Globalizacja. Migotanie znaczeń

63

Roman Leppert

GLOBALIZACJA.

MIGOTANIE ZNACZEŃ

„G lob alizm to narastająca ilo ść danych i coraz bardziej z ło ż o n y ob raz św iata, p e łe n sp rzeczn o ści, kontrastów i absurdów , obraz, k tó reg o z m ie n n o ść i zaw ikłania kw estion u ją w szelk ą reflek sję u o g ó ln ia ją cą .” Ryszard K apuściński

1. W stęp

W przedstaw ionych rozw ażaniach naw iązuję do pom ysłu Z. M elosika i T. S zkudlarka (1998, s. 17). Pisząc o sposobie upraw iania nauk społecz­ nych u schyłku now oczesności zauw ażają oni, że „Pozostaje też fascynują­ ce (i zu p ełn ie am ato rsk ie, we wszystkich znaczeniach tego słowa) zadanie

opisania św iata, w którym przychodzi nam z dnia na dzień żyć. Świat ten

je s t bow iem niezwykle tru d n y do uchwycenia, migotliwy, ulotny. O kresy jego zm ian są krótsze niż czas trw ania b adań prow adzonych w edług kla­ sycznych p ro c e d u r m etodologicznych. Świat staje się p oprzez zm ianę, świat je st zm ianą. Pow racam y znowu do sytuacji, w której opisywanie świa­ ta k o n k retn e g o , idiosynkretycznego, niepow tarzalnego w swych poszcze­ gólnych w ydarzeniach staje się zadaniem co najm niej rów nie ważnym (jeśli nie w ażniejszym ), jak konstruow anie wielkich syntez”.

P odejm uję tutaj p ró b ę opisania sposobu, w jaki kategoria globalizacji funkcjonuje w św iadom ości potocznej. Ł ączone są z nią bowiem ja k za­ uw aża M. K em pny (1998, s. 241) „najróżniejsze treści, zarów no potoczne ja k i po ch o d zące z literatu ry socjologicznej. W ybór tej kategorii nie jest

przypadkow y. G lobalizacja je st centralnym pojęciem dyskursu społeczne­ go n a te m a t zm iany społecznej, służy ona do opisu zjawisk zachodzących w spółcześnie zarów no na poziom ie system u społecznego (gospodarki i p o ­ lityki) ja k i system u kulturow ego. O jej popularności świadczy np. fakt, że podczas św iatowego kongresu socjologii, który odbył się w 1998 r. w M ont­ realu zajm ow ano się głównie globalizacją. Spośród 3900 referatów najw ię­ cej dotyczyło tej właśnie kategorii.

2. Problem

In te re su ją c e m nie pytanie: ja k ie znaczenie przypisują term inow i glo­ balizacja studenci pedagogiki? - lokuję w tym nurcie badań, k tó re swoim p rze d m io te m czynią treść i stru k tu rę św iadom ości potocznej (Zalew ska, 1998). W tym celu w arto odw ołać się do koncepcji św iadom ości społecz­ nej M . Ziółkow skiego (1989), a dokładniej do koncepcji idioepistem ów , oznaczających cały zbiór poglądów danej je dnostki w danym czasie. Świa­ d om ość społeczną M. Ziółkow ski (1984, s. 15) określa p o p rzez intersu- biektyw ność, je st to w edług niego „w spólna (kilku bąd ź w ielu je d n o st­ kom ), choć niekoniecznie w pełni artykułow ana i dająca się introspekcyj- n ie odtw orzyć, w iedza na dany te m at, której towarzyszy jednocześnie świa­ d om ość czy też przynajm niej zało żen ie w spólnoty” .

Ś w iadom ość społeczna je st dla a u to ra Wiedzy, jednostki, społeczeństwa k o n stru k te m teoretycznym , p rze d m io te m b ad an ia należy n ato m iast uczy­ nić praw idłow ości kształtow ania się idioepistem ów . Jak zauw aża D . Z a ­ lewska (1998, s. 57), „św iadom ość p o to c zn a jako k o nstrukt teoretyczny nie pojaw iła się przy definiow aniu przez a u to ra struktury św iadom ości, przy­ w oływ ana je st o n a p rzed e wszystkim w kontekście wiedzy naukow ej jako jej zap rzec ze n ie” .

S tru k tu rę świadom ości p o tocznej przed m io tem swojego z a in te re so ­ w ania uczyniła T. H ołów ka (1986). W yodrębniła ona dwie jej warstwy:

- leżące u progu św iadom ości zm ien n e prześw iadczenia, k tó re ujaw ­ n iają się w pouczeniach, m aksym ach;

- g łęboką w arstw ę sądów uznaw anych subiektyw nie za pew ne, rzadko podlegających artykulacji.

D ru g a z w yróżnionych w arstw stanow i - w edług autorki - łącznik m ię­ dzy św iadom ością potoczną a św iadom ością społeczną. Fakt, że je st ona u znaw ana subiektyw nie za pew ną pow oduje, że do tarcie do niej je st tru d ­ ne.

R. L ep p e rt • G lobalizacja. M igotanie znaczeń

Swój zam iar badawczy ograniczyłem do odtw orzenia znaczeń, jakie term inow i globalizacja przypisują studenci pedagogiki. M ieści się on za­ tem w ram ach poznaw ania treści idioepistem ów , zgodnie z koncepcją M. Ziółkow skiego. W edług niego „w o b rębie każdego idioepistem u w ystępu­ ją pew ne przek o n an ia swoiste i niepow tarzalne, ale (...) olbrzym ią więk­ szość swoich poglądów i inform acji je dnostki dzielą z innymi, określonym i, choć oczywiście nie zawsze tymi samymi i nie zawsze tak sam o licznymi jed n o stk am i czy grupam i je d n o ste k ” .

3. Kilka słów o m etodzie i osobach badanych

P oznaniu znaczeń, ja k ie b ad an i studenci przypisują tytułow em u term inow i, posłużyły sform ułow ane przez nich definicje tego pojęcia. Z grom adziłem je prosząc uczestniczących w zajęciach z pedagogiki porów ­ nawczej studentów o przedstaw ienie znaczeń interesującego m nie term i­ nu (w trak cie zajęć studenci określali także znaczenie pojęć kultura i tożsam ość).

Z gro m ad zo n e w ten sposób wypowiedzi p o traktow ałem jako teksty, w obec treści których zastosow ałem m eto d ę pól sem antycznych w w ersji zaproponow anej przez M. Kłosińskiego (1994). Tekst w edług T. B aum an (1998, ss. 69-70) „jest system em znaków , który badacz pró b u je u p o rzą d ­ kować p od kątem zawartych w nim myśli, zrekonstruow ać p rzekonania ich twórców, wydobyć ukryte w nim założenia, zinterp reto w ać kluczowe dla tekstu k ateg o rie” . Te ostatnie m ożna określić ja k o słow a-klucze zaw arte w badanych tekstach.

D zięki analizie treści zgrom adzonych tekstów w yłoniłem występujące w nich (pojaw iające się, użyte przez autorów ) słow a-klucze, k tó re posłu­ żyły do rekonstrukcji zawartości definicji. W yłonione kategorie w ystępo­ wały z różną częstotliw ością, co znalazło odzw ierciedlenie w przedstaw io­ nej na końcu opracow ania ich graficznej prezentacji.

B ad an iem przeprow adzonym w lutym 2000 r. objętych zostało 212 studentów pedagogiki (II roku studiów dziennych) W SP w Bydgoszczy (część z nich studiow ała specjalności: edukacja i rew alidacja upośledzo­ nych um ysłowo 42 osoby, pedagogika w czesnoszkolna z przedszkolną 57 osób). Z decydow aną większość badanych stanow iły kobiety.

13 studentów pozostaw iło pytanie o znaczenie term in u globalizacja bez odpow iedzi. K ilkanaście tekstów uznanych za b łę d n e wyłączyłem w trakcie w stępnej lektury z dalszych analiz. Były to np. n astępujące stw ierdzenia:

- „ogół ludzi podobnych do siebie, np. mieszkających w tym samym m iejscu” ,

- „form a ujęcia pewnych spraw przez człow ieka, dzięki tem u człowiek wie co je st dla niego dobre a co złe” ,

- „proces, w ram ach którego je d n o stk a je st w drażana do życia ogółu, uczy się panujących stosunków , tego co nas otacza”,

- „najszersze p ojęcie kultury w znaczeniu całego narodu, społeczeń­ stwa, p ań stw a” ,

- „proces, podczas którego wszystko zostaje zrów nane” .

Treść tych w ypowiedzi świadczy o przypisyw aniu przez ich autorów term inow i globalizacja znaczenia odbiegającego od spotykanych w litera­ turze określeń. N iektórzy badani zdawali się utożsam iać globalizację z so­ cjalizacją, świadczy o tym np. n astęp u jące stw ierdzenie: „um ieszczenie je dnostki ludzkiej w otaczającym ją świecie, w kulturze, przypisanie jej do

danej grupy społecznej, n ad a n ie jej obow iązków i praw ”.

4. R ezultaty

Z asto so w an ie m etody pól sem antycznych pozw ala „odszukać zn a ­ czenie w yrazu to znaczy przeanalizow ać wszystkie jego zastosow ania albo konteksty” (R obin, 1980, s. 252; cyt. za: Fatyga, 1999, s. 161). R ezultatem jej użycia sta ło się w yodrębnienie kilkunastu słów-kluczy, w okół których zbudow ane są stanow iące definicje globalizacji teksty studentów . W yod­ ręb n io n e słow a-klucze to (p o d aję je w kolejności odzw ierciedlającej częstość w ystępow ania): świat, jed n o stk a, człow iek, ludzie, k ultura cywi­ lizacja, problem y, przestrzeń, odległość, granica, inform acja, w iedza ko­ m unikacja, glob, kula ziem ska, społeczeństw o, naró d , św iadom ość, am erykanizacja, życie codzienne.

P o n ad to w yodrębniłem określenia (stw ierdzenia, definicje) ogólne, takie, w których zidentyfikow anie słów-kluczy było niem ożliwe, ich treść m ieściła się je d n a k w spotykanym znaczeniu te rm in u globalizacja oraz o kreślenia w artościujące, w których procesy, zjawiska towarzyszące globa­

lizacji staw ały się p rzed m io tem oceny, b adani um ieszczali je na kontin u ­

R. L ep p e rt • G lobalizacja. M igotanie znaczeń

O kreślenia ogólne

W tym przypadku globalizacja oznacza to, co ogólne, całościow e, p o ­ w szechne, globalne, jed n o lite. Przykładem m ogą być n astępujące stw ier­ dzenia:

- „tendencja do spostrzegania spraw w sposób całościowy, globalny” , - „ogół zjawisk w ystępujących n a świecie”,

- „uogólnienie, rzecz ujm ow ana całościow o”,

- „ujm ow anie problem ów z szerszej perspektyw y niż perspektyw a je d ­ n ostki”,

- „pojęcie bardzo szerokie dotyczące procesu p a trz e n ia n a sprawy przez pryzm at globalny, czyli ogólnoludzki, światowy” ,

- „ujęcie jakiegoś procesu całościowo, globalnie, ogólne spojrzenie na w szystko” .

Treść tych wypowiedzi nie pozw ala je d n ak wnioskować o zakresie an a­ lizow anego term inu, ich znaczenie je st nieostre, rozm yte. N ie w iadom o, o jaki proces, ja k ą tendencję, ja k ie czynniki, jakie zjawiska chodzi. G lobali­

zacja je st tutaj rozum iana ja k o „czynnik przeciwstaw ny fragm entaryzacji”,

ja k o „całościowe, szerokie ujm ow anie pewnych faktów i zjawisk” .

Świat

Najczęściej kategorię globalizacji b adani odnosili do świata. Czynili to n a różnym poziom ie ogólności, szczegółowości. D la przykładu:

- „skierow anie na św iat” , - „rozszerzenie św iata” , - „proces otw arcia się n a św iat”, - „obejm ow anie św iata ja k o całości”, - „to świat bez granic, globalny świat” ale też:

- „proces integracji św iata w sferze kultury, techniki, nauki, gospo­ darki, polityki”,

- „spojrzenie skierow ane na cały świat, wyjście poza własny region, kraj” ,

- „połączenie całego św iata ze sobą za pom ocą prasy, telewizji, radia, w ielorakiej kom unikacji”,

- „pojm ow anie świata całościowo, jako coś gdzie w ystępują takie same problem y i zadania do realizacji” .

W yróżnić m ożna w tym przypadku trzy grupy stw ierdzeń:

- takie, które ujm ują globalizację jako stan istniejący, statycznie, np. „świat to globalna w ioska” ;

nastaw ieniem , otw arciem , pojm ow aniem i interp reto w an iem , np. „otw arcie się na świat, jego problem y, uczestnictw o w światowej k u ltu rz e”, „p ostrzeganie całego świata jako możliwego dom u, wią­ że się z otw arto ścią” ;

- takie, w których globalizacja je st traktow ana ja k o proces, dynam icz­ nie, np. „rozciągnięcie wpływów gospodarczych, politycznych, eko­ nom icznych n a św iat” , „jednoczenie p o d w zględem kulturow ym , ekonom icznym , preferow anych w artości” .

W arte p o d k reśle n ia je st w ystępujące w wypowiedziach badanych stu ­ d entów zjawisko „kom presji przestrzen i” (B urszta, 1998). Globalizacja - w edług nich - to „proces, który sprawia, że świat jest coraz mniejszy”, sta­ je się „bardziej d o stę p n y ” . Towarzyszy m u je d n o cz eśn ie „rozszerzanie św iata” oraz „pew ne w spólnotow e podejście do św iata i łączenie się” .

U ogólniając, globalizacja definiow ana p o p rzez zastosow anie słowa- -klucza św iat oznacza „uśw iatow ienie, nastaw ienie na bardziej ogólny, w spólnotow y św iat” .

Jednostka, człow iek, ludzie

R ów nie często studenci definiowali rozw ażany term in p oprzez o d n ie­ sienie go do jednostki. W ypowiedzi przybierały wówczas następującą p o ­ stać:

- „proces dotyczący nas ludzi, żyjących na świecie, tego co się dzieje w okół nas, np. wojny, katastrofy”,

- „proces prow adzący do zm ian w św iadom ości i osobowości człowie­ ka, polegający n a holistycznym, całościowym ujm ow aniu św iata”, - „uczestnictw o je d n o ste k w globalnych problem ach, udział jed n o stek

w zm ianie zastanego św iata”,

- „proces, w w yniku którego mam y możliwość łączenia się z ludźm i na całej ziem i” .

P rzekonanie, że globalizacji ulegają p rze d e wszystkim ludzie wynika z tego, że posiadam y „m ożliwość sw obodnego p o ru szan ia się po świecie, po ro zu m iew an ia się” . Towarzyszy tem u „zm niejszenie odległości p rze­ strzennej m iędzy ludźm i” .

W śród tej grupy w ypow iedzi zaznaczają się (m ożna w yróżnić) dwa sposoby spostrzegania jed n o stk i, jej funkcjonow ania w globalnym świecie:

- pierwszy z nich to „zm ierzanie do ujednolicenia wszystkich ludzi pod w zględem zachow ania, kultury, itd.”, globalizacja prow adzi w tym przy­ p a d k u do „ujedn o licen ia ludzkiego życia, ludzkich problem ów ” ;

- drugi sposób zak ład a, że je st w niej „m iejsce na wolność jednostki, sam orozw ój, św iadom ość siebie” , a człowiek zglobalizow any to „człowiek

R. L e p p e rt • Globalizacja. M igotanie znaczeń

otw arty na wszystko co nowe, tolerancyjny, podejm ujący aktywny rozwój swojej osobowości, bez u p rzed zeń ”.

B adani sądzą, że istotą „globalizacji” jest dążenie do „ukształtow ania d o brego obyw atela n aro d ó w ”, po p rzez „w pajanie je d n o stk o m w artości ogólnych, powszechnych, globalnych” .

W w ielu (należących do tej grupy) wypowiedziach podkreślano, „iż wszystkich ludzi na świecie łączy ta sam a kultura, pochodzą od tego sam e­ go p rzo d k a”, a globalizacja je st procesem obejm ującym „wszystkich ludzi na ziem i uznając ich równym i bez podziałów ” .

Podsum ow ując, te n sposób pojm ow ania tytułowej kategorii prow adzi do konkluzji, że „człowiek zorientow any globalnie to obywatel świata, któ­ ry m a m ożliwość sw obodnego przem ieszczania się z miejsca n a m iejsce” . Z ak ład a się w nim „globalne spojrzenie n a człowieka, jego istnienie, nie je st on tylko członkiem państw a, n aro d u , lecz członkiem globalnej spo­ łeczności” .

Kultura, cyw ilizacja

Trzecim - jeżeli chodzi o częstotliw ość w ystępow ania - słow em -klu­ czem w analizow anych tekstach była kultura, niekiedy pojaw iała się wraz z nią także cywilizacja. O to przykłady tego typu stw ierdzeń:

- „rozszerzenie kultury n a skalę św iatow ą”,

- „proces m ający n a celu ro zp rzestrzenienie i upow szechnienie kultu ­ ry, w zorów na cały świat”,

- „podleganie wpływom z zew nątrz, pochodzącym nie tylko z naszej rodzim ej kultury, ale p rzed e wszystkim innych cywilizacji”, - „d ążen ie do jedności, jednakow ej kultury na całym św iecie” . Treść wypowiedzi studentów nie pozw ala na określenie, ja k a k ultura w ram ach globalizacji je st rozp rzestrzen ian a, upow szechniana. Tylko w nielicznych wypowiedziach w skazywano, że je st to k u ltu ra m asow a („proces rozciągania masowej kultury na szerokie rzesze światowych spo­ łeczeństw, efektem tego procesu je st je d n o lita kultura, je d n o lite wzorce osobow e” ). P o dkreślana była nato m iast tendencja do „zjednoczenia kul­ turow ego całego św iata”, k tóra następuje poprzez „ujednolicenie trendów i kultury, zwyczajów na świecie” .

D o strz e g a n a była przez badanych „hybrydyzacja” (K em pny, 1998, s. 244), dokon u jąca się poprzez „przenikanie wpływów jednej kultury do innych i o d w ro tn ie”. Pow staje w te n sposób „jednocząca ró żn e kultury ku ltu ra światow a, a dialog międzykulturow y, wymiana dośw iadczeń m ię­ dzykulturowych ułatw ione są przez współczesny rozwój cywilizacyjny” .

ry, n o rm , zasad, obyczajów m oże prow adzić do za trac en ia k u ltu r” . D o w artościujących określeń rozw ażanego term inu pow rócę w dalszej części tekstu.

P odobnie ja k w przypadku świata i jednostki, także tu badani przyw o­ ływali kateg o rię przestrzeni, używając określeń: „rozszerzenie kultury na skalę św iatow ą” , „rozciągnięcie kultury” . E lim inow ane są także granice,

globalizacja oznacza wówczas „proces rozp rzestrzen ian ia się kultury na

cały świat, bez żadnych podziałów na narody, tradycje, zwyczaje, kolor skó­ ry itp .” .

P roblem y

K olejną w yłaniającą się dzięki zastosow aniu m etody pól sem antycz­ nych k ateg o rią są problem y. Pojawiły się one w wypowiedziach studentów dw ojako:

- globalizacja m oże oznaczać „dostrzeganie problem ów w skali m ię­ d zynarodow ej” , „postaw ienie jakichś problem ów w perspektyw ie globalnej, św iatow ej” , „ogół pewnych określonych bądź n ieokreślo­ nych problem ów , spraw , k tóre dotyczą całego św iata” ;

- m oże o n a być ujm ow ana jako „rozwiązywanie w spólnie problem ów dotyczących globu”, „proces, który polega n a rozwiązywaniu ogól­ noludzkich problem ów , odpow iadaniu za w szelkie zło całościow o” , „zdolność do rozw iązyw ania problem ów poszczególnych państw przez zjednoczone k ra je ” .

D o strze g an e przez studentów problem y to np. „ekologia” , „problem głodu, zanieczyszczenie środow iska n a tu ra ln e g o ” , „trudności zw iązane m .in. z kom unikow aniem się” .

N adaw anie znaczenia globalizacji p o p rzez rozw ażaną w tej części ka­ teg o rię oznacza nie tylko „ujęcie problem ów w skali św iatow ej” czy „roz­ w iązyw anie problem ów św iata”, lecz także „proces ro zp rzestrzeniania się pew nych problem ów w skali św iatow ej” .

Przestrzeń, odległość, granica

K olejne słow a-klucze k o resp o n d u ją z definicją globalizacji autorstw a A . G id d e n a (1990, s. 64; cyt. za: K em pny, 1998, s. 242), w edług niego „glo­ balizację m ożna określić ja k o intensyfikację stosunków społecznych o światowym zasięgu, k tó ra łączy różne lokalności w taki sposób, że lokal­ ne w ydarzenia kształtow ane są przez zd arzen ia zachodzące w odległości w ielu tysięcy mil i sam e zw rotnie na nie o d d ziału ją” .

R. L ep p e rt • Globalizacja. M igotanie znaczeń

Globalizacja oznaczała dla badanych w tym przypadku:

- „kurczenie się p rze strzen i”,

- „wychodzenie poza w łasne podw órko”,

- „zm niejszenie się odległości, przestrzeni geograficznej” , - „zanikanie granic pom iędzy państw am i, n aro d a m i” ,

- „proces, w toku którego następuje zanik granic pom iędzy różnymi narodow ościam i, kultu ram i” .

K ategoria przestrzeni odnoszona była tutaj zarów no do państw, n aro ­ dów („proces, gdzie o dgórnie u stalone granice państw zostają um ownie zniesione”), ja k i do ludzi („zm niejszająca się p rzestrzeń m iędzypodm io- towa, m iędzyludzka” , „zacierają się tutaj granice m iędzy tym co moje, a tym co je st czyjeś”). Co ciekaw e, dostrzeg an e były w tym przypadku także zbiorow ości z poziom u lokalnego (m ezo), przykładow o „proces za­ cierania się granic m iędzy w spólnotam i lokalnymi, małymi grupam i, p ań ­ stw am i”, „zacieranie dystansu m iędzy społecznościam i”

Z ac iera n ie się granic pom iędzy ludźm i obejm uje „w edług badanych studentów także „zniesienie podziałów klasowych, rasow ych, wyzna­ niowych, św iatopoglądow ych”, jego rez u ltatem je st „otw arcie na to co odm ienne i różne, wyzbycie się stereotypów w postrzeganiu zjawisk spo­ łecznych” .

Inform acja, w iedza, kom unikacja

R ów nie często, ja k z przestrzenią, badani kojarzyli globalizację z in­ form acją, używając niekiedy rów nież term inów w iedza i kom unikacja. Ilu­ stru ją to n astępujące stw ierdzenia:

- „sw obodny przepływ inform acji”,

- „łatw ość d o stęp u do różnych źródeł inform acji” ,

- „proces w spółczesnego d ostarczania wszelkich inform acji szerokim rzeszom odbiorców ”,

- „rozpow szechnienie jakiegoś zjawiska, czynności, wiedzy na skalę św iatow ą” .

Globalizacja w tym znaczeniu „niesie ze sobą eksplozję inform acji,

dzięki ogólnej dostępności do środków m asowego kom unikow ania się” . Sprawia to, iż „niezależnie od tego, gdzie m ieszkam y m am y takie sam e inform acje, szybko je otrzym ujem y, są one jed n ak o w e” . Pojaw ia się tu za­ tem pojm ow anie rozw ażanego pojęcia ja k o „hom ogenizacji” (Kem pny, 1998, s. 243). D obrze (trafnie) ilustruje je n astępujące określenie: „trend polegający na rozpow szechnianiu podobnych, jednolitych treści na obsza­ rze całego g lobu” .

G lobalizacja ro zu m ian a jako „proces rozciągnięcia inform acji na ob ­

szar całego globu” spraw ia, że „cały świat staje w zasięgu ręki, jest jak gdy­ by na d ło n i”.

Glob, kula ziem ska

D la części badanych osób słow em -kluczem okazał się być rdzenny te r­ min glob. Pojawiły się wówczas n astępujące definicje:

- „rozciągnięcie wpływów, procesów , zjawisk n a cały glob”,

- „proces rozciągnięcia się sieci wpływów ekonom icznych, politycz­ nych, gospodarczych na obszar całego globu” ,

- „ogół jed n o ro d n y c h wpływów na całą kulę ziem ską”, - „poczucie bliskiego związku z g lobem ” .

Taki sposób definiow ania globalizacji prow adzi do konkluzji, że „cała kula ziem ska staje się je d n o ścią”, a „człowiek in te resu je się całym globem , nie zam yka się w ram ach swojego państw a” .

W spom niane wyżej „rozciągnięcie sieci stosunków społecznych, poli­ tycznych, gospodarczych, ekonom icznych n a obszar całego globu” k o re­ sp o n d u je z definicją globalizacji autorstw a M. A lbrow a (1990, s. 9; cyt. za: K em pny, 1998, s. 241), w edług której odnosi się o n a do tych wszystkich procesów , w w yniku których narody świata zostają w łączone w je d n o świa­ tow e społeczeństw o, społeczeństw o globalne” .

S połeczeństw o - naród

Z nacznie rzadziej b ad a n i określali znaczenie interesującego m nie te r ­ m inu po p rzez p o słu żen ie się takim i słow am i-kluczam i ja k społeczeństw o czy n aró d . W śród p o n a d dw ustu wypowiedzi zidentyfikow ałem zaledwie kilkanaście tego typu określeń. O to niektóre z nich:

- „p ró b a p o łą cz en ia narodów , ich k u ltu r” ,

- „przeciw ieństw o nacjonalizacji „a w ięc zam knięcia w ram ach je d n e ­ go państw a, odcięcia się od reszty św iata”,

- „łączenie społeczeństw a ogólnoludzkiego na płaszczyźnie wspólnych przedsięw zięć, problem ów , za in tereso w ań ” .

Globalizacja w takim ujęciu sprawia, że „zacierają się różnice między

naro d am i, któ re tra c ą tożsam ość” , jej rez u ltatem je st „stw orzenie global­ nej społeczności m ającej poczucie odpow iedzialności nie tylko za siebie, ale za całą rzeszę m as ludzkich, św iata” .

R. L ep p e rt • Globalizacja. M igotanie znaczeń

Trzy kolejne kategorie wystąpiły w „śladowych” ilościach, reprezento- wały je pojedyncze wypowiedzi. D la zachow ania zastosow anego wyżej po ­ rządku zostaną je d n ak om ów ione osobno.

Ś w iadom ość - m yślenie

Globalizacja rozum iana była tutaj jako - „proces prowadzący do zmian

w świadomości i osobowości człowieka, polegający na holistycznym, cało­ ściowym ujm owaniu świata” . Cechuje ją „myślenie kategoriam i globalnymi, ogólnymi”, „zorientow ane na problem y całego świata”. Jego rezultatem jest (będzie) „uzyskanie wspólnej dla wszystkich ludzi świadomości” oraz „na­ staw ienie na globalną zm ianę, globalną św iadom ość”.

A m erykanizacja

Pojm ow ana w ten sposób globalizacja oznacza zdaniem badanych „przejm ow anie kultury innego kraju i zlew anie się z n ią ”, „zaakceptow a­ nie postęp u , now oczesności, am erykanizacji” .

Podkreślany tu wymiar kulturow y „wiąże się z k o ncentracją na w spół­ zależności, dyfuzji w zorów kulturow ych, p rzede wszystkim zaś wzorów sze­ roko rozum ianej konsum pcji. O w ocuje to zarów no upo d ab n ian iem się owych wzorów, ja k i ich w ym ieszaniem ” (K em pny, 1998, s. 242).

Życie codzienne

O sta tn ie z w yłonionych słów-kluczy zaow ocow ało następującym i określeniam i:

- „wpływ (całego świata) na różne aspekty codziennego życia”, - „sposób życia oparty na globalnym spojrzeniu na człowieka, kultu ­

rę, św iat”,

- „proces, którego celem je st do k o n an ie u jednolicenia pewnych lub naw et różnorodnych aspektów życia codziennego, form życia co­ dzien n eg o ” .

O kreślenia w artościujące

W wielu tekstach, oprócz zw rotów opisowych (stanow iących o d p o ­ w iedź na pytanie: co to je st? ) pojawiły się stw ierdzenia w artościujące, oce­ niające globalizację na skali d o b re-złe . D om inow ały w śród ocen te drugie. Najczęściej dostrzegane niebezpieczeństw a (zagrożenia) to:

- „zatra ce n ie kultury i odrębności n arodow ej”,

- „często nasza w łasna ku ltu ra narodow a pozostaje w cieniu” , - „nie je st to dobre, bo przez to m ożna zatracić np. narodow ą to żsa­

m ość, k ulturę, czyli coś co nas o d różnia od innych” , - „niesie ze sobą niebezpieczeństw o u jednolicenia ludzi”, - „m oże doprow adzić do utraty indyw idualności”,

- „ z atra ca się tu rów nież indyw idualność, te n kto silniejszy narzuca pozostałym pew ien kanon postępow ania, m yślenia” .

Tylko w pojedyńczych w ypowiedziach d ostrzegano pozytywne k o n se­ kw encje tego zjawiska („wszyscy należym y do jednej w spólnoty ludzkiej bez granic, z możliwością rów nego trak to w an ia i oceniania, bez p o d zia­ łów ”) lub je d n o cz eśn ie konsekw encje pozytyw ne i negatyw ne (proces ten m a swoje zalety - integracja, ja k rów nież w ady - „zanik odrębności kultu ­ row ej”).

5. K onkluzje

Z ap re z e n to w a n e wyżej rezultaty analizy w ykonanej w o dniesieniu do tekstów , k tó re stanow iły definicje globalizacji przedstaw ione przez stu d e n ­ tów pedagogiki, upow ażniają do kilku ogólnych stw ierdzeń:

- pow szechne było w śród badanych definiow anie tytułow ego term in u p o p rze z posłużenie się słow em -kluczem „proces”, co zdaje się p o d ­ k reślać dynam iczny c h a ra k te r tego zjawiska (np. „proces, który zm ierza do u jednolicenia św iata” , „proces zjednoczenia k ulturow e­ go całego św iata”), p o d o b n ie d efiniują term in globalizacja przyw o­ łany wyżej M. A lbrow o raz R . R o b e rtso n (1992);

- przed staw io n e rozróżnienie analizow anych określeń, m ające za p o d ­ staw ę w yłonione w cześniej słow a-klucze posiada je d n o istotne o g ra­ niczenie: nie uw zględnia ono sytuacji, w których do sform ułow ania definicji użyto kilku słów -kluczy je d n o cz eśn ie (np. „otw arcie na świat, je g o problem y, uczestnictw o w światowej kulturze” );

- bad an i studenci w konstruow anych p rzez siebie w yrażeniach często używali ogólnych (ogólnikow ych) term inów , nie pozwalających na u sta le n ie ich zakresu (np. „rozszerzenie kultury n a skalę św iatow ą” nie w iadom o jakiej, „proces ro zp rze strzen ian ia się pewnych p ro b le ­ m ów w skali św iatow ej” pew nych tzn, jakich?);

- treści niektórych określeń w skazują n a ich przeciwstawność, (p o zo r­ n e) w ykluczanie się (przykładow o: „rozszerzenie św iata” oraz

R. L eppert • G lobalizacja. M igotanie znaczeń

„świat staje się coraz mniejszy, bardziej d ostępny”), je st to je d n a z cech zdrow ego rozsądku, potocznego m yślenia.

Częstość w ystępowania w zgrom adzonych tekstach definicji zbudow a­ nych w okół poszczególnych słów-kluczy m ożna zaprezentow ać za pom ocą następującego schem atu:

S c h e m a t 1.

Słow a-klucze użyte przez badanych do zdefiniow ania term inu

globalizacja Świadom ość Amerykanizacja Z ycie codzienne Przestrzeń ■ Informacja Świat Jednostka -Glob ■ Kultura — Społeczeństw o

C e n tra ln e m iejsce w św iadom ości badanych zajm ow ały kategorie: świat, jednostka, człowiek, ludzie, kultura, cywilizacja. To o n e były najczę­ ściej przywoływane w tw orzonych definicjach. Peryferyjnie po ło żo n a jest kateg o ria społeczeństw o, naró d . Epizodycznie pojaw ia się życie codzien­ ne, w którym realizuje się szeroko rozum iana konsum pcja, stanow iąca je d ­ ną z ważnych cech społeczeństw a postindustrialnego (Sztom pka, 1999). N ieobecne są w tym przypadku k ategorie opisujące zbiorow ości, któ re ist­ nieją pom iędzy je d n o stk ą a społeczeństw em , światem .

P odsum ow ując m ożna stw ierdzić, że w zgrom adzonych definicjach zn ajd u ją odzw ierciedlenie ta k ie k ategorie używane p rzez socjologów, antropologów do opisu globalizacji ja k np.: detery to rializacja kultur, kom presja czasoprzestrzeni, trybalizm , now oplem ienność, opozycja h o ­ m ogenizacja h eterogenizacja, hybrydyzacja. N iedostrzegany pozostaje nato m iast przez badanych fakt, że coraz większy je st zakres zjawisk, z k tó ­ rymi konfrontow ani jesteśm y jedynie pośrednio p o p rzez m edia i inne środki m asow ego przekazu. N a jego określenie M. K u n d era (1995) ukuł term in „im agologia” .

B ibliografia

Albrow M. (1990). Introduction. W: M. Albrow, E. King (ed.). Globalization, knowledge and society. London

Bauman T. (1998). O m ożliwości zastosowania m eto d jakościow ych w badaniach pedago­

gicznych. W: T. Pilch. Zasady badań pedagogicznych. Wyd. Żak. Warszawa.

Burszta W. (1998). Antropologia kultu/y. Tematy, teorie, interpretacje. Wyd. Zysk i S-ka. Poznań.

Fatyga B. (1999). D zicy z naszej ulicy. Antropologia kultury m łodzieżowej. O BM UW. War­ szawa.

G iddens A . (1990). The consequences o f m odernity. Cambridge.

Hotówka T. (1986). Myślenie potoczne. Heterogeniczność zdrowego rozsądku. PIW. War­ szawa.

Kempny M. (1998). G lobalizacja. W: Encyklopedia socjologii. Tom I. Oficyna Naukowa. Warszawa.

Kłosiński M. (1994). Obraz bezrobocia i bezrobotnych w polskiej prasie. Kultura i S połe­ czeństwo, 2.

Kundera M. (1995). Nieśmiertelność. PIW. Warszawa.

M elosik Z., Szkudlarek T. (1998). Kultura, tożsam ość i edukacja. M igotanie znaczeń. IM PULS. Kraków.

R obertson R . (1992). G lobalization: social theory a n d global culture. London.

Robin R. (1980). Badanie p ó l semantycznych: dośw iadczenia O środka Leksykologii Poli­

tycznej w Saint-Cloud. W: M. G łowiński (red.). Język i społeczeństw o. Czytelnik.

Warszawa.

Sztompka P. (red.)(1999). Im ponderabilia wielkie zmiany. Mentalność, wartości i więzi

społeczne czasów transformacji. PWN. Warszawa-Kraków.

Zalewska D . (1998). Badanie podstaw owych kategorii św iadom ości potocznej: nienormal­

ność. A cta Universitatis Wratislaviensis. Socjologia X X V I. Wrocław.

Ziółkow ski M. (1984). Przyczynek d o sposobu pojm ow an ia św iadom ości społecznej. W: J. Brzeziński, L. N owak (red.). Poznańskie studia z filozofii nauki. Zeszyt 8: Świadom ość jednostkow a a świadom ość społeczna. PWN. Warszawa-Poznań. Ziółkowski M. (1989). Wiedza, jednostka, społeczeństwo. PW N. Warszawa.