Nieodkryty potencjał polskiej myśli strategicznej

Biuletyn PTE nr 3/2010 25

Wprowadzenie

Trudności prognozowania i racjonalnego kształto-wania przyszłości to jeden z węzłów gordyjskich współ-czesności. O tym, jak złożona jest to kwestia przekonu-je m.in. debata nt. „Co ekonomiści myślą o przyszło-ści”2_{. Pod wpływem bezprecedensowej dynamiki}

po-stępu technologicznego i innowacji technicznych, eko-nomicznych, w tym finansowych i społecznych oraz politycznych gospodarka światowa staje się coraz mniej stabilna, coraz bardziej „przemieszczalna”, a ko-lejne fale innowacji prowadzą nie tylko do pożądanej „kreatywnej rekonstrukcji” czy destrukcji twórczej, lecz także destrukcji przynoszącej nieodwracalne bądź trudno odwracalne, dalekosiężne skutki społeczne, go-spodarcze, ekologiczne i przestrzenne, radykalnie zmieniające sytuację i warunki bytowania ludzi, przed-siębiorstw, instytucji i krajów. Burzliwość przemian wskazuje na konieczność pogłębionej refleksji na temat kreatywności i destrukcji w gospodarce. Jest to istotne, tym bardziej że mimo rozmaitych podejmowanych w skali globalnej przedsięwzięć ukierunkowanych na łagodzenie dysproporcji i wynaturzeń w gospodarce, dotychczas żaden kraj nie może poszczycić się w peł-ni satysfakcjonującymi i trwałymi rozwiązapeł-niami tych problemów3_.

Na ekonomistach spoczywa niezbywalny obowią-zek dbałości o przyszłość. Podkreśla to przedstawiciel szkoły austriackiej, Henry Hazlitt. „Sztuka ekonomii po-lega na tym, by spoglądać nie tylko na bezpośrednie, ale i na odległe skutki danego działania czy programu; by śledzić nie tylko konsekwencje, jakie dany program ma dla jednej grupy, ale jakie przynosi wszystkim”4_.

Jednak-że w naukach społecznych, a do nich należy ekonomia – nigdy nie ma pewności. „Nawet najwybitniejsi eks-perci nie uwolnią nas od niepewności /.../ Nie da się stworzyć sensownej ekonomii abstrahującej od nie-przewidywalności ludzkich reakcji na sygnały, informa-cje, polecenia, bodźce”5_.

Antoni Kukliński, nawiązując do funkcjonującej w li-teraturze światowej koncepcji invented tradition – wy-nalezionej tradycji, per analogiam proponuje koncepcję – invented future – wynalezionej przyszłości. Podkreśla,

że „wynaleziona przyszłość regionu roku 2020 lub 2050 nie jest zadaniem tak szaleńczym, jakby to się mogło prima facie wydawać. Przyszłość wynaleziona to przyszłość, w której pojawiają się nowe struktury i nowe siły napędowe procesów rozwojowych, które są trudno wyobrażalne lub niewyobrażalne hinc et nunc”6_.

Trudno nie zgodzić się z taką tezą, tym bardziej że inspiruje ona do poszukiwania i identyfikowania owych „nowych sił”. W szerokim rozumieniu do takich sił z pewnością można zaliczyć intelektualny potencjał młodzieży. Wskazuje na to Antoni Kukliński w książce pt .„Młodzież przedmaturalna jako nieodkryty poten-cjał polskiej myśli strategicznej”.

W tym niezwykle potrzebnym, nowatorskim, w pełni oryginalnym i jedynym w swoim rodzaju dziele przed-stawione są wyniki badań młodzieży w kontekście kultu-ry myślenia strategicznego i kreatywnego futukultu-ryzmu spo-łecznego. Waga tych badań wynika m.in. stąd, że:

! dotyczą one nadzwyczajnie ważnego, lecz zarazem niesły-chanie zaniedbanego i wciąż niedocenianego zagadnie-nia, jakim jest myślenie strategiczne. W Polsce, ale i w Eu-ropie, doszło bowiem do niezwykle groźnej sytuacji – za-niku kultury myślenia strategicznego, co ma wysoce nieko-rzystny wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy w skali krajowej i globalnej;

! ukierunkowane są na uruchamianie i racjonalne wykorzy-stywanie mechanizmów futuryzmu społecznego; ! ukierunkowane są na pobudzanie polskiej młodzieży do

kreatywnego myślenia strategicznego oraz na analizę i spo-soby optymalnego wykorzystania takiego potencjału inte-lektualnego i włączania go w proces rozwoju futuryzmu społecznego;

! charakteryzują się metodyką mającą podłoże w głębokiej wiedzy, doświadczeniu, pasji i przekonaniach autorów oraz wierze, iż w ten sposób można dotrzeć do serc i umys-łów młodzieży, ukierunkowując je na niezwykle ważny i szlachetny cel – strategicznego kreowania przyszłości kraju; ! nie ograniczają się do analiz w stylu „mędrca szkiełko i oko”, przepojone są bowiem humanizmem i troską o lo-sy ludzi, Polski, Europy i świata;

! są wspólnym dorobkiem humanistów, naukowców z dzie-dziny nauk społecznych, nauczycieli, badaczy, ale także, co ma specjalne znaczenie, młodzieży przedmaturalnej, objętej badaniami;

! stanowią cenne źródło inspiracji do myślenia o przyszłości;

Nieodkryty potencjał polskiej myśli

strategicznej

Elżbieta Mączyńska

Refleksje na tle książki Antoniego Kuklińskiego (red. nauk.) pt. ,,Młodzież

przedmaturalna jako nieodkryty potencjał polskiej myśli strategicznej.’’

1

26 Biuletyn PTE nr 3/2010

Polska – problemy i nadzieje

! stanowić mogą oryginalne, nowatorskie metodologiczne podłoże rozwoju i pogłębiania badań ukierunkowanych na kwestie strategiczne.

Hipotezy badawcze

i struktura pracy

Przesłanką do podjęcia badań była konstatacja, że „w strukturach myślenia polskiego społeczeństwa wy-stępuje dramatyczny deficyt przyszłościowej myśli stra-tegicznej” i sformułowana w związku z tym teza, że „ważnym ogniwem przezwyciężania tego deficytu jest próba zaszczepienia myśli strategicznej w umysłach młodzieży przedmaturalnej”.

Koresponduje to z tofflerowską koncepcją futuryz-mu społecznego. W warunkach wszechogarniającej niepewności i niebywałej dynamiki przemian może on stanowić barierę destrukcyjnych następstw „szoku przyszłości”. Futuryzm społeczny bowiem to angażo-wanie szerokich kręgów społecznych oraz wszystkich szczebli władzy i rządzenia w prace strategiczne. Wy-maga to m.in. instytucjonalnej obudowy i odbudowy prognozowania.

Wskazuje to zarazem na znaczenie rozwoju ośrod-ków prognozowania w skali globalnej i swego rodzaju globalnej geografii prognoz. Wciąż, niestety, aktualna jest teza A. Tofflera, że obecnie wszyscy czują się od-cięci od możliwości wpływu na kierunki i tempo zmian. Toffler wskazuje na potrzebę dysponowania „czułym systemem wskaźników” stopnia realizacji ce-lów społecznych i kulturowych, zintegrowanych ze wskaźnikami ekonomicznymi, co sprzyjałoby humani-zacji prognozowania7_{. Rekomenduje tworzenie na}

różnych szczeblach „ośrodków imaginacyjnych”, ukie-runkowanych na interdyscyplinarne „uaktywnianie mózgów”. Uznaje, że byłoby to źródłem pomysłów, idei, „o których technokratom się nie śniło”8_.

Podkreś-la, że sztuka futurologii pokazuje, co jest możliwe, prawdopodobne, a polityka futurologii, co pożądane. „Racje przemawiające za badaniem prawdopodob-nych wariantów przyszłości są nieodparte. Usiłowania przewidywania przyszłości w sposób nieunikniony zmieniają ją, choć nikt nie może jej znać /…/ Mimo to czas obalić raz na zawsze popularny mit, że przyszłość jest nierozpoznawalna. Ogólne wyobrażenie o tym, co może nastąpić, jest lepsze niż żadne /…/ Jeśli błędne – to i tak korzystne”9_{. Alvin Toffler, wskazując na}

po-trzebę rozwoju społecznej sieci konsultantów przy-szłości podkreśla, że to, co naiwne w epoce przemys-łowej, nie jest naiwne współcześnie. Społeczny futu-ryzm stanowić może remedium na wąskoczny technokratyzm i krótkowzroczność ekonomi-czną, tym bardziej że postęp i dynamika zmian dez-aktualizują tradycyjne cele przedsiębiorstw i innych instytucji.

Prowadzone pod kierunkiem profesora Antoniego Kuklińskiego badania koncentrują się wokół m.in. 6 następujących pytań, którym podporządkowane są tre-ści i struktura książki:

1. Czy polska młodzież powinna myśleć o przyszłości kraju i stawiać pytania:

! Polsko – dokąd idziesz? ! Polsko – przed kim idziesz? ! Polsko – za kim idziesz?

2. Jak można oceniać transformację Polski w latach 1990–2010?

3. Czy możliwy jest skok w rozwoju cywilizacyjnym Polski w latach 2010–2030?

4. Czy Polska będzie twórczym członkiem Unii Europejskiej XXI wieku, pomnażającym siłę UE i siłę własnego kraju? 5. Czy Polska znajdzie swoją rolę w wielocywilizacyjnym

świecie XXI wieku?

6. Czy możliwa jest integracja historycznej i przyszłościowej tożsamości Polski w sercach i umysłach młodzieży? W celu weryfikacji sformułowanych w rozprawie hipotez zastosowane zostały zróżnicowane metody badań, z uwzglę-dnieniem integracji:

! wyników studiów i badań teoretycznych oraz innych badań empirycznych, przedstawianych w literaturze przedmiotu; ! analiz empirycznych, w tym badań ankietowych,

prowa-dzonych wśród młodzieży klas przedmaturalnych; ! analiz danych krajowych i zagranicznych, dotyczących

kwestii strategicznych.

Badania były zatem wielowarstwowe, z zachowaniem na-leżytych proporcji między analizami teoretycznymi i empiry-cznymi.

Książka jest ukierunkowana nie tylko na inspirowa-nie młodzieży do kreowania myśli strategicznej, ale i e-dukowanie w tym kierunku. Zasadność takich działań potwierdza wiele badań, w tym, m.in. prowadzonych przez noblistę Jamesa Heckmana (który wspólnie z Da-nielem McFaddenem otrzymał w 2000 r. Nagrodę Nobla za prace w dziedzinie mikroekonometrii, wyko-rzystywanej do analizy zachowań indywidualnych). Symptomatyczna jest odpowiedź Heckmana na pyta-nie, co by zrobił, gdyby miał miliard euro na poprawę niemieckiego systemu oświaty: „To jest do zrobienia także za zero euro!”. Chodzi mi o coś, co ekonomiści nazywają alokacją. Musimy wydawać środki tak, aby przynosiły jak najlepsze wyniki ekonomiczne. Zna-cznie mniej inwestowałbym w programy kwalifikacyj-ne dla bezrobotnych, bo to często marnotrawstwo publicznych pieniędzy. Wszystko, co dałoby się na tym zaoszczędzić, musiałoby zostać przeznaczone na pro-gramy, w ramach których dzieciom w gorszej sytuacji życiowej można by jak najwcześniej pomóc”10_.

Wyniki badań

Kierowane przez profesora Antoniego Kuklińskiego badania dostarczyły pozytywnej odpowiedzi na klu-czowe pytania:

Biuletyn PTE nr 3/2010 27

! „Czy warto podjąć trud odkrywania potencjału myśli stra-tegicznej w umysłach młodzieży przedmaturalnej?, ! Czy pytania typu Polonia Quo Vadis znajdują rezonans

w sercach i umysłach tej młodzieży?”.

Tym samym badania potwierdziły potencjał polskiej myśli strategicznej młodzieży przedmaturalnej i konie-czność działań ukierunkowanych na intensyfikację wy-korzystania tego potencjału.

Cechą charakterystyczną omawianego dzieła jest prezentowanie zagadnień strategicznych w całej ich złożoności, z uwzględnieniem tez publikowanych w li-teraturze przedmiotu (krajowej i zagranicznej – jej wy-kaz zawarto w opracowaniu) i głównych dokonań w tym zakresie. Godna podkreślenia jest trudna, złożo-na i interdyscyplizłożo-narzłożo-na materia badań. Autorzy, pre-zentując zróżnicowane poglądy i opinie na badany te-mat, weryfikują je na podstawie badań empirycznych. Przesądza to o nowatorstwie i oryginalności wywodów. Uzyskane wyniki badań z pewnością można odnieść nie tylko do badanych grup. Zarazem ograniczenie za-kresu badań do dwóch regionów wymaga ostrożności w uogólnianiu wyników badań. Wskazuje to tym sa-mym na zasadność i konieczność rozwijania badań i poszerzania ich zakresu.

W pracy przedstawiono odpowiedzi na stawiane w ramach badań pytania, ale jednocześnie prowokuje to do formułowania kolejnych, co zresztą stanowi istot-ny, inspirujący walor badawczy.

Praca ma charakter interdyscyplinarny, nawiązuje nie tylko do dorobku ekonomii i socjologii, ale także innych dyscyplin, jak np. psychologia, etyka, filozofia, pedagogika czy religioznawstwo. Autorom udało się umiejętnie zintegrować różne wątki badawcze oraz w znacznej mierze zsyntetyzować wyniki badań an-kietowych.

Rekomendacje i dalsze badania

Książka dotyczy absolutnie nowej, zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej, problematyki ba-dawczej. Łączy walory teoretyczne i praktyczne. O o-ryginalności przesądza także cechująca to dzieło atrak-cyjna, wolna od pseudonaukowości stylistyka. Jak za-strzegają autorzy, badania mają charakter eksperymen-talny, pilotażowy. Książka dowodzi, że eksperyment się powiódł, co zarazem uzasadnia rekomendację roz-woju i pogłębiania tego typu badań. Barier ogranicza-jących rozwój tego typu badań jest, niestety, wiele. Je-dną z nich jest bariera finansowa. Podjęcie badań pilo-tażowych było możliwe dzięki finansowemu wsparciu NBP. Z pewnością są to środki dobrze zainwestowane. Jednakże na tle oryginalnej metodyki badań pewien niedosyt powstaje w związku z ograniczonym ich za-kresem podmiotowym i czasowym. Badania empiry-czne – ze względu na wyznaczone ramy czasowe, ale

przede wszystkim finansowe, z konieczności ograni-czone zostały do dwóch regionów (Rzeszów i Pru-szków). Mają przy tym wymiar statyczny, a nie dynami-czny. Wyniki badań ankietowych uczniów wskazują na znaczne różnice poglądów na temat strategii rozwo-jowej kraju, roli państwa, możliwych kierunków dzia-łań strategicznych i in. Prowadzi to do wniosku o zasa-dności, a nawet wręcz konieczności poszerzania zakre-su badań i ich realizacji także w ujęciu dynamicznym, z uwzględnieniem dokonujących się przemian w dejściu do myślenia strategicznego. Celowe byłoby po-nadto szersze upowszechnianie wyników badań pre-zentowanych w książce. Ze względu na dominację w badaniach wątków społeczno-ekonomicznych bar-dzo zasadne byłoby, aby książka dotarła przynajmniej do nauczycieli i szkół uczestniczących w Olimpiadzie Wiedzy Ekonomicznej (OWE). W przedsięwzięciu tym uczestniczy kilkaset szkół i kilkanaście tysięcy uczniów. Wiązałoby się to jednak z koniecznością zwiększenia nakładu książki, co z pełnym przekonaniem rekomen-duję. Zasadne byłoby przy tym skierowanie przygoto-wanej w ramach projektu ankiety także do uczestni-ków OWE. Ponadto, wielce użyteczne byłoby – moim zdaniem – dalsze rozwinięcie badań, m.in. poprzez ich ukierunkowanie na młodzież akademicką.

Lekturę książki można zarekomendować nie tylko pedagogom, ale i wszystkim tym, którym na sercu leży przyszłość Polski i świata. Z pewnością też książka za-interesuje szersze kręgi młodzieży.

Elżbieta Mączyńska

1 A. Kukliński (red. nauk). Młodzież przedmaturalna jako nieodkryty potencjał

polskiej myśli strategicznej, Wydawnictwo Rewasz, Pruszków, 2010.

2 Praca zbiorowa pod red. J. Kleera, E. Mączyńskiej, A. Wierzbickiego: Co

ekonomiści myślą o przyszłości, Warszawa, PTE, 2009, s. 72–98.

3 E. Mączyńska, Czynniki kreatywności i destrukcji w gospodarce przełomu, w: Rozwój – godność człowieka – gospodarowanie – poszanowanie przyrody – praca zbiorowa pod red. Barbary Piontek, PWE 2007 s. 297–320. 4 H. Hazlitt, Ekonomia w jednej lekcji, Wydawnictwo Znak-Signum, Kraków 1993, s. 17.

5 Ekonomia niepewności. Z Romanem Frydmanem o tym, dlaczego ekonomi-ści wciąż się mylą, rozmawia Jacek Żakowski, ,,Polityka’’. Niezbędnik

Inteligen-ta. Wydanie 14 – nr 10 (2644) z 08.03.2008, s. 3.

6 A. Kukliński, Problematyka Przyszłości Regionów. Piętnaście komentarzy. W poszukiwaniu nowego paradygmatu, http://www.mrr.gov.pl/Aktualnos- ci/Polityka%20regionalna/Documents/1561d8db763b4367a323cca6-8d4cc62dProblematyka.pdf

7 A. Toffler, Szok Przyszłości, Wyd. Zysk i S-ka , 2000, s. 448.

8 jw. s. 455, Ośrodki futurologiczne występują w wielu przedsiębiorstwach i krajach. Horyzont czasowy prac sięga nawet 50 lat. A. Toffler wskazuje na potrzebę tworzenia futurologicznego „magazynu myśli na wzór metody delfi-cewkiej” i poszerzenie koncepcję możliwych wersji przeszłości, potrzebę wie-lorakich wizji, marzeń – obrazów potencjalnego jutra. „Producent szkła poszu-kuje autora powieści fantastyczno-naukowych, aby wyimaginował mu możli-we formy działalności korporacji w przyszłości. Przedsiębiorstwa zwracają się do tych „bujających w obłokach” i „niebieskich ptaków” nie tyle w celu uzys-kania naukowych prognoz na temat tego, co prawdopodobne, ile daleko wy-biegających myślą spekulacji dotyczących tego, co możliwe.

9 jw.

10 Wędka dla nieletnich. Przedszkole szkołą życia (rozm. Felix Berth z prof. J. Heckmanem), ,,Tygodnik Forum’’, nr 18/2008 .