Joanna Kucharewicz
Zachowania asocjalne uczniów
upośledzonych umysłowo na terenie
szkoły : doniesienia wstępne z badań
i obserwacji własnych
Chowanna 1, 45-51
„Chow anna” Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2000 (LIV) (14) s. 45—51 J o a n n a KUCHAREWICZ
Z a c h o w a n ia a s o c ja ln e
u c z n ió w u p o ś le d z o n y c h u m y s ło w o
na t e r e n ie s zk o ły (d o n ie s ie n ia w s t ę p n e
z b ad ań i o b s e r w a c ji w ła s n y c h )
Przyjęcie dziecka do szkoły specjalnej odbyw a się na podstaw ie skierow ania kwalifikacyjnego do nauczania specjalnego. Skierowanie to w ystawione jest na podstaw ie diagnozy psychologiczno-pedagogicznej (czasem także psychiatrycz nej), dotyczącej stopnia upośledzenia dziecka, charakteryzującej obraz zabu rzeń percepcyjnych, poznawczych i m otorycznych. Orzeczenie o stopniu u po śledzenia zawiera także zalecenia terapeutyczne oraz rewalidacyjne. D o szko ły specjalnej przyjm ow ane są dzieci upośledzone w stopniu lekkim bądź też sporadycznie — n a tzw. okres próbny — dzieci upośledzone w stopniu u m iarkow anym .
Z m oich wstępnych b ad ań i obserwacji, które przeprow adziłam w latach 1996— 1999 w kilku szkołach specjalnych, wynika, iż większość (około 65% ) uczniów przyjm ow anych do tych szkół wykazuje także cechy niedostosow ania społecznego, przejawiające się m .in. w zachow aniach asocjalnych na terenie szkoły. Z achow ania te bardzo często przybierają form ę agresji — słownej lub fizycznej, zarów no w stosunku do rówieśników (innych uczniów), ja k i nauczy cieli
N ie m a zgodności — wśród badaczy zajm ujących się problem atyką agresji — w rozum ieniu tego pojęcia, ani też jego genezy. Agresja rozum iana jest jak o każde zamierzone działanie — w form ie otw artej lub symbolicznej — m ające
4 6 ARTYKUŁY
na celu wyrządzenie kom uś lub czemuś szkody, straty lub bólu ( R a n s c h - b u r g , 1993). Inni ro zp atru ją agresję niezależnie od tego, czy d a n a osoba stawia sobie za cel skrzywdzenie kogoś, względnie uszkodzenie kogoś, czy też traktuje zachow anie agresywne ja k o narzędzie do osiągania innych celów ( G r o c h u l s k a , 1993). Różnice w rozum ieniu pojęcia agresji wiążą się także z poglądam i n a jej genezę. Przyjm ując to kryterium , w yróżnia się cztery koncepcje rozum ienia agresji:
— ja k o instynkt,
— ja k o reakq'ç na frustrację, — ja k o nabyty popęd,
— ja k o zachow anie wyuczone przez wzmocnienie ( G r o c h u l s k a , 1993). A nalizując zjawisko agresji pod kątem jego genezy, m ożna wyróżnić kil k a czynników, które wywołują agresywne zachow ania wśród dzieci: czyn niki osobowościowe, czynniki tkwiące w środow isku rodzinnym (kryzys rodziny, rodziny patologiczne), czynniki tkwiące w środow isku szkolnym , a także czynniki związane z oddziaływaniem grup rówieśniczych czy ze środkam i m asow ego przekazu, m ającym i w dużym stopniu wpływ wychowaw czy. W ym ienione czynniki są bardzo dynam icznie pow iązane przez m echa nizmy uczenia się. Człowiek uczy się na podstaw ie własnego doświadcze nia, a jakość tych doświadczeń m oże sprawić, że możliwości rozwojowe dziecka zostają zablokow ane i zaczyna ono przejaw iać zachow ania agresyw ne ( G r o c h u l s k a , 1993). Agresywność dziecka m oże przejaw iać się w ró ż nych form ach. W śród różnorodnych klasyfikaqi i rodzajów agresję dzieli się najczęściej na fizyczną oraz słowną. W klasyfikaqi um ieściłabym d o d a t kowo kategorię zachow ań agresywnych, ja k ą są spontaniczne zachow ania napastliw e (w form ie fizycznej i słownej), nie m ające n a celu skrzywdze nia drugiej osoby, ale m otyw ow ane chęcią naw iązania z nią szeroko p o jętego k o n tak tu interpersonalnego. Pom im o iż cel tego typu zachow ań
osiągany byw a niezmiernie rzadko (zazwyczaj następuje k o n tra tak ze stro ny atakow anego dziecka), to uczniowie upośledzeni um ysłowo bardzo często stosują ten rodzaj agresywnego zachow ania wobec kolegów.
Zjaw isko agresji i przem ocy wśród dzieci m łodzieży, ze względu n a stały w zrost częstotliwości i drastyczności, w zbudza zainteresow anie zarów no b a d a czy, ja k i społeczeństwa. Zainteresow anie to dotyczy zarów no dynam iki, struktury, ja k i środowiskowych uw arunkow ań tego rodzaju zachow ań. W śród środow isk, k tó re m ają najsilniejszy wpływ n a funkcjonow anie dzieci i m łodzie ży, należy wymienić rodzinę, szkołę oraz grupę rówieśniczą. Zachodzące pom iędzy tymi środow iskam i układy interakcji kształtują osobow ość dziecka, toteż występowanie negatyw nych czynników, zakłócających praw idłow y roz wój społeczny i psychiczny (np. w rodzinie), pow oduje zaburzenia funkcjo now ania dziecka w pozostałych dwóch środow iskach.
Z Raportu W ydziału Prewencji Kom endy Stołecznej Policji za ro k 1997 wynika, że terenem , gdzie najczęściej m ają miejsce zachow ania o ch a ra k terze asocjalnym ze strony dzieci i młodzieży, jest szkoła i jej okolice. Jak wskazuje ów Raport..., aż 33% kradzieży, w łam ań i wymuszeń dzieje się na terenach szkół.
D ane dotyczące agresywnych zachow ań uzyskałam , przeprow adzając wy wiady z uczniami i nauczycielami szkół specjalnych oraz obserw ując za chow ania uczniów w środow isku szkolnym. N a podstaw ie rozm ów z wy chowawcam i, którzy n a własny użytek sporządzają wywiady środow iskow e i stale utrzym ują k o n tak t z rodzicam i uczniów zagrożonym i patologią, uzyskałam dane o niektórych przyczynach asocjalnych zachow ań uczniów.
Z przeprow adzonych przeze m nie wstępnych badań oraz obserwacji zjawiska przem ocy na terenie szkół specjalnych wynika, że uczniowie stosują zarów no agresję fizyczną, ja k i słow ną wobec rówieśników (uczniów) oraz nauczycieli. P o n ad to uzyskałam także inform ację o przyczynach tego typu asocjalnych zachow ań.
Przem oc fizyczna uczniów w stosunku do rówieśników w szkołach specjal nych przybierała następujące formy:
— popychanie (w tym zepchnięcia ze schodów), — podstaw ianie nogi,
— kopanie, — szarpanie za włosy, — szczypanie, — drapanie, — wykręcanie rąk, — bicie, — plucie, — duszenie,
— kłucie (szpilką, nożyczkam i, ołówkiem), — zam ykanie w W C i klasie,
— oblewanie w odą.
Z achow ania asocjalne obejm owały także przem oc w form ie agresji słownej ucznia wobec ucznia, tj.:
— wyśmiewanie,
— ośmieszanie (w obecności grupy), — wulgaryzowanie,
— skarżenie, — przezywanie,
— podaw anie nieprawdziwych informacji.
W śród uczniów wspom nianych szkół specjalnych występowały także takie form y przem ocy ucznia wobec ucznia, jak: kradzież (głównie pieniędzy, części garderoby, butów , śniadania, przyborów szkolnych), a także specyficzny dla
4 8 ARTYKUŁY
globalnych środow isk szkolnych rytuał „w itania” nowych uczniów, czyli tzw. kocenie. Uczniowie przyznali się, że z tego pow odu w kładali głowę nowego ucznia do muszli klozetowej i spuszczali wodę, przypalali ucznia zapałkam i oraz zdejmowali m u części odzieży (np. spodnie).
Rozm owy z nauczycielami potwierdziły również fak t, że w czasie lek cji dochodzi do takich zachow ań o charakterze destrukcyjnym , jak: niszcze nie książek i zeszytów (wyrywanie kartek, plamienie), niszczenie przybo- rów szkolnych (łam anie ołówków, linijek, niszczenie piór i długopisów, ro z dzieranie toreb i tornistrów ), a także plam ienie (głównie atram entem ) odzieży kolegi.
Przem oc — fizyczna oraz słowna — występująca wśród uczniów szkół speq'alnych dotyczyła również ataków uczniów w stosunku do nauczycieli. N a podstaw ie wywiadów z grupą nauczycieli i uczniów w yodrębnić m ożna następujące zachow ania agresywne wobec nauczycieli:
— ataki fizyczne (2 przypadki),
— ataki słowne (obrzucanie obelżywymi słowami, kłótnie, głośne rozm owy m ające na celu przeszkadzanie nauczycielowi w prow adzeniu lekcji), — obrażanie obscenicznymi gestami,
— gwizdanie na lekqi.
K olejnym rodzajem asocjalnego zachow ania uczniów, który zaobserw ow a łam n a terenie szkoły, jest wandalizm, czyli niszczenie m ienia szkoły, dem o lowanie różnych urządzeń budynku szkolnego, wybijanie szyb kam ieniam i (w czasie wolnym od lek qi) oraz kradzieże m ienia szkolnego z włam aniem (uczniowie okradali głównie pomieszczenia ze sprzętem sportow ym oraz RTV).
A nalizując owe wstępne dane dotyczące przejaw ów asocjalnych zachow ań uczniów szkół speq'alnych, należałoby uwzględnić kilka bardzo istotnych czynników determ inujących ten typ zachowania.
Jedn ą z przyczyn agresywnych zachow ań uczniów szkół speq'alnych sta nowi p a to lo g iz a q a ich środow isk rodzinnych. W po n ad 80% rodzin uczniów szkół specjalnych, w których przeprow adziłam badania, w ystępują różne negatywne czynniki zaburzające prawidłowy rozwój psychiczny i społeczny dziecka, takie jak: rozbicie rodziny lub wychowywanie się dziecka w rodzinie zrekonstruow anej, alkoholizm , przestępczość, niski poziom wykształcenia rodziców, bezrobocie. P onad to wielu uczniów szkół specjalnych wychowuje się w rodzinach wielodzietnych, w których widać wyraźny b rak opieki nad dziećmi i zainteresow ania ich spraw am i. W rodzinach tych bardzo często pojaw ia się także zjawisko przem ocy fizycznej, psychicznej, seksualnej, a sys tem stosow anych w tych rodzinach środków wychowawczych, głównie w fo r mie k a r cielesnych, pow oduje u dziecka poczucie odtrącenia, zaniżoną sam o ocenę, b rak poczucia bezpieczeństwa, co w połączeniu z niskim poziom em sam okontroli i krytycyzm u — który charakteryzuje osobow ość dziecka
upośledzonego — staje się jednym z poważnych czynników etiologicznych asocjalnych zachow ań dzieci, także n a terenie szkoły.
Dzieci upośledzone um ysłowo cechuje też nieum iejętność odraczania za spokojenia potrzeb oraz roszczeniowa postaw a wobec otoczenia społeczne go („N am się to należy, bo m am a nie pracuje — niech za obiady w szko le zapłaci opieka albo szkoła [...]. Jestem głodny, to chyba musicie mi dać jeść [...]” — uczeń klasy IV). Także n arastająca i niezaspokajana przez środow isko rodzinne potrzeba posiadania określonych rzeczy m aterialnych powoduje sytuację frustracji, w której wyniku nasila się napięcie em ocjo nalne. Skutkiem frustracji są zachow ania asocjalne uczniów, tj. wymusze nia, kradzieże, wandalizm. Z achow ania te d ają m ożliwość w yładow ania napię cia i zrealizowania zamierzonego celu (zaspokojenia potrzeby). W wielu rodzi nach przebadanych uczniów ten rodzaj „zarobkow ania” i nabyw ania nowych rzeczy popierają członkowie rodziny. Dziecko zachęcane przez rodziców do tego rodzaju zachowań szybko orientuje się, że niejednokrotnie łatwiej uzyskać satysfakq'ç i zaspokojenie potrzeby dzięki przem ocy niż nauce czy pracy.
Jednym z wielu aspołecznych zachow ań uczniów n a terenie szkół spe cjalnych okazuje się wagarowanie bądź nierealizowanie, w ogóle, obow iązku szkolnego. „W agarow anie jest form ą nieprzystosow ania do szkoły, m ającą charakter reakcji ucieczkowej. Celem wagarów jest uniknięcie przykrych obow iązków szkolnych; m ogą one też być spow odow ane np. strachem , albo mieć inne źródła” ( K o n d a s , 1984). Niewątpliwie wadliwy system fu n k cjonow ania szkoły m oże mieć wpływ n a decyzję ucznia o w agarow aniu, jednakże inną — częściej spotykaną — przyczyną opuszczania lek q i przez uczniów szkół specjalnych bywa przym us pozostaw ania w dom u w celach opiekuńczych (głównie m a to miejsce w rodzinach wielodzietnych i rodzi nach alkoholików ) lub też konieczność podjęcia pracy zarobkow ej (np. zbiór ka złom u lub m akulatury), wynikająca najczęściej z bezrobocia albo alk o holizmu rodziców. W takiej sytuacji rodzinnej realizacja obow iązku szkol nego nie stanowi zapewne priorytetu dla ucznia, a tym bardziej dla jego rodziny.
Należy pam iętać, że stru k tu ra rodziny czy też jej tru d n e w arunki ek o nom iczne nie determ inują asocjalności zachow ań dziecka, ale są istotnym czynnikiem w procesie jego a d a p ta q i społecznej. Z aburzenia w przystoso waniu, m anifestow ane asocjalnymi zachow aniam i, m .in. n a terenie szkoły, zależą jed n ak w dużej mierze od postaw y, kontroli, wydolności opiekuń czo-wychowawczej oraz zainteresowań spraw am i dziecka ze strony rodziców. Poznanie dziecka, zlokalizowanie i zaspokojenie podstaw ow ych jego p o trzeb dzięki stałym k o n tak tom rodzice — dziecko to niezbędne w arunki praw idłowego rozw oju psychospołecznego dziecka. Jednakże w sytuacji, w której rodzice apro b u ją sposób zaspokajania potrzeb dziecka przez jego
50 ARTYKUŁY
zachow ania o charakterze asocjalnym (np. kradzieże czy wymuszenia), m ożna mówić, w kontekście obowiązujących norm społecznych, o głębokiej patologi- zacji tego środow iska rodzinnego. Dziecko natom iast otrzym ujące ze strony rodziców różnego rodzaju gratyfikacje (gesty czułości, d robne ilości pieniędzy bądź też alkohol czy papierosy), nie widzi niczego negatywnego w swoim zachowaniu. Nie ulega wątpliwości, że dużą rolę w tej sytuaq'i odgrywa także czynnik biologiczny (wrodzony) związany z zaburzeniam i w obrębie C U N , powodującym i upośledzenie umysłowe dziecka, charakteryzujące się m.in. obniżonym poziom em krytycyzmu wobec swoich działań oraz wobec własnego środow iska rodzinnego.
Z m oich badań i obserwacji wynika, że pom im o zaburzenia zdolności oceny siebie i środow iska rodzinnego, wśród dzieci upośledzonych umysłowo, a wychowujących się w rodzinach patologicznych, najczęstszą przyczyną bójek charakteryzujących się dużą drastycznością są insynuacje słowne ze strony kolegów (obrażanie, wyszydzanie, krytykow anie), dotyczące członków rodziny (głównie m atki lub najstarszej siostry) ucznia. O b ro n a intym ności rodziny staje się nadrzędnym celem dziecka, a rozjemcy w osobach nauczycieli nie odnoszą żadnych pozytywnych efektów, zachęcając ucznia do innej form y obrony. W 12 sytuacjach które zanotow ałam w czasie m oich badań, aż w 10 przypadkach bójki „przenosiły się” poza teren szkoły, a w 3 przypadkach za kończyły się dram atycznie, tzn. złamaniem nosa, ręki oraz szczęki. Z obserw a cji tych w ynika fakt, iż o b ro n a własnej — przez nas spostrzeganej w k ateg o riach cech patologicznych — rodziny jest zawsze dla dziecka w artością priorytetow ą.
Zachow ania asocjalne uczniów n a terenie szkół specjalnych są często jedy nie nam iastką agresywnych zachow ań poza terenem szkoły, m ających niejed nokrotnie charakter czynów karalnych. Z wywiadów, jakie przeprow adzi łam z nauczycielami szkół specjalnych, wynika, że wielu uczniów tych szkół popełniło różnego rodzaju przestępstwa poza szkołą i objętych jest nad zo rem k uratora. W śród popełnionych przez uczniów czynów karalnych nauczy ciele najczęściej wymieniali: kradzieże, kradzieże z włamaniem , rozboje i w an dalizm (wybijanie szyb, niszczenie m ienia społecznego, podpalanie).
Podsum ow ując wyniki m oich wstępnych badań i obserwacji dotyczących zachow ań agresywnych uczniów szkół specjalnych, należy stwierdzić, że ucz niowie tych szkół przejaw iają szerokie spektrum zachow ań asocjalnych (agre sywnych) n a terenie szkoły. Z achow ania agresywne — w w ypadku tych ucz niów — m ogą być pojm ow ane zarów no ja k o reakcja n a frustrację, ja k i za chowanie wyuczone przez wzmocnienie. N a tego rodzaju postępow anie wpły wa kilka dynamicznie połączonych ze sobą czynników: w rodzony (związany z zaburzeniam i w obrębie C U N i upośledzeniem umysłowym), frustracyjny i naśladowczy (czynniki związane ze środowiskiem wychowawczym — tu najczęściej patologicznym — oraz z postaw am i rodziców wobec dziecka)
i aktywnościowy (uw arunkow any aktyw nością w zdobyw aniu doświadczeń bądź jej brakiem , szczególnie wśród dzieci zaniedbanych i niedożywionych).
Problem asocjalnych zachow ań uczniów upośledzonych um ysłowo wymaga nadal dogłębnej analizy z p u nktu widzenia m otyw ów stosow ania przemocy oraz skłonności do przyjm ow ania odpowiedzialności za swoje czyny przez dzieci i m łodzież upośledzoną umysłowo. T a k ukierunkow ane badania, k tó re przygotow ałam , pozw olą — m am nadzieję — zebrać dane empiryczne, a w rezultacie — skonstruow ać program y psychoedukacyjne m ające n a celu profilaktykę oraz korekcję asocjalnych zachow ań uczniów upośledzonych umysłowo.
Bibliografia
G r o c h u l s k a J., 1993: Agresja u dzieci. Warszawa. K o n d a s O., 1984: Psychologia kliniczna. Warszawa. R a n s c h b u r g J., 1993: Lęk, gniew, agresja. Warszawa.
