Wykład 2

HISTORIA TECHNIKI EPOKA RZYMSKA

753r. p.n.e. – 476r.

RZYM (753r. p.n.e. – 476r.)

–

1229 lat

,

Miasto na siedmiu wzgórzach

–

położone

nad rzeką Tyber, pierwotna nazwa miasta

Lacjum, mieszkańcami byli Latynowie.

Założycielem Rzymu był pierwszy król

Romulus, było to około 753r. p.n.e.

Sztuka starożytnego Rzymu, Wilczyca kapitolińska karmiąca Remusa i Romulusa, 2. ćwierczwiecze

Włochy, mapa

Położenie Rzymu:

Siedem wzgórz na lewym brzegu Tybru,

górujących nad rozlewiskami; kluczowy punkt na solnym szlaku

■

Tablica

poświęcona

Romulusowi i jego

dokonaniom, z

Forum Romanum.

■

Rzymianie

upamiętniali na

tablicach w

miejscach

publicznych

ważne

fakty

z ich dziejów

-zwyczaj istniejący

do dzisiaj na niemal

całym świecie

Rzymianie jako naród żołnierzy (legionów) i prawników -na obszarze swego imperium – podporządkowawszy sobie

cały świat śródziemnomorski – wiek (V, IV, III, I w p.n.e.) Szybko się uczyli i przejmowali zdobycze techniczne, między innymi, Grecji, cywilizacji Bliskiego Wschodu, Egipt jednocześnie rozpowszechniając je na opanowanych

ziemiach:

- południowo-zachodnia połowa Europy, od wybrzeży Oceanu Atlantyckiego

- północne wybrzeże Afryki, od Sahary - północny rejon Morza Czerwonego,

- Azja Mniejsza.

Stali się w ten sposób pionierami rozpowszechniania na

dużą skalę cudzych pomysłów technicznych, w ten sposób

•

Głównym mecenasem sztuki był cesarz, a

wraz z nim patrycjusze -

klasa rządząca.

•

Olbrzymie możliwości finansowe bogatego

cesarstwa pozwalały na zaspokojenie potrzeb

zbytku i przepychu dworu.

•

Sztuka umacniała i gloryfikowała władzę

(pałace, pomniki), służyła religii (świątynie),

ale także zaspokajała potrzeby ogółu

obywateli. Tą drogą cesarz jednał sobie lud i

zostawiał widome świadectwo władzy i

potęgi.

•

Amfiteatry, cyrki, łaźnie, bazyliki służyły

wszystkim, choć nie powstawały na

CZAS - ustalenie

„Kalendarza Juliańskiego” ok. 45 r. p.n.e.

♦ Ziemia potrzebuje roku żeby okrążyć słońce, tj. (12 miesięcy),

♦ Taki podział czasu obowiązuje od 45 r. p.n.e., kiedy to Gajusz Juliusz Cezar, wódz rzymski zreformował

kalendarz dzieląc rok na 12 miesięcy i 365 dni.

♦ Rok trwa 365 dni i 6 godz. Juliusz Cezar obszedł tą trudność wprowadzając co 4 lata rok przestępny

mając o jeden dzień więcej, czyli 366 dni.

Pierwszy

z rzymskich

Żołnierska czerwień Ten pretorianin i ten chorąży przywdzieli paradne kostiumy: czerwień zwycięstwa i czerwień krwi - to czerwień żołnierska.

Legionista rzymski

Przemierzając drogi

cesarstwa, dźwigał

na plecach pełny

ekwipunek

żołnierski.

PRAWO RZYMSKIE; V w p.n.e.

• W tej dziedzinie Rzymianie byli mistrzami, powstał pierwszy rzymski zbiór praw, zwany

Prawem XII tablic (treść wyryta na tablicach

z brązu).

• Spowodowało to, iż na początku w VI w powstał

zbiór wszelkich dotychczas wydanych praw

zwany Kodeksem Justyniana, niektóre z nich są

aktualne po dzień dzisiejszy.

• W zakresie organizacyjno-prawnym częściowo w oparciu o myśl grecką stworzyli zaczątki

państwa nowego europejskiego typu,

obywatelskiego, (senat) wyposażonego w

instytucje chroniące porządek i prawo, które w zmodyfikowanej formie przetrwało do dziś.

UBIORY W RZYMIE

•

Wełna, len, bawełna

... ubiory rzymskie

były robione z

naturalnych tkanin

.

•

Obowiązywały

kolory jaskrawe

-niebieski, fioletowy, żółty, purpurowy,

oliwkowozielony.

•

W Rzymie było znane strophium

-pierwowzór stanika.

Obywatel rzymski

Ten urzędnik

rzymski udający się

na forum przywdział

oprócz

dwóch tunik

nałożonych jedna na

drugą także

togę

ozdobioną

czerwonym

Nie było

w Rzymie

obywatela

bez togi!

Około 5,60 m

długości,

2

m szerokości

togę rzymską

nakłada się za

pomocą wielu

skomplikowanych

ruchów.

Rzymianka ubrana

w stole

•

Kolorowy paseczek

ozdabia dół długiej,

fałdzistej sukni

.

•

Włosy

, przykrywa

szal

.

•

Czy ta kobieta

wychodzi z domu?

Wielkiej damie

Najwybitniejsi architekci Rzymu

•

Imiona najwybitniejszych architektów

zatrudnionych osobiście przez cesarzy,

znamy do dziś.

•

Są to

•

Pomponiusz, architekt Juliusza Cezara,

•

Marek Witruwiusz Polio, nadworny

architekt Augusta,

Urbanistyka

• Spojrzenie na miasto rzymskie mówi o

przemyślanym założeniu całości: regularny plan, ulice przecinające się pod kątem prostym, rynek stanowiący centrum.

• Rzymianie planowali wielkie zespoły miejskie, a szczególnie starannie zabudowę rynku - forum, na którym skupione były najważniejsze budowle.

• Z początku ustawione były dość chaotycznie, w okresie cesarstwa zaczęto stosować

rygorystyczną symetrię układów wielkich brył w przestrzeni.

• Olbrzymie place, okazałe gmachy, piękne wille i

piętrowe kamienice, bazyliki, świątynie, pałace, łaźnie, pomniki, teatry, cyrki.

BETON

III w p.n.e

Pierwszy wynalazek -

poznali wiążące

własności występujących w Italii popiołów

wulkanicznych, wykorzystali je do

wytwarzania naturalnego „romańskiego

cementu”, który stał się podstawowym

składnikiem wynalezionego przez nich

betonu.

Był wodoodporny zmieniał się w skałę,

miał szerokie zastosowanie budowlane,

pod koniec Republiki masowo stosowali

go do budowy domów.

• Rzym był w dziejach pierwszym miastem całkowicie skanalizowanym, występowały

ustępy publiczne, w domach prywatnych były też własne ubikacje, łazienki.

• Budowano na koszt państwa również łaźnie

publiczne, z ciepłą i zimną wodą, (termy) można

z nich było korzystać za darmo, mogły

korzystać z nich w odpowiednich godz. również kobiety. Obok nich znajdowały się także sale

gimnastyczne, boiska do gry w piłkę, biblioteki.

• Wszystkie ważne miasta imperium posiadały wodociągi, do których akweduktami

Fragment Cloaca Maxima,

która osuszała

teren Forum u stóp Palatynu oraz służyła za

główny kolektor ściekowy Rzymu

AKWEDUKTY - 312 w p.n.e.

•

Były wielokrotnie

stosowane przy budowie

dróg

, gdy trzeba było pokonywać

przeszkody terenowe.

•

Ponadto wykorzystano je do

grawitacyjnego doprowadzenia

wody

źródlanej dla Rzymu

– łącznie dla tego

miasta zostało wybudowanych

9

akweduktów

. Niekiedy składały się z kilku

kondygnacji.

•

Tego rodzaju konstrukcje zachowały się

we Włoszech, Francji i w Hiszpanii.

312 p.n.e.

Powstał pierwszy akwedukt w Rzymie

Rekonstrukcja skrzyżowania dwóch akweduktów (Aqua Marcia lub Julia i Claudia) przy Via Latina

Łaźnie - termy

•

Łaźnie - termy - prócz swego oczywistego

przeznaczenia

były miejscem spotkań

towarzyskich.

•

Wielkie budynki

wyposażone w biblioteki,

boiska sportowe, baseny, ogrody stanowiły

ośrodki odpoczynku.

•

Przykładami mogą być termy

Karakalli

i

Dioklecjana

.

•

Ten rodzaj

starożytnych „klubów

" był

urządzany z wielkim przepychem.

•

Zdobiły je różnobarwne marmury, malowidła

ścienne, barwne mozaiki.

Typy budowli rzymskich

• Bardzo różnorodne budownictwo świeckie miało w Rzymie zdecydowaną przewagę nad architekturą religijną.

Gmachy użyteczności publicznej były równie okazałe jak świątynie.

• Domy prywatne, zwłaszcza wille patrycjuszy (Pompeje i

Herkulanum), są pięknymi przykładami połączenia

architektury, wody i zieleni.

• Pomieszczenia mieszkalne zgrupowane są wokół dwóch ośrodków: atrium - rodzaju hallu z sadzawką pośrodku i otworem w dachu nad nią oraz wokół perystylu

-wewnętrznego ogródka otoczonego kolumnowym portykiem.

• Do basenu atrium spływała woda deszczowa.

• Posadzki ozdabiano różnobarwną mozaiką, w

perystylu ustawiano rzeźby - najczęściej kopie mistrzów greckich.

RZYMSKIE DROGI - 312r. p.n.e

• Pierwsza droga rzymska Via Appia (Droga Życia - 312r. p.n.e., Via salaris – najstarsza droga po której

przewożono sól).

• Rzymianie byli pierwszymi wielkimi budowniczymi

prawdziwych dróg, budowali je aż do przesady bardzo solidnie, z takim nastawieniem, żeby nie trzeba ich było

reperować częściej niż raz na stulecie.

• Układali w tym celu kilka warstw kamieni o powierzchni wypukłej, różnej wielkości, spojonych zaprawą

wapienną, betonem lub ołowiem, mających łącznie około metra grubości, na całej szerokości drogi.

• Rzymianie budując drogi, budowali je w każdym terenie

– wytyczali drogi prosto, nie bacząc na przeszkody

terenowe. Stosowali już tunele drogowe, drogi górowały

nad okolicą – budowane były na nasypie.(drogi strategiczne)

• Niekiedy obok budowano ścieżki dla pieszych i zwierząt, ustawiano również kamienie ułatwiające wsiadanie na konia lub wóz. Większość dróg i

mostów budowało wojsko.

• Drogi były patrolowane na polecenie rzymskich władz – w celu zabezpieczenia bezpieczeństwa podróżnych

• Był to właściwie leżący na ziemi, częściowo w nią zagłębiony gruby mur.

• Wiele z tych dróg po upływie 2 tys lat zachowało się w dobrym stanie do dnia dzisiejszego.

• Podczas drugiej wojny światowej wytrzymały

przejazd setek czołgów – a przecież przeznaczone były między innymi dla przerzutu wojsk rzymskich, piechoty i rydwanów

• Pozostało do dnia dzisiejszego również stwierdzenie, iż – WSZYSTKIE DROGI PROWADZĄ DO RZYMU.

• Tak było istotnie, dlatego, że wytyczone szlaki drogowe jak utkana pajęczyna biegły do Rzymu, gdziekolwiek biegła droga rzymska znakiem

rozpoznawczym były wbudowane kamienie milowe w kształcie walców na podstawie których można było odczytać odległość OD stolicy. lub głównego miasta.

• Nazwa milowy pochodzi od łacińskiego słowa mille (tysiąc). Jedna mila to tysiąc kroków –

1480m, jeden krok rzymski wynosił 1,48m

(oznaczało, że krok rzymski wynosił faktycznie parę kroków)

• Tak zaprojektowany system dróg zapewniał dostarczanie dla setek mieszkańców Rzymu (ponad 1mln.), żywności, w tym i różnych

towarów: soli, wina, wełny, skóry, szkła, drewna,

marmuru, papirusu, zboża, bursztynu z Bałtyku, (szlak bursztynowy, przebiegający m.in. przez

Polskę), itp

• Stąd powstało ważne centrum handlowe Rzymu

-Forum Romanum (rynek, dawna dolina bagienna)

• Łącznie zostało wybudowanych dróg murowanych około 80 tys km, (100 lat gwarancji)

• natomiast dróg słabiej utwardzonych drugiej kategorii było ponad

•

Sieć drogowa stanowiła coś w rodzaju

układu krwionośnego

ogromnego państwa.

Zapewniała jego prawidłowe

funkcjonowanie. Kursowali po nich kurierzy

,

rozwożąc polecenia i rozkazy,

powstała

pierwsza poczta państwowa.

•

Przy drogach budowano sieć zajazdów,

stacji przydrożnych z pełnym

zabezpieczeniem socjalnym -

gospody

•

Przerzucano nimi również szybko i

sprawnie

legiony z jednego krańca imperium na drugi

.

MOSTY KAMIENNE

•

Siec prostych dróg spowodowała budowę

przez rzeki - setek

kamiennych mostów

łukowych (dużych i małych

) na kamiennych

filarach, niektóre zachowały się do dnia

dzisiejszego.

•

Rzymianie w ten sposób stali się

światowymi pionierami mostownictwa

-mimo, że

łuk kamienny był wynalazkiem

Starożytnego Wschodu, w tym

Druty żelazne wzmacniające

Rzym, most na Tybrze

Określony system filarów

Rzymski most nad górnym Eufratem

Most kamienny jednołukowy

Tudzież łuk nie powinien być zbudowany z pojedynczej

warstwy kamienia, ale mieć grubość wynoszącą co najmniej dziesiątą część swej rozpiętości; sama zaś rozpiętość łuku nie

powinna być dłuższa niż sześciokrotna grubość filara, ani krótsza od czterokrotnej jego grubości.

Profilowany kamień wsparty

na łuku (system klina)

MOSTY DREWNIANE PRZEPRAWOWE

DLA WOJSKA

(100-40r.p.n.e.)

♦

Wykonane były z

belek

drewnianych

ułożonych na

palach

wbitych w dno rzeki

.

♦

Po wykorzystaniu takie konstrukcje

Armie rzymskie przechodziły

po mostach

drewnianych

zbudowanych przez saperów

♦

Armie rzymskie

nie forsowały rzek za

pomocą brodów, tratew czy pływaków z

nadmuchanych bukłaków,

ale przechodziły

po mostach (

suchą nogą) zbudowanych

przez saperów

♦

Cezar przerzucił jeden taki most

,

zapewne pontonowy

, przez Saonę, drugi

zaś przez Ren w pobliżu Koblencji.

♦

Ten ostatni most, mający około

300 m

Przekrój poprzeczny mostu Gajusza Juliusza

Cezara (100-40r.p.n.e.) przez Ren mający około 300 m długości, zbudowano go w dziesięć dni.

Przekrój poprzeczny mostu Gajusza Juliusza Cezara (100-40r.p.n.e.) przez Ren

dwa pale

półtorastopowe

średnica ok.45cm

w odstępie 60cm

dwustopowe belki, (szer.

2x30cm, dł. ok.11-12m most pokryty podłużnicami i kratownicami. zastrzały w dół rzeki pochyło DOWIĄZANE zastrzały w górę rzeki pochyło dowiązane złącza

Według swego własnego opisu zgodnie z celem most tak zbudował:

♦ Dwa pale półtorastopowe w dolnych końcach nieco zaostrzone, o

długości dostosowanej do głębokości rzeki, wiązał ze sobą w odstępie dwóch stóp (stopa - 29,6 cm), (ok. 60cm).

♦ Te, machinami wpuściwszy, w rzece ustawiał i wbijał babami nie jak bierwiona skierowane do pionu, lecz pochyło, jak ostrza, aby według przyrodzenia rzeki pochylały się.

♦ Naprzeciw nich, podobnie dwa w ten sam sposób złączone w

odstępie stóp czterdziestu (1184cm, ok.11-12m) ku dolnej części

(w dół rzeki) skierowane przeciw sile i prądowi rzeki postawił.

♦ Nałożywszy na te i inne dwustopowe belki, (ok. 2x30cm).

wymiaru odstępu między palami, połączył ich końce dwoma złączami. Gdy je rozłączył i w przeciwną stronę wygiął, tak wielka

była wytrzymałość budowy i taka właściwość rzeczy, że im więcej siła wody napierała, tym lepiej wiązanie trzymało.

♦ Tego dokonawszy, narzutem wzmocnił i podłużnicami i kratownicami pokrył.

♦ I w pewnym odstępie zastrzały w dół rzeki pochyło dowiązał, które wsparte o pachołki i złączone z całą budowlą, przejmowały siłę rzeki.

♦ A inne takie same powyżej mostu w mniejszym odstępie, aby w razie gdyby barbarzyńcy puścili pnie drzew lub statki w celu zniszczenia budowli, jej obrońcy zmniejszyli siłę tych rzeczy, aby mostu nie

BUDOWA FORTYFIKACJI I MACHIN WOJENNYCH

• Swoją hegemonię zdobyli głównie poprzez

doskonałą organizację, dzięki surowej dyscyplinie

i bojowemu duchowi swej armii.

• Przykład – każde zatrzymanie się na postój armii

był realizowany w oparciu o budowę zawsze

takiego samego regulaminowego czworokątnego

obozu warownego, otoczonego wałami obronnymi

– była to typowa cecha rzymska wymagająca wielu robót ziemnych, prowadziły do niego z czterech

stron ochraniane bramy, wewnątrz wytyczone były ulice do przemieszczania się wojska, jednostki

miały stałe miejsca biwakowania.

• Budowali też machiny oblężnicze, wieże,

konstruowali katapulty wyrzucające 50 kg głazy na odległość 400m

Kula kamienna o wadze do 50kg wyrzucana na odległość do 400m

Pochylnia

pozwalająca miotać pociski pod różnym kątem - pion, poziom (pierwsza katiusza)

Ok. 150 p.n.e.

W imperium rzymskim

zaczyna funkcjonować

sieć telegrafu dymnego

o zasięgu 3000 mil

rzymskich.

Wieże obsługiwane są

bez przerwy przez

zmieniające się załogi.

CENTRALNE OGRZEWANIE - 80 r. p.n.e.

• Drugim rzymskim wynalazkiem było centralne ogrzewanie budynków, na jego pomysł wpadł

kupiec z Neapolu, Gaju Sergiusz ORATA hodujący

ryby w wybudowanych z podpór z cegły

podgrzewanych basenach, ogrzewanych gorącym powietrzem z rozpalonego w pobliżu ognia.

• To przedsięwzięcie naprowadziło go na pomysł ogrzewania w podobny sposób mieszkań.

• Kupował wille od patrycjuszy zakładał w nich

przewody centralnego ogrzewania biegnące pod podłogą i odsprzedawał z zyskiem.

• W ciągu 1,5 wieku system ogrzewania

Rok 80 p.n.e.

W Rzymie instalowane

są

pierwsze ogrzewania

podłogowe

.

Pod ogrzewanym

pokojem (pod stropem)

znajduje się pusta

przestrzeń o wysokości

80-100 cm.

BUDOWLE STAROŻYTNEGO RZYMU

(V

I – II w

•

I w powstało Koloseum, amfiteatr

posiadające bardzo dobre własności

akustyczne.

•

II w wybudowano Panteon – świątynia

wszystkich bogów, gdzie wznosiła się

duża kopuła wykonana z kamienia.

•

powstał tor wyścigowy dla rydwanów

z trybunami na

250 tys. miejsc

.

Segesta, świątynia dorycka, koniec

V w. p.n.e., Włochy

Włochy, Pompeje, Forum, II w. p.n.e., na drugim planie Wezuwiusz

Włochy, Pompeje, malarstwo

Włochy,

Pompeje,

piekarnia

miejska

,

Koloseum

72-80r.

■

Rzymianie

lubowali się w walkach

gladiatorów, w walkach pomiędzy ludźmi i

dzikimi zwierzętami.

■

Aby zaspokoić tę pasję, budowali amfiteatry

-

rozległe budowle z ławkami dla widzów.

■

W

l w. n.e

. w Rzymie, stolicy imperium,

powstał amfiteatr najbardziej okazały ze

wszystkich:

Koloseum, wysokości 48,5 m,

mogło pomieścić, jak się szacuje,

od 50 000

do 80 000 widzów.

■

Gigantyczne płótno, velum

,

chroniło

widzów od słońca

72-80r.

Powstaje

Koloseum

(

Teatr

Flawiuszów

).

Przy budowie

Koloseum po raz

pierwszy

zastosowano

sklepienie

krzyżowe

.

Rekonstrukcja centrum Rzymu; na pierwszym planie Koloseum

■ Budowę amfiteatru rozpoczął cesarz Wespazjan by zatrzeć wspomnienia po Neronie. ■ Powstał on w miejscu sztucznego jeziora należącego do rezydencji Nerona.. ■ Z zewnątrz trzy poziomy arkad wznoszą się w klasycznym stylu - najpierw kolumny jońskie, - wyżej doryckie, - a na szczycie korynckie.

Amfiteatry

•

Przeznaczone były do oglądania walk

gladiatorów i dzikich zwierząt.

•

Miały

formę kilkupiętrowych kolistych

budynków.

•

Pod areną mieściły się pomieszczenia dla

dzikich zwierząt i urządzenia kanalizacyjne.

•

Zachowany do dziś amfiteatr Flawiuszów,

Koloseum,

mieścił 45 tyś. widzów

i był

budowlą złożoną

z trzech pięter

-każde z

kolumnadą w innym porządku

■ Odbywały się tu również, naumachie (widowiska przedstawiające bitwy morskie) oraz polowania na dzikie zwierzęta. ■ W Koloseum mordowano również chrześcijan, co upamiętnia stojący obecnie wewnątrz budowli krzyż.

Kopuła

Panteonu

wykonana

z kamienia.

Ok. 88r.

Obróbka metali - następny krok do przodu

Rzymskie gwoździe znalezione na terenie dawnych rzymskich osiedli w Londynie i Szkocji

Rzymska sztuka,

cesarz

Klaudiusz, I w.

Muzeum

106 r.

Na zlecenie cesarza

rzymskiego Trajana

Gajusz Juliusz Lacer

buduje wysoki

na 53 m

i długi na 194 m

most nad Tagiem

(granica dzisiejszej

Hiszpanii

i Portugalii).

Filary o różnej wysokości

KOŁO WODNE - IV w

◼

Rzymianie upowszechnili na dużą skalę

koło wodne, które na początku

I w p.n.e.

wynaleziono w Azji Mniejszej w KABIRZE

,

podstawowy silnik produkcyjny na 2 tys.

lat.

◼

W imperium stosowano je

do mielenia

ziarna na mąkę

, budowano niekiedy całe

baterie młynów

wodnych, składały się one

z 16 kół wodnych.

◼

W

IV w

napęd wodny

został zastosowany

w Galii (obecna Francja) do

cięcia

300r.

Woda jako źródło energii

W Imperium

Rzymskim zastępuje

się siłę mięśni

energią wody, jako

napędu

w warsztatach

rzemieślniczych

IV wiek

Upowszechnienie koła wodnego (nasiębiernego)

przez Rzymian

ROZWÓJ TURYSTYKI, NAUKA JĘZYKA

GRECKIEGO, UCZĘSZCZANIE DO SZKÓŁY GRECKIEJ W ATENACH,

Upadek zachodniego cesarstwa rzymskiego 476r. – przyczyny

• stagnacja rzymskiej nauki i techniki,

• barbarzyńcy szybko ucząc się od Rzymian

zaczęli ich wyprzedzać na polu wynalazczości, • walki wewnętrzne,

• upadek moralny,

• słaba władza państwa,

• ekspansja na zachód koczowniczych ludów Azji – np. Gotów

Szczególne wyrazy podziękowania dla dr Marka Rybakowskiego za wkład w przygotowaniu materiału.

Literatura

◼ Atlas historyczny od starożytności do współczesności, Gimnazjum, Warszawa 2001.

◼ Ilustrowana historia świata, tom 5, Wyd. Hachette, Warszawa 2005

◼ Kronika techniki. Warszawa 1992.

◼ Multimedialna encyklopedia powszechna – 2003;

◼ Multimedialna encyklopedia historii, Dzieje cywilizacji,

2002.

◼ Czertwertyńska G., Merta T., Pacewicz A., Bliźniak M., A to

Historia część pierwsza i druga. Podręcznik klasa V szkoły

podstawowej, Warszawa 2000/2001.

◼ Furmanek W., Zrozumieć technikę, 1998.

◼ Musiał D., Polacka K., Roszak St., Historia. Podręcznik kl. I Gimnazjum Gdańsk 1999.

◼ Orłowski B., Technika. Wrocław, Warszawa, Kraków 1999;

◼ Osińska B., Sztuka i czas od prehistorii do rokoka. WSiP

Warszawa 2004.

◼ Sprague De Camp., Wielcy i mali twórcy cywilizacji. Tłumaczył., B. Orłowski, Warszawa 1996.