a c m a g is te r s k ic h i lic e n c ja c k ic h z z a k r e s u p a tr o lo g ii o ra z o p la n a c h w y d a w n ic z y c h w n a jb liż s z y m czasie.

S y m p o z ju m , k tó r e m u to w a rz y s z y ła s e r d e c z n a g o śc in n o ść g o s p o d a rz y , s p e łn iło sw ą r o lę . P o za c e n n y m d o ro c z n y m s p o tk a n ie m p a tr o lo g ó w z c a łe j P o ls k i u k a z a ło e k u m e n ic z n e o b licze m y ś li p a tr y s ty c z n e j. P o tw ie r d z e n ie i s z e r o k ie u z a s a d n ie n ie z n a la z ła te z a , że w r a c a ją c do te o lo g ii K o śc io ła n ie - p o d z ie lo n e g o p ie r w s z y c h w ie k ó w b u d u je się s o lid n ą d ro g ę do je d n o ś c i,,w c z a ­ s a c h w sp ó łc z e s n y c h .