Witold Chmielewski
"Oświata polska 1944-1956. Wybór
źródeł. Cz. 1: Lata 1944-1948",
[Wybór] Stanisław Mauersberg,
Marian Walczak. Warszawa, 1999;
"Cz. 2: Lata 1949-1956", [Wybór]
Stanisław Mauersberg, Marian
Walczak. Warszawa, 2000 :
[recenzja]
Chowanna 1, 255-258C z . 1:
L a ta 1 9 4 4 —19 48 .
[W y b ó r ] S t a n is ła w
M a u e r s b e r g , M a r ia n W a l c z a k .
W a r s z a w a , P o ls k ie T o w a r z y s tw o P e d a g o g ic z n e
1 9 9 9 , s s . 5 8 0 .
IS B N 8 3 - 7 2 0 4 - 1 5 9 - 8
C z . 2:
L a ta 1 9 4 9 —19 56 .
[W y b ó r ] S t a n is ła w
M a u e r s b e r g , M a r ia n W a l c z a k .
W a r s z a w a , P o ls k ie T o w a r z y s tw o P e d a g o g ic z n e
2 0 0 0 , s s . 8 3 8 .
IS B N 8 3 - 7 2 0 4 - 1 6 0 - 1
P rzed kilko m a la ty opublikow ane zostało in teresu jąc e w ydawnictw o, zaw ierające zbiór w y b ran y ch dokum entów zw iązanych z dziejam i szkol n ictw a w Polsce w latach 1 9 4 4 -1 9 5 6 . S k ład a się ono z dwóch części. O bej m uje najw ażniejsze a k ty p raw n e i in n e dokum enty dotyczące oświaty, k tó re pow stały n a szczeblu cen traln y m władzy. A u to ram i tej obszernej p u b li kacji s ą S tanisław M au ersb erg i M arian Walczak, którzy w 1996 ro k u ogło sili w spólnie d ru g ą i trz e c ią część w spom nień nauczycieli i uczniów pt. N a
przełom ie, a w 2005 ro k u w ydali pożyteczne opracow anie, zw łaszcza w ob
szarze d y d ak ty k i akadem ickiej, pt. S zko ln ictw o p o lskie p o drugiej wojnie
św iatow ej (1944-1956). Podjęli się tru d n e g o z a d a n ia d o k o n an ia w yboru
podstaw ow ych dokum entów , w yw ierających zasadniczy w pływ n a k s z ta ł tow anie się szkolnictw a polskiego w okresie zachodzących zm ian
politycz-256 R e c e n z je
nych, społecznych i gospodarczych w powojennej Polsce. R ealizacja tej cen nej, szczególnie d la młodych badaczy, inicjatyw y n ie była łatw a. J a k sam i stw ierd za ją we Wstępie, podejm ując się „radykalnej selekcji obfitego zaso b u m a te ria łu [...], nie mieli wcale pewności, że do k o n ują właściwego wybo r u dokum entów ”. Proces bowiem p o w staw ania p raw a dotyczącego oświaty, dostosow anego do założeń społeczno-politycznych rządzącej p a rtii k o m u nistycznej, m iał zazwyczaj c h a ra k te r poufny i był ściśle zw iązany z m e ch anizm em sp raw o w an ia władzy. U k azu jące się zarząd zen ia, in stru k cje, okólniki, regulaminy, wytyczne, kom unikaty oraz inne dokum enty odzwier ciedlały założenia ideowo-programowe polityki w ładzy w zakresie szkolnic tw a. S. M a u ersb erg i M. Walczak, opierając się n a swoim w ieloletnim do św iadczeniu badaw czym i znajomości epoki, tra fn ie w ybrali najw ażniejsze źródła dotyczące szkolnictw a z la t 1944-1956, znajdu jące się w różnych archiw ach, dziennikach ustaw, dziennikach urzędow ych i w ydawnictwach. Z uw agi n a d u ż ą liczbę w yselekcjonowanych dokum entów n iek tó re z nich, w zw iązku z i ta k p o k a ź n ą objętością dw utom ow ej publikacji, zostały w y d ru k o w an e we frag m en tach .
N a część p ie rw s z ą recenzow anej p ublikacji s k ła d a ją się opisy dwóch okresów. Pierw szy - obejmuje rok 1944. Zamieszczony w niej rozdział pierw szy zaw iera fragm en ty opracow ań M a ria n a Falskiego i M a ria n a W alczaka dotyczące s tr a t osobowych, poniesionych przez polskie szkolnictwo w okre sie II wojny światowej. U kazuje nie tylko s ta n zniszczeń oświaty, lecz tak że w prow adza C zy teln ik a w główne problem y jej odbudowy. R ozdział dru g i obejm uje d o k u m en ty o fu n d a m e n ta ln y m znaczeniu d la u ru ch o m ien ia po wojennej oświaty, a w śród nich Wytyczne organizacji p u b liczn ych szkó ł p o
wszechnych. W roku szk. 1944/45.
Przedstaw iony okres drugi ujęty w dziesięciu rozdziałach, m a ch ara k ter chronologiczno-problemowy. Zaw arto w n im najw ażniejsze dokum enty do tyczące szkolnictw a w la ta c h 1945-1948. W rozdziale pierw szym u k azan e zostały stru k tu ry zarządzania szkolnictwem n a szczeblu M inisterstw a Oświa ty, kuratoriów okręgów szkolnych i inspektoratów szkolnych. Rozdział drugi naw iązuje do rodzących się koncepcji reform y powojennego szkolnictwa. N a szczególną uw agę z asłu g u ją przedstaw ione w n im przez A utorów mało znane, dobrze przygotowane projekty u staw i dekretów o organizacji oświa ty oraz w ychowania. Pow stały one w okresie kierow ania reso rtem ośw iaty przez Czesława Wycecha. Najobszerniejszy rozdział poświęcony je st wycho w an iu przedszkolnem u, szkolnictw u podstaw ow em u i ponadpodstaw ow e mu. Z dużej liczby istniejących aktów praw n y ch i innych dokum entów S. M au ersb erg i M. W alczak sta ra n n ie wyselekcjonowali te, k tóre w yw arły zasadniczy wpływ n a rozwój poszczególnych typów szkół. Przede w szystkim dotyczyło to in stru k cji M in isterstw a O św iaty w spraw ie organizacji kolej nych la t szkolnych n a szczeblu przedszkolnym , podstaw ow ym , ogólno
kształcącym, zawodowym w zakładach kształcenia i szkolnictwie specjalnym. W śród tych dokum entów n a najw yższą uw agę zasłu g u ją zamieszczone frag m en ty In stru kcji z d n ia 4 m aja 1948 r. w spraw ie organizacji roku szkolne-
go1948/49 w szkolnictwie ogólnokształcącym. D okum ent te n bowiem, m a ją
cy w istocie znaczenie ustawy, zm ienił n a wiele la t ustrój szkolny w Polsce. W rozdziale dotyczącym k w estii program ów n a u c z a n ia A utorzy w z a sadzie skoncentrow ali się n a p rzed m io tach n au cz an ia , będących w cen tr u m z ain tere so w an ia P P R u p rogu ofensywy ideologicznej w oświacie: zag a d n ien iach życia w spółczesnego i n au ce o Polsce i świecie w spółczes nym . Wybór program ów n a u c z a n ia w łaśnie owych przedm iotów je st u m o tyw ow any tym , że stanow iły one pierw szy etap, a zarazem w y ra ź n ą zapo w iedź głębokiej ideologizacji całego procesu nau czan ia.
W kolejnych dwóch ro zd ziałach przed staw io n o d o k u m en ty z z a k re su ośw iaty dorosłych oraz n a u k i i akadem ickich szkół wyższych. P onadto pod koniec części drugiej S. M au ersb erg i M. W alczak opublikowali dokum enty sporządzone przez p artie i stronnictw a polityczne (PPR, PPS, PSL, SL, SD), a ta k że przez związki młodzieżowe (ZHP, ZWM, OM TUR, ZMW RP „Wici”, AZWM „Zycie”) oraz ZNP. Szczególne zainteresow anie w zb u d zają listy czo łowych przed staw icieli Kościoła katolickiego w Polsce do w ładz p a ń stw o w ych w sp raw ie n a u k i religii w szkołach oraz w ychow ania katolickiego dzieci i młodzieży.
Częśc d ru g a recenzow anego zbioru ak tó w p raw n y ch i dokum entów obejm uje la ta 1949-1956 i m a u k ła d treści częściowo zbliżony do pop rzed niego (la ta 1945-1948), co n ad aje całej publikacji p rzejrzy sty i u s y ste m a tyzow any ch ara k ter. A utorzy zgrom adzili w c z te rn a s tu rozdziałach szcze gólnie w iele cennego m a te ria łu , dotyczącego widocznych rezu ltató w ro z woju polskiego szkolnictw a, ja k rów nież in d o k try n acji uczniów i ideologi zacji szkolnictwa. Tom te n otw iera rozdział obejmujący głównie ak ty p ra w n e w sp raw ie u tw o rzen ia i działalności C en traln eg o U rzęd u Szkolenia Zawodowego oraz w izytacji szkół przez in sp ek toró w i w izytatorów szkol n ych w okresie ideow o-program ow ej przebudow y szkolnictw a. N astęp n e rozdziały p rz e d s ta w ia ją w ażniejsze zarząd zenia, okólniki, in stru k cje, ko m u n ik a ty i in n e d okum enty w spraw ie pracy przedszkoli, szkół podstaw o wych, śred n ich ogólnokształcących, zawodowych, w zak re sie k ształcen ia oraz dokształcania nauczycieli i wychowawczyń przedszkoli, szkół specjal nych, ja k rów nież zag ad n ien ia ośw iaty dorosłych. Spośród tych kw estii do konujący w yboru dokum entów słusznie poświęcili najwięcej uw agi p o d sta wowym ak to m praw nym , dotyczącym ogólnych zasad funkcjonow ania c a łego szkolnictw a oraz działalności szkół nauczycielskich. K luczow ą sp ra w ą w pracy szkolnictw a w om aw ianym okresie była realizacja nowych p ro g ra mów n a u c z a n ia i dostosow anie do n ich podręczników oraz le k tu r szkol nych. S. M au ersb erg i M. W alczak zwrócili n a to zag ad n ien ie szczególną
258 R e c e n z je
uw agę, p reze n tu ją c w iele ch arak tery sty c zn y ch pod w zględem zaw artości treści in stru k cji program ow ych i podręcznikowych. Szczególnie pouczający je st zamieszczony wybór le k tu r obowiązujących i uzupełniających dla dzieci i młodzieży, ja k rów nież w ykazy książ ek koniecznych i pożąd an y ch w b i bliotekach szkolnych.
Sporo m iejsca poświęcono problem atyce działalności szkół wyższych. Twórcy publikacji z d u ż ą znajom ością rzeczy zap rezentow ali ak ty p raw n e i in n e d o k u m e n ty dotyczące zasad n iczy ch i przełom ow ych w y d arzeń w powojennych dziejach szkół wyższych i n auk i, w ty m zw iązanych z M a r cem ‘56 roku. U k azali rów nież isto tn e dokum enty, p o w stałe w k ie ro w n i czych ogniwach PZPR, a w śród nich uchw ały B iu ra Politycznego KC PZPR z 1951 roku w spraw ie Pierwszego K ongresu N au k i Polskiej i Polskiej A k a dem ii N au k . W o sta tn ic h trz ech rozdziałach p ublikacji zostały p rz e d s ta wione d o k u m en ty źródłowe n a te m a t działalności organizacji m łodzieżo wych w szkołach, w arunków pracy nauczycieli, ru c h u zawodowego, sam o k szta łcen ia ideologicznego, szkolnictw a artystycznego, n a u c z a n ia religii w szkole (a zwłaszcza m em oriały E p isk op atu w tej sprawie), kom itetów ro dzicielskich i opiekuńczych, opieki n a d dzieckiem. Dzieło w ień czą dw a do k u m e n ty w spraw ie w ięzienia dla młodocianych w Jaw orznie.
R óżnorodność zgrom adzonych przez S. M a u ersb erg a i M. W alczaka cennych źródeł w obydw u to m ach niew ątp liw ie sprzyja lep szem u p o zn a n iu przez C zytelnika rozm aitych aspektów p o w staw an ia zrębów pow ojen nego szkolnictw a. B ogaty zbiór podstaw ow ych aktów p raw n y ch i d o k u m entów zw iązanych ze szkolnictw em p reze n tu je rz e te ln y obraz polityki oświatowej w la ta c h 1944-1956. P okazuje trw a łe osiągnięcia w rozwoju powojennego szkolnictwa, ale tak że daje możliwość poznania dokum entów świadczących o jego ideologizacji.
W spółczesnem u badaczow i p o trzeb n y je s t zam ieszczony w jednej po zycji w ydawniczej, s ta ra n n ie i ze zn aw stw em w yselekcjonow any zbiór podstaw ow ych aktów p raw nych, k tó ry w pew nym sensie sp ełn ia funkcję
vadem ecum sp raw szkolnych w la ta c h 1944-1956. S tanow i zara zem n ie
zastąp io ny przew odnik po praw ie dotyczącym oświaty, u k azu jąc w sposób p rzejrzy sty główne procesy zachodzące w polskim szkolnictw ie. W ypełnia istn ie ją c ą dotychczas do tk liw ą lu k ę w polskiej historiografii. Szkoda tylko, że recenzow ana publikacja została w ydana w niew ielkim n akładzie i z tego w zględu je s t n ie d o stęp n a w m ałych placów kach n a poziomie szkoły w yż szej i w w ielu bib lio tek ach pedagogicznych. W tej sytuacji wznowienie, a n astę p n ie zao p atrzen ie w n i ą m niejszych uczelni, prow adzących k ie ru n ki pedagogiczne, oraz bibliotek przeznaczonych dla środowisk oświatowych je st niezbędne.
